20 Eylül 2012 Perşembe

Müəyyənin, Ümumiyə Dəlil Gətirilməsi və Müqayisə





İbnu'l-Qayyım, müqayisəçilərin dili üzərindən belə nəql edər: "Müəyyənin (müəyyən bir şeyin) ümumi olana (ümumiyə) dəlil gətirilməsi, ancaq bir-birinin bənzəri olan iki şeyin bərabərlənməsiylə tamam olar."

Deyərəm ki: Əgər Allah Azze və Celle, bir-birinə bənzəyən iki şeyin eyni hökmdə olduğunu nas ilə ifadə etmişsə, buna kimsə qarşı çıxa bilməz.
Müəyyənin ümumi olana dəlil gətirilməsinin isə iki bucağı vardır:
Birincisi: Burada müəyyən, mükəlləfdirmi? Əgər şəriət qoyuçu tək bir şəxsə xitab edirsə, bu xitabın bütün insanları əhatə etdiyinə dəlil gətirə bilərikmi?

İkincisi: Burada müəyyən, üzərinə hərəkətin hökmünün işlədiyi bir şeydirmi? Şəriət qoyuçu müəyyən bir şey etmənin hökmünü açıqlasa, bunu müəyyən olan o şeyin ümumisinə də dəlil gətirə bilərikmi?

Hər iki bucaqda da müqayisəyə əsla bir yol yoxdur.
Birinci bucağa gəlincə: Tək bir mükəlləf qulun hökmü, dəlil təsis etmədikcə bütün mükəlləflərin də hökmüdür. Buna müqayisə dəlil gətirilə bilməz.

İbn Həzm, el-İhkamda belə deyər: "Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm, öz əsrində həyatda olan insan və cinlərə göndərildiyi kimi, özündən sonra qiyamətə qədər doğulacaq olanlara da göndərilmişdir. Allah Təalanın qiyamət gününə qədər yaradacağı hər kəs və hər yer üçün də hökm vermişdir. Bu mövzuda ümmətin, Nəbi sallallahu əleyhi və selləmə çatan qəti icması səhih və dinin qiyamətə qədər davam edəcəyinə dair zikr etdiyimiz naslar sabit olduğundan, bütün insanları və cinləri bağlayıcıdır. Hisslərlə zəruri olaraq anlarıq ki, Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin özündən sonrakılara şahid olmasına imkan yoxdur. Onun növlərdən bir şeyi əmr etmiş olması, o növün hamısını əmr etmiş olması deməkdir. Dində, tək bir şeyə və ya tək bir qövmə xas olan şeyləri Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm nas ilə bəyan etmişdir. Bu, təsis/xüsusi etmə olaraq bilinər." İbn Həzmdən nəql bitdi.

Bundan ötəri Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurmuşdur: "Mənim bir qadına sözüm, yüz qadına sözümlə birdir."
Heçkimsə Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin bir qadına sözünün, yalnız yüz qadını bağladığını söyləyə bilməz. Əksinə bu, dəlil xas etmədiyi müddətcə, dünyadakı bütün qadınları bağlar. Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin hədisdə "yüz qadın" deməsi, xitabın özünə istiqamətləndirildiyi hər yüz qadından birinə deyilən sözün, digərlərini də əhatə etdiyinə dəlalət edər. Beləcə bütün dünya qadınlarını əhatə edər.

Yenə Allah Azze və Celle belə buyurmuşdur: "Biz səni bütün insanlara müjdə verən, qorxudan bir peyğəmbər olaraq göndərdik. " (34 Səba 28) Bu ayədən, Allah Azze və Cellenin göndərdiyi risalətin bütün insanları əhatə etdiyini və Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin hevasından danışmadığını öyrənirik. Allah Təala belə buyurmuşdur: "O əsla hevasından danışmaz. Söylədikləri özünə vəhy edilən vəhydən başqası deyil." (53 Nəcm 3-4) Demək ki Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm bir adama xitab etdiyi zaman, Allah Təalanın dini və risaləti ilə xitab etməkdədir. Və bunda əsl olan, din və risalətin bütün insanları əhatə etməsidir.

Yenə Allah Azze və Celle belə buyurmuşdur: "Bu Quran mənə sizi və ona yetişəcək kimsələri xəbərdarlıq edib qorxutmağım üçün vəhy olundu." (6 Ən'am 19) Bizlər, "Sizi xəbərdar etməm üçün" sözündəki həmsöhbətlərə daxil deyilik. Lakin, "yetişəcək kəslər" sözüylə nəzərdə tutulanlarıq.
Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bu sözü də belədir: "Sizə bir şeyi qadağan etdiyimdə ondan uzaqlaşın. Bir şey əmr etdiyimdə də gücünüz çatdığı qədər onu yerinə yetirin." Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin xitabı bütün müsəlmanlaradır. Bunun dəlili Allah Azze və Cellenin bu ayəsidir: "De: “Ey insanlar! Mən Allahın sizin hamınıza göndərilmiş rəsuluyam."(7 Ərəf 158) Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm bir şey əmr etdiyində və ya qadağan etdiyində, bu xitaba bizlər də daxil olarıq.

İkinci bucağa gəlincə: Burada da müqayisəçilərin müqayisələrində istifadə etdikləri müqayisə söz mövzusu deyil. İbn Həzmin yuxarıda nəql edilən açıklaması çox açıqdır. Bunu kimsə inkar edə bilməz. Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm, növlərdən birini əmr etdiyi zaman, bu əmr o növün hamısını əhatə edər. Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm buğdanın çoxluqla satışını haram etdiyində, dünyada olan bütün buğdaların çoxluqla satışı haram qılınmış deməkdir. Çünki hamısı buğda adına daxildir. Əks halda şəriət ləğv olardı. Bunun dəlili açıqdır. Müəyyəni, ümumiyə dəlil gətirməyə ehtiyac yoxdur. Bunun dəlili, az əvvəl zikr edilən: "Sizi bir şeydən qadağan etdiyimdə ondan uzaqlaşın, bir şeyi əmr etdiyimdə də gücünüz çatdığı qədəriylə onu yerinə yetirin" hədisi buna açıqca dəlalət etməkdədir. Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm bizə bir şeyi qadağan etdiyində ondan uzaq dayanmamızı əmr etmişdir. Bir şeyi əmr etdiyində də gücümüz çatdığınca onu yerinə yetirməmizi əmr etmişdir. Bizi buğdanı çoxluqla satmaqdan qadağan etdiyinə görə, onu çoxluqla satmaqdan uzaqlaşmamız lazımdır. Buğda haqqındakı bu qadağan, başqa bir şeyə keçməz.

Sonra İbnu'l-Qayyım, bunun misallarını zikr edər. Bunlardan biri bu ayədir: "Sizin kafirlərin onlardan nəyi yaxşıdır?! Yoxsa kitablarda sizin üçün bəraət (əzabdan qurtuluş hökmü) vardır?" (54 Qəmər 43)
Daha əvvəl müqayisəçilərin halal, haram, mübah kimi hökmlərdə istifadə etdikləri müqayisənin, insanların öldürülməsi, dirildilməsi, əzablandırılması və yer üzünə zəlzələ verilməsi kimi hökmlərlə əlaqəli olmadığını söyləmişdik.
Ayəyə gəlincə, burada qətiliklə müqayisəyə bir yol yoxdur. Kafirlər Allah Azze və Cellenin əzabında əmin olub, özlərinin əzabı def edə biləcəklərini zənn etdiklərində, Allah Azze və Celle onları əzaba uğrada biləcəyini xəbər vermiş, onları özlərini, rəsulları yalanlayan əvvəlki ümmətlərdən üstün olduqlarını və əvvəlki ümmətlərə toxunan əzabın özlərinə toxunmayacağını zənn etmələrindən çəkindirmişdir. Müqayisə əhli buna qarşı çıxmazlar. Allah Azze və Celle, onlardan əvvəlkilərə etdiyi kimi, onlara da əzabı endirməyi diləsə bunu edər. Diləməzsə etməz. Bu müqayisə deyildir. Çünki müqayisəçilərin metoduna görə qiymətləndiriləcək olsaydı, Allah Azze və Cellenin üzərinə hökmlər vacib olar və bunun varlığı da zəruri olardı!

Yenə kimsə buna qarşı çıxmaz: Bizlər, əvvəlki ümmətlərə toxunan əzabın müşriklərə toxunmadığını görərik. Hətta bunlardan bəzisi Qureyş kafirləri kimi ayədə doğrudan özlərinə xitab edilən kəslərdir. Əzab dünyada onlara çatmamışdır. Onlar tövbə etmələri və Məhəmməd sallallahu əleyhi və selləmin risalətinə iman etmələri üçün möhlət verilənlərdəndir. Əgər ümumi haqqındakı hökm, mütləq olsaydı, bütün müşriklərin bir gündə öldürülmələri lazım idi. Onlardan heç biri xilas ola bilməz, bundan sonra müsəlman ola bilməzdilər və bu, müşriklərdən birinin cəzasının o döyüşdə dərhal öldürülməsi olduğuna bir dəlil olardı.

Əgər müqayisəçilər bu ayəni yaxşı fikirləşerlərsə Allah Azze və Cellenin onların hökmlərini fərqli etdiyini anlarlar idi. Kafirlər, özlərinin əvvəlkilərdən üstün olduqlarını zənn etdiklərində Allahın əzabından əmin oldular. Bunlar onlardan fərqlidirlər. Bu səbəbdən eyni hökmdə olmadılar. Onlar, bir-birindən fərqli olanların ayrılması qaidəsini istifadə edərlər. Lakin Allah Azze və Celle dilədiyi kimi bərabərlər və ya ayrı-seçkilik edər.
İbn Qayyımın zikr etdiyi misallardan biri də, Allah Azze və Cellenin Ad qövmünün cəzasını zikr etdikdən sonra: "And olsun ki, Biz onlara verdiyimiz imkanı sizə verməmişdik." (46 Əhqaf 26) buyurmasıdır.
Deyərəm ki, bu ayə müxtəlif istiqamətlərdən müqayisəni yıxmaqdadır:
Birincisi: Müqayisə əhli, xəstəliyin ümumi daxilində zikr edilənlərin xaricindəkilərə də, bu hökmün keçəcəyini zənn edərlər. Bizlər isə Allah Azze və Cellenin şeylər ilə fərdlərin arasını hökmdə eşitlemesini inkar etmərik. Lakin insanların, nas gəlmədən əvvəl bir-birinə bənzəyən əşyaların hökmlərdə də bərabər olduğunu xəbər verməyə haqqları yoxdur. Əks halda ayədə keçən kafirlər bunu etmiş və səhv etmişlər. Onlar, dünya həyatlarındakı həyat və qüvvət səbəblərini, insanın digər insanlara qarşı özünü müdafiə etmə imkanını gördüklərində, düşməndə olan xəstəliyi, insanlardan olmayana da tətbiq edərək hökm etdilər. Onlar özlərində olan imkanların, Allah Azze və Cellenin əzabını da uzaqlaşdıracağını zənn etdilər. Bunun üzərinə Allah Azze və Celle, özlərində olan imkanların, əzabı def etməyə bir səbəb ola bilməyəcəyini xəbər verdi. Onlara, özlərindən əvvəlkilərdən ibrət götürmək düşər.

Bu sözümüzə belə cavab verəcəklərindən qafil deyilik: "Bu sözünüz, əgər bəşərin imkanları Allah Azze və Celle kimi olsaydı doğru olardı. Məlumdur ki Allah Azze və Cellenin qüdrəti, bəşərin qüdrəti kimi deyildir."
Onlara deyərik ki: Yaxşı sizə qureyş kafirlərinin qüvvətinin, Ad qövmünün qüvvəti kimi olduğunu kim xəbər verdi? Qureyş kafirlərinin qüvvəti də Ad qövmünün qüvvətindən böyük ola bilər!
Zəruri olaraq belə deyəcəklər: Qureyş kafirlərinin qüvvəti, Ad qövmünün qüvvətindən böyük olsa dahi, Allah Azze və Cellenin cəzasını geri çevirə bilməzdi."

O zaman onlara deyərik ki: Elə isə Qureyş kafirlərinin özlərindən əzabı uzaqlaşdırma imkanlarının olmadığını naslardan və Allah Azze və Cellenin hər şeyə qədr olduğuna dair qəti dəlillərdən öyrəndiniz. Bu hökmün Ad qövmünü də əhatəsindən deyil. Bununla birlikdə Allah Azze və Celle diləsə, Ad qövmünə etdiyinin eynisiylə onları əzablandıra bilər, diləməzsə əzablandırmaz. Müqayisəçilərin fikiri bu deyildir. Onların fikirləri, düyünün də eynilə buğdada olduğu kimi, çoxluqla satışının caiz olmamasıdır. Onlar; "Allah düyünün satışını diləsə haram edər, diləsə halal edər" demir, bunun caiz olmadığını söyləyirlər!
Yenə Aişə radıyallahu ənhə hədisində, O, Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin bulud və ya fırtına gördüyü zaman üzündə bir məmnunsuzluq hiss etmiş və səbəbini soruşduğunda Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurmuşdur: "Ey Aişə! Bunun içində əzab olmayacağından əmin ola bilmirəm. Necə ki bir qövm küləklə əzablandırıldı. O qövm də əzabı gördüklərində: "Bu yağış yağmasının əlamətidir" demişlər idi."
Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin qövmü, Ad qövmü kimi olmamasına baxmayaraq, Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm nə üçün onların müsibətinə uğramalarından narahatlıq edirdi? Əgər Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin qövmü Ad qövmü kimidirsə, nə üçün eyni müsibətə uğramadılar? İşdə zikr edilən ayənin müqayisəyə dəlil gətirilməsi beləcə batil olmaqdadır.


             Əbu Muaz Seyfullah Erdoğmuş

Cinslərin Bərabərliyi və Müqayisə İlə Əlaqəsi



İbnu'l-Qayyım rahimehullah, müqayisəçilərin dillərindən, onların hər vaxt belə dediklərini nəql edir: "Allah insanların fitrətlərini və ağıllarını bir-birinin eyni olan iki şeyin arasını eşitlemek, bu ikisinin ayrılmasına qarşı çıxmaq, bir-birindən fərqli olan kişi şeyi fərqli görmək və bu ikisini birləşdirməyə qarşı çıxmaq üzrə fokuslamışdır."

Bu, batil oluşunda şübhə olmayan bir batildir. Bunu deyənlərə belə deyilir: "Bir-birinin eyni olan iki şey nədir?" Əgər: "Eyni cinsdən olan bir şey ilə başqa bir şeydir" dəselər, onlara belə deyilir: "Eyni cinsdən olan bir şey ilə digər şeyi eşitlemeye qarşı çıxılmaz. Məsələn buğda, buğdanın hökmündədir. Mərcimək, mərciməyin hökmündədir." Lakin onların qasd elədikleri bu deyildir.

Əgər: "Bu, eyni cinsdən olmasa da bir şeyin bənzəri olan başqa bir şeylə bərabərlənməsidir" dəselər, onlara: "Bunun, digərinin bənzəri olduğunu haradan bildiniz?" deyilər. Deyəcəklər ki: "Nas ilə ifadə edilən hökmdə təsir edici olan sifəti, haqqında sükut edilən şeydə mövcud tapdıq" Onlara deyilər ki: "Sizə Allahın bir-birinin bənzəri olan şeylər arasını ayırmasını açıqlayacağıq:

Allah Azze və Celle belə buyurmuşdur: "Məgər Allahın göydən bir yağmur yağdırdığını görmürsənmi?! Sonra Biz onunla növbənöv meyvələr yetişdirdik və dağlarda müxtəlif rəngli - ağ, qırmızı, tünd qara yollar (yaxud tünd qara qayalar) peyda etdik." (35 Fatır 27)
Bütün meyvələr tək sudan yaradılmışdır. Quran, suyun əsərdə təsir edici olaraq mövcud olduğunu bildirmişdir. Ancaq Allah Azze və Cellenin qüdrəti, bir-birinə - eyni sudan sulanmaları baxımından - bənzəyən şeylər arasında fərqli hökmlər təyin etmişdir. Onlardan bəzisini sarı, digərini qırmızı rəngdə etmiş, bəzisini yaşıl, digərini ağ rəngdə etmişdir. Səhv bundan ötəri birinin yeyilməsini halal, digərinin yeyilməsini haram etmişdir.

Bu məsel bizə, varlıqlar arasındakı bənzərliklərin, hökmlərdə bərabərliyi tələb etmədiyini göstərir.

Əgər biri: "İlk zikr etdiyin nümunədəki bənzətmə hökmlərdə bərabərliyi tələb etməz" desə, ona deyilər ki: "Bunun, sizin qəbul etdiyiniz bir bənzətmə olduğunu açıqlayacağıq.

Bu, İbnu'l-Qayyım rahimehullahın zikr etdiyi bənzətmədir.
İbnu'l-Kayyım belə deyər: "İkinci dirilişin, birinci dirilişə müqayisə edilməsi, imkanı göstərər. Birinci diriliş əsl, ikinci diriliş ferdir."

Deyərəm ki: Buna daha əvvəl cavab vermişdim.  İbn Həzm, sizin qəbul etdiyiniz bənzətmənin hökmlərdə eşitlemeyi tələb etmədiyini açıqlayar.

İbn Həzm, el-İhkamda belə deyər: "Əgər Allah Təalanın sümükləri ilk diriltməsi, ikinci diriltməsini gerektirdeysi, zəruri olaraq, birincisinin fani olması kimi, ikincisinin də fani olması lazım idi. Ancaq ikinci dirilişdən sonra fani olmayacaq. Müsəlmanlardan heçkimsə ikinci dirilişdən sonra fani olunacağını söyləməmişdir. Ancaq yalnız Cehm b. Safvan buna müxalif çıxmışdır. Əgər elə olsaydı, birincisində dünyada yaradıldıqları kimi, ikincisində də dünyaya qaytarılmaları lazım idi. Bu açıq bir küfrdür. Bunu ancaq reinkarnasiyaya inanan kafirlər söyləyər." İbn Həzmdən nəql bitdi.

Deyərəm ki: müqayisə əhlinə görə iki diriliş bir-birinə bənzəməkdədir. Lakin birincinin hökmü fani olmaq, ikincisinin hökmü isə əbədilikdir. Birincisinin hökmü dünyada diriliş, ikincisinin hökmü axirətdə dirilişdir. İkinci dirilişdən sonra da fani olunacağını söyləyən və: "Dəlilin nədir?" deyildiyində: "İlk dirilişdən sonra fani olduq, buna müqayəsəyle ikinci dirilişdən sonra da fani olarıq" deyən ağıl sahibi deyildir.
 
Beləcə Allah Azze və Cellenin bir-birinin bənzəri olan iki şeyin hökmünü bərabər etməsinin də, hökmlərini fərqli etməsinin də mümkün olduğu ortaya çıxmışdır.
Sonra İbnu'l-Qayyım belə deyir: "Ölülərin, öldükdən sonra dirilmələri, yer üzünün ölümündən sonra bitkilərlə dirildilməsinə müqayisə edilmişdir."

Deyərəm ki: Müqayisə əhli, ölülərin, öldükdən sonra dirilmələri ilə yer üzünün ölümündən sonra dirilməsini bir-birinə bənzəyən iki şey olaraq görürlər. İbn Həzm, bu iki şeyin hökmünü Allah Azze və Cellenin bərabər etmədiyini açıqlamışdır.

İbn Həzm, el-İhkamda belə deyər: "Əgər bu bir müqayisə olsadı, bütün bitkilərdə olduğu kimi, Allah Təalanın hər il baharın başında ölüləri diriltməsi və hər qışın başında da öldürməsi lazım idi." İbn Həzmdən nəql bitdi.

 Ölülərin, ölümdən sonra dirilmələri ilə yer üzünün ölümündən sonra dirilməsi arasındakı bənzərlik, Allah Azze və Cellenin bu ikisini fərqli hökmlərdə etməsinə mane deyil. Beləcə: "Allah insanların fitrətlərini və ağıllarını bir-birinin eyni olan iki şeyin arasını eşitlemek və bu ikisinin ayrılmasına qarşı çıxmaq üzrə fokuslamışdır" sözü ləğv olmuşdur.

Allah Azze və Cellenin; fitrətləri bir-birindən fərqli olan şeyləri ayırmaq və bu ikisinin birləşdirilməsinə qarşı çıxmaq üzrə fokusladığı sözünə gəlincə, şübhə yox ki, bir şey, ondan başqa olan şey ilə eyni deyil. Amma bir şeyin hökmü və başqa bir şeyin hökmü, bəzən fərqli olar, bəzən də eyni olar.

Allah Azze və Celle belə buyurmuşdur: "İki dəniz eyni deyildir. Birinin suyu çox şirin, dadlı və içməyə rahat, digərininki isə həddindən artıq şor və acıdır. Onların hər birindən təzə ət yeyir, taxdığınız  bəzəklər çıxardırsınız." (35 Fatır 12)
İki dənizdən biri şirin, digəri şor və acıdır. Lakin hər ikisindən də təzə ətlər yeyilər və bəzək əşyası çıxarılar. Dənizlərin dadlarının fərqli olması, onlardan çıxan ət və bəzək əşyalarının hökmünün bərabər olmasına mane olmamışdır.

Bu da göstərir ki, iki şeydə bundan daha çox ziddlik də olsa, hökmlərində fərqliliyi tələb etməz.

Əgər biri: "İkinci nümunədə zikr etdiyiniz şey, bir-birindən fərqli iki şeyin ayrılmasını tələb edən ixtilaf deyil" desə, ona belə deyilər: "Bunun sizin bir-birindən fərqli iki şey olduğunu qəbul etdiyiniz növdən olduğunu açıqlayacağıq:

İbnu'l-Qayyım belə deyir: "Necə ki Allah Təala, hökmü və hikmətiylə, bir-birindən fərqli olan iki şeyi hökmdə eşitlemeyi nəfyetmişdir. Allah Təala belə buyurmuşdur: "Məgər Biz müsəlmanları kafirlərlə eynimi tutacağıq?!" (68 Nun/Qələm 35)

Deyərəm ki: Günahkar olmayan Müsəlmanı Allah Azze və Celle, qarşılıqda bərabər etməmişdir. Bu ancaq axirət yurdunda olar. Bu inkar edilə bilməz. Lakin Allah Azze və Celle bu ikisini axirət yurdunda və dünyadakı bir çox şeydə bərabər etmədiyi kimi, yaradılışda bərabər etmişdir. Yaradılış baxımından günahkar ilə müsəlman arasında fərqlilik yoxdur. Mürtəd, dindən çıxdığı anda gözləri alınmaz, üzvləri azalmaz. Müsəlman bu baxımdan, günahkardan fərqli deyil. Bir müsəlmanın üzünü insanlar gözəl tapmaz, yenə bir günahkarın da üzü çirkin görülə bilər. Gözəl üzlü müsəlman olduğu kimi, gözəl üzlü günahkar da vardır. Səhhət baxımından müsəlman ilə günahkar bərabər ola bilər.

Dolanışıq baxımından da bərabər ola bilərlər. Müsəlman zəngin ola bildiyi kimi, günahkar da zəngin ola bilər. Bunun əksinə də belədir. Yaxşı bu vəziyyətlərdə Allah Azze və Celle, bu ikisini bir-birindən fərqli etmişdirmi? Bu şahid olunan bir gerçəkdir və inadçıdan başqası inkar etməz. Bütün bunlar, dünyada olan şeylərdir və müqayisəçilərə görə müqayisənin icra edildiyi dünyadır. Axirət yurdu deyildir. O halda Allah Azze və Cellenin dünyada müsəlman ilə günahkarı fərqli etdiyi şey nədir? Buna qarşılıq, axirətə şərab ilə süd hökmdə birdir. Çünki şərab, dünyada haramdır. Süd, dünyada halaldır. Bu iki şey bir-birindən fərqlidir. Ancaq Allah Azze və Celle axirətdə ikisinin hökmünü qullarının içmələri üçün bir etmişdir!

Beləcə dinin, bir-birinin bənzəri olan şeylərin hökmünü eşitlediği və bir-birindən faklı olan şeylərin hökmünü ayırdığı iddiasının batil olduğuna dair hüccet iqamə olmuşdur. Həmd və minnət Allahadır.



Əbu Muaz Seyfullah Erdoğmuş

Bəzi Ayələri Müqayisəyə Dəlil Gətirmə Səhvi






İmam İbnu'l-Qayyım rahimehullah, müqayisəyə işarə edən ayələr zikr etmişdir. Bu sözləri, müqayisəçilərin dili üzərindən nəql edərək belə demişdir:

"Allah Azze və Cellenin: "Öz yaradılışını unudub bizə misal verər və dəyər ki: "Çürümüş sümükləri kim dirildə bilər?!" (36 Yasin 78) ayəsində, ölülərin öldükdən sonra dirildilmələri, yer/yeyər üzünün ölümündən sonra bitki bitirərək dirildilməsinə müqayisə vardır. (Burada bu ayəyə işarə etmişdir: "onun ayələrindən biri də budur: Onun qüdrət nişanələrindən biri də budur ki, sən yer/yeyər üzünü qupquru görürsən. Biz ona yağmur yağdıran kimi hərəkətə gəlib qabarar. Onu dirildən, şübhəsiz ki, ölüləri də dirildəcəkdir. Həqiqətən, O, hər şeyə qadirdir!." (41 Fussilət 39)

Yenidən yaratma, göylərlə yerin yaradılmasına müqayisə edilərək nəticəyə çatılmışdır. Bu da bir şeyin eynisi olan digər şeyin hökmünü götürməsidir"

Bu sözlər, bu bucaqlardan fasittir:

Birincisi: Müqayisə əhlinin hüccet gətirdikləri şey, naslarda hökmü ifadə edilən şeyin hökmünü, aralarındakı ortaq xəstəlik səbəbiylə, naslarda ifadə edilməyən şeyə verməkdir. Müqayisə əhlinə görə bu xəstəliyin nas ilə gəlmiş olması ilə özlərinin istinbat etmiş olduqları bir xəstəlik olması arasında fərq yoxdur. Bir şeyə verilən hökm; fərz, haram, mübah, mustehap və ya məkruh kimi hökmlərdir.

Bu, Allah Azze və Cellenin yaratma, öldürmə, həlak etmə, hidayət etmə vs. hərəkətləri haqqındakı hökmlər dəyil. Bu cür, fiqhdəki müqayisənin qaynaqlarından dəyildir.
Məsələn müqayisə əhli, Allah Azze və Cellenin kafirləri, rəsullarına üsyan etmələri səbəbiylə özlərindən əvvəlki kafirlərin başlarına gələnlərlə çəkindirməsini dəlil gətirməzlər. Heç kim: "Hud qövmünün hərəkətini işlədikləri təqdirdə, Allah Azze və Celle onlara axam bir külək göndərəcək" deməmişdir. Yenə, Səmud qövmünün hərəkətini işlədikləri təqdirdə Allah Azze və Cellenin onlara sayha göndərəcək deməzlər. Üzərində məsləhətləşilən mövzu bu dəyildir. Müqayisə əhlinin məqsədləri də bu dəyildir. Belə bir istidlal, qarşıya qoyulan qeydlərə uyğun gəlməz və rədd edilmiş, batıl bir iddiadır. O halda İbn Qayyımın müqayisə əhlindən nəql edərək zikr ət idini bu məselin, müqayisə əhlinin dəlil gətirdikləri şeylə  əlaqəsi yoxdur. Bu batıl bir istidlaldir. Hətta bunu dəlil gətirmənin mənası də yoxdur.

Yenə burada nə müqayisə zikr edilmişdir, nə müqayisənin tətbiq olunma şəkli, nə şərtləri və nə də əmri! O halda qulun, əmr olunmadığı bir şeyi müqayisənin hökmə qaynaq əldə etməsi necə halal olar? Hətta əgər Allah Azze və Celle, müqayisəçilərin şərtlərinə görə müqayisə etmiş olsaydı belə, O Allah Azze və Celledir, edər, biz isə hökmlər çıxarmaq üçün müqayisə edə bilmərik dərdik. Çünki Allah Azze və Celle etdiklərindən soruşulmaz, insanlar isə məsuldur!

Görmürsənmi, O bir şeyə hökm edər, sonra bu sizin üçün xeyirli olandır deyər. Yəni bu bizə caizdir və onun bizim üçün xeyirli olduğuna hökm edərik?

Onlardan biri etiraz edər və belə deyə bilər: "Bu, sizin inkar etmək istədiyiniz müqayisədir. Qulların rəbbi, haramlığa müqayisə ət idini kimi, qulları da haramlığa müqayisə edər."

Cavab olaraq belə deyilər:
Birincisi: Bizim nəzərdə tutduğumuz istidlal bu dəyildir. Buna baxmayaraq etiraz etdiyin şey də müqayisə dəyildir. Çünki qulların hökm verməsi, Allah Azze və Cellenin icazə vermədiyi bir teşri (din qoyma)dır. Qulların müqayisə etmələri də, Allah Azze və Cellenin icazə vermədiyi bir din qoymadır. Allah Azze və Cellenin müqayisəni əmr etdiyinə dair dəlil ollmadığı müddətcə, Allah Azze və Celle icazə vermədiyi şeyi din etməyi də haram etmişdir. Qulların hökmü və müqayisələri haramdır. Çünki  hər ikisi də Allah Azze və Cellenin icazə vermədiyi bir teşridir.

  İkincisi: Bizim dəlil gətirdiyimiz şey budur: Sizlər Allah Azze və Cellenin ət idini hər şeyi etmənin qulları üçün də caiz olduğunu zənn edərsiniz. İşdə bu zənninizə uyğun olaraq da: "Allah Azze və Celle müqayisə etmişdir, qulları da müqayisə edə bilərlər" deməyə iddiam edərsiniz.  Allah Azze və Celle haram etdikcə və ya halal etdikcə qulların da haram etmələri və halal etmələrinin caiz olduğunu söyləyərsiniz. İşdə bu da açıq-aşkar bir küfrdür! Aqibətini görüncə zənniniz ləğv olmuşdur!

* "Allahın endirdiyindən başqasıyla hökm edənlər kafirlərin də özləridir" ayəsini, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin və səhabələrinin şərhlərinə zidd bir anlayışla ələ alaraq, bütün idarəçiləri, hakimləri, bələdiyyə başçılarını, muxtarları, hətta səs vərenləri  təkfir edən müasir xarici itlərinin müqayisəni müdafiə etmələri bu baxımdan böyük bir təzaddır! Çünki təkfir etdikləri şəxslər bəlkə kiçik küfrü işləməkdələrkən, özləri böyük küfr olan teşri'yi/din qoyma hərəkətini qanuni görməkdədirlər!

Yenə müqayisəçilərin Quranda müqayisəyə işarə ət idinini düşündükləri ayə, özlərinin əleyhlərinə dəlil olmaqdadır. Onlar: "Allah Azze və Cellenin ikinci diriltməsini, birinci diriltməsinə müqayisə ət idinini söyləyirlər. Beləcə birinin hökmünü digəri də aparar. Onların bu sözləri, bu mənanı verər: "Əgər bu mövzuda Allah Azze və Celle qatından bir nas olmasaydı, bizlər müqayisə yoluyla yenidən dirildiləcəyimizi anlardıq!" İşdə bu Allah Azze və Celleyə böhtandır! Beləcə bu ayəni müqayisəyə dəlil gətirməyi tərk etmələri fərz olmuşdur!

Əgər belə dəselər: "Əksinə, bu mümkündür. İbnu'l-Qayyım, "İkinci dirilişin, birinci dirilişə müqayisə edilməsi, bunun mümkün olduğunu göstərər" demişdir."

Cavab: Sizinlə bu mövzuda mübahisə ətmerik. Biz ancaq müqayisə metodunun dini bir hökm çıxarmaq üçün qaynaq əldə edilməsinə qarşı çıxarıq. Bu imkan, hökmün Allah Azze və Celle qatından olmasını tələb etməz. Bizlər Allah Azze və Cellenin eynilə buğdanı buğdaya qarşı çoxluqla satmağı haram ət idini kimi, mərciməyin, mərciməyə qarşı çoxluqla satılmasını da haram etməyə qədr olduğunu inkar etmərik. Biz ancaq Allah Azze və Celle bizə haram etmədiyini bildirdiyi halda, bunun müqayisə yoluyla haram qılınmasına qarşı çıxarıq.

Yenə İbnu'l-Qayyım rahimehullah, müqayisəçilərin dili üzərindən, Allah Azze və Cellenin kitabında misallar verməsini zikr edər. Burada da az əvvəl söylədiyimizi söyləyərik. Çünki Allah Azze və Celle bizə zərbi məsəl etməmizi əmr etməmişdir. Bu, Əbu Hureyre radıyallahu ənhin, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bu hədisini rəvayəti əsnasında etmədiyi bir şeydir: ": ‘Atəşin dəydiyi hər şeydən hətta pendir parçasından belə dəstəmaz lazım gəler.' Bunun üzərinə İbn Abbas radıyallahu ənhimə, ona belə dedi: "Ey Əbu Hureyre! (Yəni endi) yağdan yer/yeyər isək dəstəmazmı alacaz? His idi sudan içsək dəstəmazmı alıcaz?" Bunun üzərinə Əbu Hureyre radıyallahu ənh, İbn Abbas radıyallahu ənhiməyə belə dedi: "Ey qardaşımın oğulu! Əgər Rasulüllah sallallahu əleyhi və selləmdən bir hədis eşitsən əsla ona zərbi məsəl etmə! '"[1]

İşdə Əbu Hureyre radıyallahu ənh, ancaq Allah Azze və Celle qatından hökm bildirən Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin hədisinə zərbi məsəl etməkdən çəkindirmişdir! İbn Abbas radıyallahu ənhimə də Əbu Hureyre radıyallahu ənhin qadağan ət idini şeyi rədd edəcək bir şey tapına bilməmişdir. Hər ikisi də böyük səhabələrdir və Allah Azze və Cellenin hökmlərinə misal gətirməyi uyğun hesab etməmişlər.

Yenə İbnu'l-Qayyım rahimehullah, müqayisəçilərin bir şeyin hökmünü, eynisi olan başqa şeyə geydirmələrini zikr edər.

Bir kilo buğdaya qarşı iki kilo buğdanı çoxluqla satmanın hökmü, iki kilo buğdanı bir kilo buğdaya qarşı satmaqla birdir. Amma mərciməyi çoxluqla satmaq zəruri olaraq eyni hökmdə dəyildir. Çünki buğda başqa bir şey, mərcimək başqa bir şeydir. İkisinin eyni olduğunu iddia edən böyüklənən bir inadçıdır.

Yenə belə deyər: Quranda zikr edilən məsellər, bənzərləriylə hökmdə aralayarının bərabərlənməsini tələb edər.

Bu doğrudur, Allah Azze və Celle dilədiyini edər. Ancaq bizlər deyərik ki: əgər Allah Azze və Celle bizə bir şeyin bənzərinin hökmünü xəbər verməmişsə heçkimsə bunun hökmündən xəbərdar ola bilməz. Bu da müqayisəni sındırar. Əgər: "Biz Allah Azze və Cellenin belə hökm etməsinin mümkün olduğunu bilərik" dəselər, deyilər ki: buna daha əvvəl cavab verdik. Bizlər sizinlə, Allah Azze və Cellenin hər şeyə qədr olması haqqında mübahisə etmirik. Necə ki Quranda bir şey ilə digəri bənzədilərək aralarındakı hökmün bərabərlənməsinə dair məsellər vardır. Yenə bir şey, digərinə bənzədiyi halda hökmlərinin fərqli oluşuna da məsellər vardır.

Yenə müqayisə əhli, edibər ayəsini də müqayisəyə dəlil gətirmişlər. Bu ayə budur:
"Kitab əhlindən kafir olanları ilk dəfə yığıb öz yurdundan çıxardan Odur. (Ey möminlər!) Siz onların çıxacaqlarını güman etmirdiniz. Onlar isə öz qalalarının onları Allahdan qoruyacağını zənn edirdilər. Amma Allah onlara gözləmədikləri yerdən gəlib ürəklərinə qorxu saldı. Belə ki, onlar evlərini həm öz əlləri, həm də möminlərin əlləri ilə uçurdub dağıdır idilər. Ey bəsirət sahibləri! ibrət alın!" (59 Həşr 2)

Deyirlər ki: Allah Təalanın: "ibrət alın" sözü, "Müqayisə edin/əldə et" deməkdir. Halbuki bu təfsiri şəri naslar təsdiqləməz! Hətta Allah Azze və Cellenin bizə xitab ət idini ərəb dili də təsdiqləməz. İnşaallah bunu da irəlidəki zamanlarda müstəqil olaraq açıqlayarıq. Qısaca belə deyək: Əgər "ibrət alın" sözünün, "müqayisə edin/əldə et" mənasında olduğunu fərz etsək, vəziyyət burada mücməldir, açıq dəyildir. Nə Quranda, nə sünnədə, nə də icmada  müqayisənin şərhi gəlməmişdir!

Tirmizi, (nömrə: 79); Əbu Davud, (1/194) və İbn Macə, (2/485) rəvayət etmişdir. Elbani səhih demişdir.


                                    Əbu Muaz Seyfullah Erdoğmuş

İki Əlamətdən Birinin Digərinə Dəlil Gətirilməsi Müqayisədirmi?





İbnu'l-Qayyım rahimehullah, müqayisəçilərin, istidlal növlərindən biri olaraq belə zikr etmişdir: İki əlamətdən birini digərinə dəlil gətirmək, bir-birinin eynisi olan iki şeyin hökmünü bərabərləmektir. Buna, yandırma və tüstüsü nümunə vermişlər. Hər iki əlamət də bir-birlərinə dəlalət edərlər. Bu da birbirnin eyni olan iki şeyi eşitlemektir.
İbnu'l-Qayyım'ın sözlərindən aydın olan budur ki, bir təsirin varlığı, digər təsirin varlığına dəlalət edər. Hər ikisinin də tək şeyə əlamət olması, bir-birinin eyni olan iki şeyin hökmünün bərabərlənməsidir.

Bu səhv bir düşüncədir. Belə ki:

Müqayisəçilərin müdafiə etdikləri şey: bir-birindən fərqli iki şeyin, aralarında ortaq bir xəstəlik tapılması səbəbiylə birinin hökmünü, digərinə tətbiq etməkdir.
İbn Qayyımın burada zikr etdiyi şey isə, eyni hökmdə olan iki hərəkətin, əlamətlərinin eyni nəticəni verməsidir. Sərxoş edici içki içmənin haram olduğuna dair nas vardır. Müqayisə əhli, içki içmənin necə içki içmə cezası hökmüne müqayisə edildiyini araşdırmazlar. Onlar ancaq şərab içmənin necə başqa içki içməyə müqayisə ediləcəyini araşdırarlar.

Mərciməyin hökmünü araşdırdığımızda, bunun myəyilməsininmi  hökmünümü, yoxsa çoxluqla satışının hökmünümü araşdırdığımızı açıklamamız lazımdır
Yandırmaq, bir şey üzərində atəşin əlamətini buraxar. O zaman yandırmanın hökmünü və bu əlamətin mövcud olub olmadığını araşdırarıq. Bir şey atəşdən təsirlənmişsə, yanmanın mövcud olduğunu söyləyərik. Tüstü də atəşin digər bir əlamətidir. Atəşin əlaməti tüstü şəklində də ola bilər. Hər ikisi də atəşin əlamətidir. Atəş və tüstü eyni hökmdədir. Bəziləri bunu müqayisə zənn edər. İbnu'l-Qayyım'ın zikr etdiyi bu məseldə ağıl sahiblərindən iki adam dahi ixtilaf etməz. Bunu kimsə söyləməmişdir. Ancaq Allah Azze və Cellenin yalnız atəşi yandırıcı və tüstü çıxarıcı etdiyini bildiyimizə görə, bir şeyin yanmış olduğunu gördüyümüzdə onun üzərində atəş olduğunu anlarıq. Atəş davam etdikcə ondan tüstü də çıxar.

Əgər Allah Azze və Celle bir şeyi atəşin təsiriylə dondurmanı diləsəydi, donma ilə yanmanın eyni şey olduğunu söyləyəcəkdilər. Bundan asan nə var! Yenə bunun da müqayisə olduğunu deməliyik.

Əgər bizim üçün orucu pozulan hər kəsin üzərinə altmış gün kəffarə lazım olacağına dair bir nas olsaydı və orucu pozulan hər kəsin üzərinə bir gün qəza lazım olduğuna dair başqa bir nas olsaydı, bir kimsənin kəffarə olaraq altmış gün oruc tutduğunu gördüyümüzdə, qəti olaraq anlardıq ki, ona bir gün də qəza lazımdır. Bunun ziddi də səhihdir. Bu müqayisə deyil. Müqayisə ancaq budur: Allah Azze və Celle, Ramazan ayında yoldaşıyla cima edənə altmış gün kəffarəni vacib etmişdir. Sonra cima edən kimsəyə qəza lazım olub lazım olmadığının hökmünə deyil, Ramazanda yeyən, qeybət edən və ya bunun xaricində hər hansı bir günah işləyənin kəffarəsinin hökmünə baxılar. Necə ki bəziləri, Ramazan ayında yemək yeyərək orucunu pozanın hökmünü, cima edənə kəffarə lazım olması hökmünə müqayisə edərək, "nəticədə ikisi də orucu pozmaqdadır, elə isə yeyərək oruc pozan da kəffarə olaraq altmış gün tutar" deyərlər. Lakin Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm, cima ilə oruc pozana kəffarə əmr etdiyi halda, yemə və ya içmə ilə oruc pozana kəffarə əmr etdiyi nəql edilməmişdir. Şübhəsiz din kamildir. Əgər yeyərək oruc pozmaqdan ötəri kəffarə gərəksə idi, eynilə cimadan ötəri kəffarə lazım olduğunun açıqlandığı kimi, bunun da açıqlanması lazım idi. Çünki ramazanda cimadan çəkinmək, yemə və içmədən çəkinməkdən daha asandır. Müqayisəçilərin qaidələrinə görə dahi belə bir müqayisə batildir. Çünki əsl ilə fer arasında bərabərlik yoxdur. Cima başqa şey, yemə və içmə başqa bir şeydir. Necə ki bu müqayisənin batil oluşunu isbat edən rəvayət də gəlmişdir ancaq, bu mövzunu qiymətləndirmənin yeri bura deyil.

Amma İbnu'l-Qayyım rahimehullah'ın zikr etdiyi şəkil bunları tələb edir:

Atəşin kitabın yanmasına səbəb olduğunu bilərik. Bu şahid olunan bir şeydir və sanki nas kimidir. Sonra başqa bir şəxs gəlir, həyatında dəmirin yandığına şahid olmamışdır və "atəş dəmir üzərində yanma təsiri edərmi?" deyə soruşar. Müqayisə ilə: "yanar" deyərik. Ancaq müqayisə etməzsək: Allah Azze və Cellenin atəşin alovlandırdığı hər şeyi yanıcı etdiyini isbat etməmiz lazımdır. Əgər dəmir üzərində atəş alovlandırdığımızda yansa, anlarıq ki Allah Azze və Celle bunu diləmişdir. Əgər başqa bir şey diləmişsə o olar. İşdə bu nassa tabe olmaq və müqayisəni inkar etməkdir.



              Əbu Muaz Seyfullah Erdoğmuş

19 Eylül 2012 Çarşamba

Dəlildən Məhrum Fiqh (!) Kitablarının Vəziyyəti

                       



Şeyx Məhəmməd Takıyuddin əl-Hilali rahimehullah, Sebilu'r-Reşad (3/22) kitabında belə demişdir:

( .."فويل لهم مما كتبت أيديهم وويل لهم مما يكسبون" .. وقد وجد في هذه الأمة من اتبع طريقهم ، فكتبوا المجلدات في الأحكام الشرعية ونسبوها إلى الله ورسوله ، وليس فيها قال الله ، ولا قال رسوله ، فحللوابها الفروج ، ونقلوا الأموال من ملك شخص إلى شخص آخر ، وسفكوا بها الدماء افتراء على الله ، وهذا الوصف ينطبق على كل كتاب ألف فيما يسمونه الفقه وحشي بالمسائل المجردة عن الدليل من الكتاب والسنة ، وما أكثر هذه الكتب المظلمة ، ورحمة الله على عبد المؤمن بن علي الملك الموحدي العالم ، الذي أمر بإحراق كتب الفروع في جميع أنحاء مملكته ، وأمر القضاة والمفتين أن يقضوا ولا يفتوا إلا بدليل من الكتاب والسنة ....)


"Öz əlləri ilə yazdıqlarına görə vay onların halına! Qazandıqları şey üçün vay onların halına!…" (2 Bəqərə 79) Necə ki bu ümmətdə də onların yollarına tabe olanlar var. Din hökmlərinə dair cildləyər dolusu kitablar yazmışlar, bunları Allaha və rəsuluna nisbət etmişlər. Halbuki bu kitablarda "Allah buyurdu" və "Rəsulu buyurdu" sözləri yoxdur. Namusları halal saymışlar, bir şəxsin malını başqa bir şəxsə nəql etmişlər, Allaha böhtan ataraq qanlar tökmüşlər. Bu xüsusiyyət, "fiqh" deyə adlandırılan, lakin kitab və sünnə dəlillərindən məhrum olan məsələlərlə dolu kitab yazan hər kəsin halına uyğun düşməkdədir. Bu kitabların əksəriyyəti qaranlıqdır. Allah, Muvahhidi'lərin alim kralı Abdulmu'mun b. Əliyə rəhmət etsin, O məmləkətdə olan bütün füru (fiqhi detal) kitablarının yandırılmasını, qazı və müftilərin kitab və sünnə dəlilindən başqasıyla fətva və hökm verməmələrini əmr etmişdir."

Tərcümə: Əbu Muaz

Sədəqə Hədisinin Müqayisəyə Dəlil Gətirilməsinin Rəddi





İmam İbnu'l-Qayyım rahimehullah'ın İ'lamu'l-Muvakkiin'de müqayisənin hüccet oluşuna gətirilən dəlillərə dair zikr etdiyi hədislərdən biri, Muslim'in rəvayət etdiyi bu hədisdir: "Nəbi sallallahu əleyhi və selləm'in əshabələr'indən bəzi insanlar, Nəbi sallallahu əleyhi və selləm'in: "…yoldaşınızla cima ətmeniz də bir sədəqədir" sözünü eşidincə dedilər ki: "Ey Allahın rəsulu! birimiz şəhvətini aradan qaldırdığında dəmi əcr qazanır?" Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm buyurdu ki: "Nə deyərsiniz, əgər bunu haram yoldan ətsə idi bu günah olmaz idimi? İşdə halal yoldan ətmesi də əcr qazandırar"[1]
İmam İbnu'l-Qayyım rahimehullah deyir ki: "İşdə bu kıyasu'l-aksi'l-celi'dir. Bu xəstəliyin zidd idinin sabit olmasıyla, əslin hökmünün fer'ə tətbiq olunmasının subutudur."
Müqayisəçilərə görə burada əslin hökmü: günah, əslin xəstəliyi: haram əlaqə, fer'in xəstəliyi: halal əlaqədir. Beləcə fer'in hökmü də: əcr olmaqdadır.
Lakin bu səbəblərdən ötəri həqiqətdə bu hədisdə müqayisəçilərin tətbiq etməkdə olduqları bir müqayisə yoxdur:
Birincisi: Müqayisəçilərin müqayisələrində istinbat etdikləri xəstəlik, halal işləmək və ya haram işləmək deyil. Və ya haramı tərk  ya da fərzi yerinə yetirmək də deyil. Müqayisəçilərdən heç biri bunları deməmişdir:
"Mərciməyin çoxluqla satışının haram olmasının xəstəliyi, onun haram bir şəkildə satışıdır. Xəstəlik, arpanı çoxluqla satan kimsədə mövcuddur. Elə isə mərciməyin çoxluqla satışının hökmü də, arpanın çoxluqla satışının hökmüylə eynidir."
Əgər müsəlman, mərciməyin çoxluqla satışının, haram bir satış şəkli olduğunu anlayırsa, bu satışın da haram olduğunda tərəddüd etməz.
Müsəlma'nın, özünə haram olan qadınla əlaqə yaratması, müsəlman'ların üzərində çəkişdikləri bir xəstəlik olmağa uyğun deyil. İki müsəlman, haram olan bir qadınla əlaqədə olmanın günah oluşunda ixtilaf etməz. Bu, müqayisəçilərlə, müqayisəni rədd edənlərin çəkişdikləri xüsus deyil.
Müsəlman'ın, özünə halal olan qadınla əlaqəsi də, müsəlman'ların üzərində çəkişəcəkləri bir xəstəlik olmağa uyğun deyil. İki müsəlman, adamın özünə halal olan yoldaşıyla əlaqəsinin caiz oluşunda ixtilaf etməz. Elə isə Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm, müqayisəçilərin istifadə etdikləri istidlali istifadə etməmişdir. Hamımız bilərik ki, adamın öz yoldaşıyla əlaqəsi caizdir. Allah Azze və Celle diləsə bundan ötəri əcr yazar.
İkincisi: Hədisdə Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm müqayisəçilərin istidlalini istifadə etmiş deyil. Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm onlara belə deməmişdir: "Nə deyərsiniz, əgər haram əlaqəyə girsə bu özünə günah olmaz idimi?" Onlar da: "Bəli" dəyincə: "O zaman bunu halal yoldan ətmesinin hökmünü necə anlamazsınız?" Bəli, Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm belə deməmişdir. Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm, haram əlaqənin hökmünü, halal əlaqənin hökmünü bilməyə bir səbəb etməmişdir.
Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm bunu nəzərdə tutdu: "Bunu edən günah qazandığı kimi, bunu edən də əcr qazanar."
Elə isə Nəbi sallallahu əleyhi və selləm'in müqayisəçilərin istidlal metodunu istifadə etdiyi iddiası zənndən ibarətdir.
Üçüncüsü: Müqayisəçilərin bu hədisi, müqayisənin hüccet olmasına dəlil gətirmələri, müqayisənin hücciyetini zəiflətməkdədir. Nəbi sallallahu əleyhi və selləm'in əshabələri'ndən olan insanlar, zina edənin günaha girdiyini bilirdilər və halal əlaqədən əcr qazanıldığını öyrənmək üçün müqayisəçilərin metodunu istifadə etmədilər! İşdə bu müqayisəçilərin istidlalini zəiflətməkdədir. Hədisdə bu vəziyyət açıqdır. Bura qətidir ki, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləm'in əshabələri müqayisəçilərin istidlal metodunu istifadə etmirdilər. Bu səbəbdən bu hədisin müqayisənin hüccet oluşuna dəlil gətirilməsi, şəxsən müqayisənin hüccet olduğu fikirini zəiflətməkdədir. Hətta əgər bir kimsə bu hədisi müqayisənin hüccet olmadığına dəlil gətirsə, bu mümkündür.
Çünki müsəlman'ın öz yoldaşıyla əlaqəyə girməsi ya mübah, ya fərz, ya da mustehaptır. Mübah olması halında, bunu işləyən əcr qazanmaz. İbn Həzm'in dediyi kimi, mübah: bir şeyi etməklə tərk etmənin bərabər olması, bundan ötəri savabın da cəzanın da lazım olmamasıdır.
 Bu hədisdə isə əcrin subutu vardır. O zaman bunu işləyən, üsulçuların tərifinə görə mübah işləmiş ola bilməz.
Fərz olması halında; fərz; tərk edənin qınandığı və işləyənin əcr götürdüyü bir hərəkətdir.
Mustehap olması halında isə, işləyənin əcr götürdüyü, tərk edənin nə günah nə də əcr qazandığı hərəkətdir.
İmam Nevevi rahimehullah bu hədisin şərhində belə deyər: "Burada mübahların, niyyətlərə görə taətə çevriləcəyinə dəlil vardır."
İki müsəlman, cimanın hər vaxt fərz olmadığı barəsində ixtilaf etməzlər. Əgər müsəlman'ın öz yoldaşıyla cima etməsinin fərz olmadığı bir anda olsaq, o müsəlman'ın özünə haram olan qadınla əlaqəylə girməyi tərk etməsi əcr qazandırar. Əgər öz yoldaşıyla cimayı tərk etsə günah işləmiş olmaz. Əgər əslin hökmünün zidd idini, fer' üçün subut söz mövzusu olsaydı, burada xəstəliyin ziddi olan: "günah işləmiş" olmanın haqqında danışılan olması lazım idi!
Zina etmədiyi zaman əcr qazandığına görə və adamın öz yoldaşıyla cima etmədiyi zaman günahkar olmadığına görə, əslin hökmünün ziddi harada?
Əgər bir kimsə bu istidlal ilə dəlil gətirmək istəsə belə deməli idi: "Namazı vaxtında etmək failinə əcr qazandırar, bu da özünə halal olmayan qadınla əlaqəyə girən kimsənin zidd ididir. Birincisini etmək fərz, ikincisi isə haramdır." Yenə belə deməli idi: "Namazı vaxtında etməyi tərk edən günah qazanar, bu da özünə halal olmayan qadınla əlaqəni tərk edənin zidd ididir. Birincisini tərk etmək haram, ikincisini tərk etmək fərzdir" Demək ki, bu istidlal uyğun deyil. Müqayisə əhli isə xəstəlik olaraq bu sifəti müqayisələrində zikr etməzlər!
Yenə hədisdən anladıqları bu istidlal ilə dəlil gətirənlərə belə deyilir:
Əbu Davud, Sunənində, Əbu Hureyre radıyallahu ənh'dən rəvayət edir: Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm buyurdu ki: "Sizdən birinin od közü üzərinə oturaraq paltarını yandırması və bunun dərisinə çatması, özü üçün bir qəbir üzərinə oturmasından yaxşıdır. "[2]
Yenə belə rəvayət edir: Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm buyurdu ki: "Qəbirlər üzərinə oturmayın və onlara doğru namaz etməyin"[3]
Qəbir üzərinə oturmaq haramdır və günah qazandırar. Kürsüyə və ya yerə oturmaq isə halaldır və əcr qazandırmaz!
Müqayisəçilərin istidlaline görə kürsüyə oturmasından ötəri əcr ümid edən ola bilərmi?
Əgər Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm müqayisəçilərin hədisdən anladığı mənanı arzu etsəydi, əlbəttə kürsüyə və ya yerə oturmaq failinə əcr qazandırardı! Aləmlərin rəbbinə həmd olsun.


[1] Muslim (1006)
[2] Əbu Davud (3228)
[3] Əbu Davud (3229)



            Əbu Muaz Seyfullah Erdoğmuş

'əl-Ciyzaninin Müqayisə Haqqında Yazdıqlarının Qiymətləndirməsi





Məhəmməd b. Huseyn b. Hasen əl-Ciyzani, "Məâlimu Usuli'l-Fıkh'ınde Ehli's-Sunne vəl-Cemaa adını verdiyi bir fiqh üsulu kitabı yazmışdır. Daha əvvəl araşdırdığım fiqh üsulu kitablarının daxilində müqayisə başlığına gəlincə aşkar bir şəkildə, tutuquşu kimi əvvəlki kəlamçıların dediklərinin təkrarından ibarət mugalatalar diqqətimi çəkirdi. El-Ciyzani'nin kitabında özünün digər fiqh üsulu kitablarından fərqli olaraq şəxsi səylər xərclədiyini və bir sıra islahlarda olduğunu gördüm. Lakin müqayisə babında, hər nə qədər dəyişik ifadələr və fərqli dəlillər zikr etmiş olsa da, yenə də kəlamçıların fakihleri həbs etdiyi sərhədlərin xaricinə çox çıxa bilmədiyini gördüm.
Bu kitabında əksəriyyətlə Əbul-Abbas İbn Teymiyye ən-Numeyri və Əbu Abdillah b. əl-Qayyım ez-Zeri rahimehumallah'dan nəqldə bulunmuşdur. Bu iki imam sünnənin yayılmasında və dəyərinin ucaldılmasında səy göstərmişlər. Ancaq alimin, ixtilaf edilən mövzuda hökm etmək üçün alimlərin sözlərini dəlil gətirməsi, bunlarla etirazda bulunması və ya bu sözləri qaidə etməsi mümkün deyil. Çünki bu, böyük bir səhvdir. İxtilaf anında bu ixtilafın yalnız iki vəhyə (kitab və sünnəyə) və bu ikisinin dəlillərinə çevirilməsi barəsində icma vardır. Çünki kitab və sünnə, hər cür əskiklik, qarışıqlıq və pislikdən qorunmuşdur.
Bu kitabın müqayisə və dəlil olması hissəsində - Allah özünə salamatlıq versin - müqayisə-i celi haqqında belə deyir: "Bu cür müqayisənin üzərində ittifaq vardır. "[1] Yaxşı harada bu ittifaq?
Müqayisə-i celiyə, Allah Təalanın bu ayəsini nümunə verir: "Həqiqətən, yetimlərin mallarını haqsızlıqla yeyənlərin…" (4 Nisa 10) Bu ayədə keçən yetim malı yeməyə müqayisəylə,  yetimin malını yandırmaq və batırmaq da haramdır deyir. Bu açıq bir səhvdir. Çünki bu ayə yetimin malını yemənin haramlığını ifadə etməkdədir. Digər bir ayədə isə "Allah'ın müəyyən etdiyi hədləri aşan kimsə özünə zülm etmiş olar" (65 Talaq 1) buyurulmaqdadır. Bu ayələ ilahi sərhədləri aşmaq qadağan edilmişdir. Bu məsələnin bir bucağıdır. Digər baxımdan, yetimin malını yandırmaq və ya batırmaq subutlu və açıq naslarla qadağan edilmişdir. Allah Təala belə buyurmuşdur: "Yaxşı niyyət istisna olmaqla, yetimin malına həddi-büluğa çatana qədər yaxın düşməyin." (6 Ən'am 152, (17 İsra 34)
Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm də belə buyurmuşdur: "Müsəlman adamın malı, ancaq özünün könül xoşluğuyla halal olar."
"Hər müsəlmanın digər müsəlmana qanı, malı və şərəfi haramdır."
Bunun kimi daha bir çox naslar, bu mövzuda "müqayisə-i celi" deyilən müqayisəyə ehtiyac buraxmamaqdadır.
Xəstəlik müqayisəsinə Allah Təalanın bu ayəsini nümunə verir: "Sizdən əvvəl bir çox vaqilər (ibrətli əfvalatlar) olub keçmişdir. İndi yer üzünü dolaşıb haqqı təkzib edənlərin aqibətinin necə olduğunu görün!." (3 Ali-İmran 137) Yəni onlar əsl, siz fersiniz, aradakı cəmi xəstəlik yalanlama, hökm də həlakdır. "[2]
Bu səbəblərdən ötəri bu sözləri həqiqətən qəribədir:
*  Həlak hökmü qədəri bir məsələdir. Burada haramlıq, fərzlik, məkruhluq və bunun kimi şəri hökmlər harada?
* Bunun xəstəlik müqayisəsi olduğu fərz edilsə, belə etiraz etmək mümkündür: Fərdlər və ya camaatlar halında olan kafirlər görürük. Onların haqqında bu yalanlama xəstəliyi reallaşmışdır. Lakin həlak hökmü onlara tətbiq olunmamışdır! Əksinə nemətlər və ruzi içindədirlər. Malları və uşaqları boldur. Diyarlar haqqındakı hökm, xalqlarını da əhatə edər. Burada iki şeydən biriylə cavab vermək zəruridir:
- Ya həlak hökmü mütləq reallaşmışdır deyilər ki, bunu deyən gerçəyə qarşı inad etmişdir. çünki özü də bunun batil olduğunu bilər.
- Ya da xəstəliyindən ötəri bu hökm zəruriliyi tələb etməz, icazə-i ifadə edər deyilər.
O zaman biz də deyərik ki; xəstəliyin mövcud olmasından ötəri, fərdə əslin hökmünün tapılmasını tələb etməyən bütün xəstəlik müqayisələri ziddiyyətdir. Bunun etibar ediləcək bir tərəfi yoxdur.
Sonra belə deyir: "Yenə bundan ötəri Quranda bunun (müqayisənin) mədhi, zemmi, əmri və ya qadağanı gəlməmişdir. Çünki bu (müqayisə) səhih və fasid deyə bölünmə edilər. "[3] Müqayisədən bəhs edərkən işdə belə deyir! Sonra da bu söylədiklərinə bütün açıqlığıyla müxalif çıxaraq, müqayisənin hücciyeti üçün: "İbrət alın! ey ağıl sahibləri" ayəsini dəlil gətirir! [4] Az əvvəl Quranda müqayisənin əmr edilmədiyini söyləyərkən, burada müqayisənin əmr edildiyini iddia edir! Bu təhlükəli bir tökezlemedir!
Allah onu bağışlasın, sonra məşhur Muaz b. Cebel radıyallahu ənh hədisini dəlil gətirir. Halbuki bu rəvayət isnad olaraq zəif, mətn olaraq münkərdir. Bunun zəif oluşunu Buxari, Darekutni, İbn Həzm, əl-Elbani və daha bir çox mütəxəssis muhaddisler açıqlamışlar. Bu hədis Əbu Davud'un Sünenində  Şö'bə - Əbu Avn - əl-Həris b. Əmr - Mugira b. Şö'bə'nin qardaş oğlusu - Muaz b. Cebel radıyallahu ənh'in əshabələrindən Humuslu bəzi insanlar tarikiyle, Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurdu… şəklində gəlir. [5]
Sonra digər bir tarikle; Şö'bə - Əbu Avn - əl-Həris b. Əmr - Muaz'ın əshabələri'ndən bəzi insanlar - Muaz radıyallahu ənh isnadıyla rəvayət edər. [6]
Tirmizi də bir rəvayətdə Muaz radıyallahu ənhi zikr edərək, digərində zikr etmədən rəvayət edər və sonra belə deyər: "Bu hədisi yalnız bu tarikten bilirik. Mənə görə isnadı muttasıl/kesintisiz deyil. Əbu Avn es-Sekafinin adı Məhəmməd b. Ubeydillah'tır."[7]
Görüldüyü kimi hədisin isnadında məchul kəslər və qopuqluq vardır. Bu şiddətli bir zəiflikdir. Şeyx əl-Elbani rahimehullah, rəvayət yolları, ravileri və mətni haqqında faydalı açıklamalar etmiş, əvvəlki imamların bu rəvayətin zəif oluşuna dair hökmlərini zikr etmişdir. [8] Hədis elmlərindən bir nəsibləri olmayan mutəassıb fakihlerin bu hədisi səhih saymalarına da rəddiyə vermişdir.
əl-Elbani rahimehullah'ın zikr etdiyi bu rəvayət haqqında xəbərdarlıq etmək lazımdır: Əli b. əl-Cad'ın, Şö'bə'dən rəvayətində o Əbu Avn'dən, o da əl-Həris b. Əmr'dən, o da Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləm'in əshabələrindən, o da Muaz radıyallahu ənh'dən şəklində gəlmişdir. Sonra bunu İbn Abdilberr'ə nisbət etmiş və şaz olduğuna hökm etmişdir.
Yəni digər rəvayətlərdə "Muaz'ın əshabələri" şəklində keçən ifadə: "Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləm'in əshabələri" şəklində keçməkdədir. Deyilər ki: əksinə bu əsla mövcud deyil! Çünki əl-Cami’nin  muhakkiki Əbul-İşbal əz-Zuheyr'i, belə demişdir: "(ta) nüsxəsində "əshabə" deyə zikr edilərkən, (əlif) nüsxəsində "Muaz'ın əshabələri" şəklində keçməkdədir. Doğrusu da budur. Şübhəsiz bu ancaq istinsah səhvidir və buna etibar edilməz. Beləcə Əli b. əl-Cadn rəvayətinin də Şö'bə'dən rəvayət edən digər ravilerin rəvayətlərinə uyğundur. Allaha həmd olsun. "[9]
Bütün bu açıklamalardən sonra, Əhli Sünnə vəl-Camaat məzhəbi üçün münkər və zəif rəvayətlərlə dəlil gətirməyə necə icazə edilə bilər!! Halbuki əhli sünnə, hədisin səhihini saqimindən ayırmağa insanların ən layiq olanlarıdırlar! Onlar gerçək hədis əhlidir! Onlar, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləm'in səhih hədislərinə insanların ən çox ittiba edənləri, batilləri və bu xəbər kimi uydurmaları ən çox tərk edənləridirlər. əl-Ciyzani, necə olar da el-Burhanda, Muaz radıyallahu ənh rəvayəti haqqında: "Bu rəvayət səhih kitablarda keçər. Səhih oluşunda ittifaq vardır. Tə'vilə yol yoxdur" (!!!)[10]diyen Əbul-Məali əl-Cuveyni kimi bir adamı nümunə ala bilər?!! Allah köməkçimiz olsun.


[1] Tərcüməmi Usuli'l-Fıkh (s. 187)
 [2] A. g. e. (s. 188)
[3] A. g. e. (s. 191)
 [4] A. g. e. (s. 198)
 [5] Əbu Davud (3592)
 [6] Əbu Davud (3593)
 [7] Tirmizi (1327, 1328)
[8] Daha çox məlumat üçün baxın.: əl-Elbani, et-Daife (2/273 nömrə: 286)




                         Əbu Muaz Seyfullah Erdoğmuş