Təqlid və Müqayisəyə Çağıran Bidət Əhlinə Raddiye

Müqayisə və Təqlid

                                                       Bismi'llahi'r-Rahmani'r-Rahim

نَّ الْحَمْدَ لِلَّهِ نَحْمَدُهُ وَنَسْتَعِينُهُ وَنَسْتَغْفِرُهُ، وَنَعُوذُ بِاللهِ مِنْ شُرُورِ أَنْفُسِنَا، وَمِنْ سَيِّئَاتِ أَعْمَالِنَا، مَنْ يَهْدِهِ اللهِ؛ فَلاَ مُضِلََّّ لَهُ، وَمَنْ يُضْلِلْ؛ فَلاَ هَادِيَ لَهُ، وَأَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ

﴿ يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ.﴾

﴿ يَاأَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيراً وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَاْلأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيباً ﴾

﴿ يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلاً سَدِيدًا يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَمَنْ يُطِعْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِيماً ﴾

 أماّ بعد: فَإِنَّ أصدَق الْحَدِيثِ كِتَابُ اللهِ، وأحسنَ الْهَدْيِ هَدْيُ مُحَمَّدٍ، وَشَرَّ اْلأُمُورِ مُحْدَثَاتُهَا وَكُلَّ مُحْدَثَةٍ بِدْعَةٌ وَكُلَّ بِدْعَةٍ ضَلاَلَةٌ، [وَكُلَّ ضَلاَلَةٍ في النارِ.]

Şübhəsiz ki bütün həmdlər Allahadır, O'na həmd edər, O'ndan kömək istər və bağışlama tələb edərik. Nəfslərimizin və pis əməllərimizin şərindən də ona sığınarıq. Allah kimə hidayət etsə onu heç bir kimsə sapdıra bilməz. Kimi də havalandırsa ona da kimsə hidayət verə bilməz. Şahidlik edərəm ki Allahdan başqa ilah yoxdur və şəriksiz olaraq birdir. Və yenə də şahidlik edərəm ki Məhəmməd O'nun qulu və Rəsuludur.

           ‘Ey iman gətirənlər! Allahdan Ona layiq olan tərzdə qorxun və ancaq müsəlman olduğunuz halda ölün!.' (Ãl-i ‘İmran, 3/102)

‘Ey insanlar! Sizi tək bir candan xəlq edən, onun özündən zövcəsini yaradan və onlardan da bir çox kişi və qadın törədib yer üzünə yayan Rəbbinizdən qorxun! Adı ilə bir-birinizdən cürbəcür şeylər istədiyiniz Allahdan və qohumluq əlaqələrini kəsməkdən çəkinin! Həqiqətən, Allah sizə nəzarət edir.' (Nisa', 4/1)

‘Ey iman gətirənlər! Allahdan qorxun və doğru söz danışın ki, O, əməllərinizi islah etsin və günahlarınızı bağışlasın. Kim Allaha və Onun Elçisinə itaət etsə, böyük bir uğur qazanar.' (Əhzab, 33/70-71)

Və bundan sonra:

‘Şübhəsiz ki sözlərin ən doğrusu Allah'ın Kəlamı, yolların ən xeyirlisi Məhəmməd sallallahu əleyhi və sellem'in yoludur. İşlərin ən pisi isə sonradan uydurulanlardır. Sonradan uydurulub dinə soxulan hər əməl bid'at, hər bid'at pozğunluq və [hər pozğunluq da atəşdədir.]'[1]

                                                                             Təqdim

Şübhəsiz ki Allah, bu dini bizə tamamladığını bəyan edir. Din tamamlanmış, Kitab və Sünnə ilə dində açıq buraxılmış bir məsələ qalmamışdır. Bizə düşən şey Kitab və Səhih Sünnədən dəlil harada gəldisə onu araşdırmaqdır. İşdə içtihat da budur.

İçtihat: Kitab və Sünnədə Allah'ın və Rəsulu sallallahu əleyhi və selləm'in hökmünü tapıb təsbit etmək üçün səy göstərməkdir. Yoxsa içtihat məsələləri bir-birinə müqayisə edib yeni hökmlər çıxarmaq deyil.

Şübhəsiz ki insanlar Rəblərindən endirilənə uyğun gəlməklə əmr olunmuşlar. Müqayisə isə Rəbbin endirdiyi deyil, bəşərin görüşüdür. Allah qatından endirilən, insanları ittifaq və rəhmətə apararkən, müqayisə və bəşəri görüşlər ixtilafa və iftiraka/farklı qruplaşma və görüşlərə aparmaqdadır.

﴿ اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلاَ تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ قَلِيلاً مَا تَذَكَّرُونَ. ﴾

‘(Ey Müsəlmanlar!), Rəbbinizdən sizə nazil edilənə tabe olun. Onu qoyub başqa dostlara uymayın. Siz necə də az öyüd-nəsihət dinləyirsiniz..' (Əraf, 7/3)

Ayə, uyğun gəlilənin ya Allah'ın endirdiyi ya da başqa bir şey olduğunu göstərər.

Birincisinə gəlincə; Bu Allah'ın uyğun gəlilməsini əmr etdiyi xüsusdur.

İkincisi də Allah'ın uyğun gəlilməsini qadağan etdiyi şeylərdir. Bu səbəbdən ayənin mənası:

‘Allah'ın endirdiyi şeylərin hökmünə uyğun olmayan heç bir şeyə uyğun gəlmək caiz deyil' şəklindədir. Bu ayə, Allah'ın endirdiyindən başqa bir şeyə uyğun gəlmənin caiz olmayacağına dəlalət edər. Müqayisə ilə əməl etmək isə Allah'ın endirdiyi xaricində bir şeyə uyğun gəlməkdir. Bu səbəbdən bunun caiz olmaması lazımdır. Buna görə əgər müqayisəni müdafiə edənlər:

"Haqq Təalanın: ﴿...فَاعْتَبِرُوا يَاأُولِي اْلأَبْصَارِ.﴾  ‘İbrət götürün, ey ağıl sahibləri!' (Həşr, 59/2) ayəsini, müqayisə ilə əməl etməyə dəlil olduğuna görə müqayisə ilə əməl etmək də (bir baxıma) Allah'ın endirdiyi ilə əməl etmək olar" dəsələr buna da belə cavab verilər:

Müqayisə ilə əməl etmək, əgər Allah'ın endirdiyi ilə əməl etmək sayılsaydı, müqayisəyə görə əməl etməyənlər: ﴿وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الْكَافِرُونَ.﴾  ‘Allahın nazil etdiyi ilə hökm verməyənlər - məhz onlar kafirlərdir.' (Maidə, 5/44) ayəsindən ötəri, kafir olmuş olarlar. Halbuki ümməti Məhəmməd müqayisəyə görə əməl etməyənlərin kafir sayıla bilməyəcəyi barəsində icma etdiyinə görə, biz müqayisənin nəticəsi ilə əməl etmənin, Allah'ın endirdiyi ilə əməl etmək sayılmayacağını anlamış olarıq.

Ömər radıyallahu ənh'ın, Əbu Musa radıyallahu ənhəyə yazdığı məktubda bu ifadələrin keçdiyi nəql edilmişdir:

الفهم الفهم فيما يختلج في صدرك مما يبلغك في القرآن والسنة اعرف الأمثال والأشباه ثم قس الأمور عند ذلك فاعمد إلى أحبها إلى الله وأشبهها بالحق

"Haqqında Quran və sünnədən sənə məlumat çatmayıb sinəni daraldan məsələləri, bərabərlərini və bənzərlərini bilərək və məsələləri müqayisə edərək anlamağa çalış. O zaman Allah'a ən sevimli olan və haqqa ən çox bənzəyəninə etimad et."[2]

Bu rəvayəti müqayisənin şəri bir dəlil olduğuna dəlil gətirmək istəyənlərə belə cavab verilər:

1- Özünə qərara bağlanması zəruri bir məsələ ifadə edilib də quran və sünnə'dən o məsələdə dəlilə çata bilməyən qazı üçün; zərurət anında, halal haram təyin etmə məsələsi deyil, qəzai bir içtihatta, müqayisəyə müraciət etməsi caizdir. Bu müqayisənin şəri bir dəlil olduğunu göstərməz. Əksinə, müqayisənin ancaq zərurət halında müraciət edilə biləcək bir içtihat vəsaiti olduğunu göstərər.

2- Bu şəkildə müraciət edilən müqayisə, şəri bir hökm ortaya qoymaq üçün deyil, mövcud şəri hökmü anlamaq üçündür. Ömər radıyallahu ənh'ın "anlamağa çalış" sözü bunu açıqca ifadə etməkdədir.

3- Fiqhçılərın səhih müqayisənin şərtləri olaraq açıqladıqları qaydaya uyğun müqayisə edilməsi halında, əldə edilən nəticə dinə bir hökm əlavə etməz. Çünki Din tamamlanmışdır. Üsuluna uyğun başqa bir müqayisə bu müqayisəyə müxalifət edə bilər. Yenə səhih müqayisənin qaydalarından biri, edilən müqayisənin mütləq bir nassa söykənməsi lazım olduğudur. Müqayisənin şərti olaraq təqdim edilən bu qaidə, səhih müqayisənin əsl deyil, fer' olduğunu, bu səbəbdən şəri dəlillərdən sayılmadığını göstərməkdədir. Ancaq səhih bir müqayisə üzərində yəni nassa söykənən bir məsələdə insanlar ittifaq etsələr bunun adı da icma olar. Bu səbəblə müqayisənin, icmadan ayrı olaraq şəri dəlillər arasında zikr edilməsi lazımsızdır.

4- İcmaya gəlincə, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləm'in səhabələrinin icması Kitab və sünnə naslarından birini anlama üzərində ittifaq etmələriylə olar və bu səhabə əsrindən sonrakılar üçün o nassı daim bu icmaya görə anlamaları üçün bir hüccettir. Ancaq, sonrakı əsrdəkilərin, səhabələrin ixtilaf etdikləri bir mövzuda icma etmələri, səhabələr üzərinə hüccet ola bilməyəcəyindən dəlil deyil. Lakin səhabə əsrində mövcud olmayıb daha sonra ortaya çıxan məsələlərdə müsəlman elm əhli içtihat edərək "Naslar bunun hökmü haqqında buna dəlalət etməkdədir" deyə icma etsələr, bu icma müsəlmanlar üçün bağlayıcı olar. Bu icma dinə yeni bir hökm çalamaq deyil, ortaya çıxan məsələnin mövcud hökmlərə daxil edilməsidir.

Müqayisəni müdafiə edənlər buna bənzər rəvayətləri və Hafiz İbn ‘Abdilberrin bu sözünü dəlil gətirmişlər:

"Allah belə buyurmuşdur: ﴿وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ.﴾

‘’Sizlərdən kim onu qəsdən öldürərsə, kəffarəsi öldürdüyünə bənzər bir qurbanlıq heyvanı əvəz ödəməkdir.'(Maidə, 5/95) Bu, bənzəri, misli və bənzəri olan bir şeylə gətirilən misaldır. Fakihlere görə bu, müqayisədir." [3]

Bu kəslər fiqhdəki Dəlalətin-Nas məfhumunu müqayisəyə dəlil gətirməyə çalışmışlar. Çünki bəzi elm əhli, Dəlalətin-Nas ifadəsi yerinə Müqayisəyi Celi və ya Müqayisəyi Evlə təbirlərini istifadə etmişlər. Bu istifadə, müqayisənin şer'i bir dəlil olduğunu göstərməz. Necə ki bu məsələ haqqında İmam Birgivi rahimehullah belə demişdir:

‘Müqayisə ancaq (Kitab və Sünnədə mövcud) bir hökmü izah edə bilər, hökm isbat etməz. Bu baxımdan hökmü isbat edən bir əslə ehtiyac vardır. Hökmlərin mərcisi və hökmləri isbat edən şey həqiqətdə Kitab və Sünnət olmaq üzrə ikidir.' [4]

Yəni bu mənada bir müqayisə və ya bənzətmə edilməsi, müqayisənin şer'i bir dəlil olmasından ötəri deyil, əlaqədar hökmün açıqlanması və başa düşülməsi üçündür.

Məsələn İmam Buxari, Səhihində belə bir hissə açmışdır:

‘Kitabu'l-İ'tisam bil-Kitabı ve's-Sunne’’ [5]

Yəni: Hər hansı bir kimsə üçün hökmün var olması halında, qurtuluş ancaq ya Allah'ın Kitabında ya da Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'in Sünnəsindədir. O baxımdan (adı çəkilən hissənin içərisində) bu mənada bab başlıqlarını açdığını görürük:

‘Uca Allah'ın hökmlərini bəyan etmiş olduğu bilinən bir əsli (eyni şəkildə bəyan etdiyi) mübeyyen bir əsla -soruşanın qavraması qəsdiylə- bənzətmə edən.' [6]

Bundan sonra da belə bir başlıq açmaqdadır:

‘Dəlillər ilə bilinən hökmlər və dəlalətin mənası ilə bunun açıqlanması.' [7]

Kitab və Sünnə'dən dəlil olan mövzularda müqayisə etmək barəsində İbn ‘Abdilber belə demişdir:

‘Bu növ müqayisə əsla hər hansı bir əsasa söykənmədən müqayisə etmək və dində yalan, təxmin və qorxu ilə söz söyləməkdir. Səhabənin böyüklərindən dörd xəlifə və digərlərinin Rəy/şəxsi görüşün zemmedilmesi yəni şəxsi görüşlərin pislənilməsi, onunla əməl edənə buğuz edilməsi lazım olduğuna və bu kimsənin dində heç bir həqiqət üzərində olmadığına dair qənaətləri sabitdir.'

Rəy yəni şəxsi görüşün Kitab və Sünnə dəlillərinə qarşı; nas məlumatlarından əskik, yalan və zənn ilə qarışdırılmış olduğu, Allah'ın ad və sifətlərinin təsirini daşımayan bir mənada olduğu yaxud bid'atları ortaya çıxaran və Sünnə'ləri dəyişdirən şeylərdən olması halında bu Rəy'in yəni şəxsi görüşün batil olduğu və dindən heç bir həqiqət üzərində olmadığı Müsəlmanlar arasında ittifaqla sabitdir.

Şəxsi görüş, Kitab və Sünnə'dəki bir dəlilə müqayisə edilərək edildiyində isə; yenə yalnız zənn və təxmindir. Eyni şəkildə bu da dində dəlil deyil. Əsl olmayıb da fer'i məsələlərdə sabitliğin tapıldığı tam mənasıyla ifadə edildisə ya da bir məsələnin xəstəliyi Kitab və Sünnə ilə sabit oldusa, bu vəziyyətdə hər nə qədər buna bəziləri müqayisə adını versə də bu, əslin göstərdiyi şeylərdəndir və əsldən alınmışdır. Məsələn səhih hədislərdə sərxoşluq verən hər şey haram qılınmışdır. Bu nassa görə sərxoşluq vericilik xəstəliyi olan hər maddə bu qadağana daxildir. Çünki bu maddələrin yalnız adı deyil, xəstəliyi də qadağan edilmişdir. Beləcə buna müqayisə adı verilməsi doğru deyil. Bir maddə adla qadağan edilmişsə, sırf o maddədə olan bir xəstəlik səbəbiylə, eyni xəstəliyi daşıyan başqa bir maddə buna müqayisə edilə bilməz. Xəstəliyi tətbiq etmək üçün, mövzu bəhs xəstəliyin qadağan edilmiş olması lazımdır.

Nassın mantuku, məfhumu və məfhum-u müxalifi vardır. Mantuku; nassın zahir ləfzidir. Məfhumu; ləfzin dəlalət etdiyi mənadır. Məfhum-u müxalifi isə, ləfzin zahirinin zidd idinin bəyan edilməsidir. Məsələn məfhumu müxalifə bir nümunə vermək lazım olsa, Allah belə buyurur:

﴿ إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا...﴾

‘Ey iman gətirənlər! Əgər bir fəsadçı (fasiq) sizə bir xəbər gətirsə, onu araşdırın.' (Hucurat, 49/6)

Bunun məfhumu: ‘fəsadçı (fasiq) biri xəbər gətirdiyi zaman araşdırmaqdır.'

Məfhumu müxalifi isə: ‘Sadiq biri xəbər gətirdiyi zaman da bunu qəbul etməyi' tələb edir.

Yenə Allah belə buyurur: ﴿ فَلاَ تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ...﴾

‘Ana atana uf! belə dəmə…' (İsra', 17/23)

Bu qadağanda onları döymək zikr edilməz. Amma ayənin məfhumundan döymənin uf deməkdən irəli ölçüdə olduğu aydın olar. Bu müqayisə deyil, nassın məfhumu yaxud digər bir təbirlə Dəlalətin-Nasdır.

İbn Kuteybe bu mənada müqayisəni dəlil qəbul edənləri tənqid edərək belə demişdir:

‘Furu əsla tabe olduğuna görə əsllərinə uyğun gəlməyən furu (təfərrüat) məsələlərdə, sən necə nizamlı bir müqayisə edə bilərsən? Necə olar da müqayisədə, on dirhəm oğurlayanın əli kəsilər də yüz min dirhəmi qəsb edənin əli kəsilməz? Yenə necə olar da facir olan azad bir kimsəyə böhtan atana cəza olaraq çubuq vurular da iffətli (namuslu) bir köləyə böhtan atana kazf cəzası tətbiq edilməz? Necə olar da nökərlərin rəhmlərinin təmiz olduğu bir hayz ilə aydın olar da azad olan qadınların təmizliyi üç aybaşı ilə aydın olar? Necə olar, bir adam (azad olan) qoca və çirkin qara bir qadınla evləndiyində evli sayılar da üzü gözəl nökərə sahib olduğu halda evli sayılmaz?'’ [8]

Müqayisəyə müraciət etmələri səbəbiylə, müqayisəni dində şer'i dəlil olaraq gördüklərini iddia etdikləri alimlər müqayisəni dində hər kəsi vacib olan şer'i bir dəlil olaraq görməmişlər.

İmam Şafi'i rahimehullah belə deyər:

‘Müqayisə edənlərdən hər biri çatdığı ictihadını söyləyərək ixtilaf etsələr, başqalarının onun ictihadına tabe olmasında genişlik yoxdur. İxtilaf iki növdür: Nas olan barədə ixtilaf halal deyil. Şərh edilməsi mümkün olan və müqayisə yolu ilə çatılan hökmlərdə, şərhçi və ya müqayisəçinin xəbər ya da müqayisənin dəlalət edə biləcəyi bir mənanı irəli sürməsi və başqasının ona müxalif çıxmasını, haqqında nass olan bir mövzuda ixtilafa düşməsi kimi görməm.'’ [9]

İmam Əhməd rahimehullah belə demişdir:

"Şafi'i rahimehullah'a müqayisə haqqında soruşdum: ‘Ancaq zərurət halında müqayisə olar' dedi." [10]

Hərb b. İsmayıl nəql edir:

‘Əhməd b. Hənbəl rahimehullah'a Rəy haqqında soruşuldu, bundan xoşlanmadı və qadağan etdi.' [11]

Yenə Mervezi rahimehullah, İmam Əhməd rahimehullah'ın müqayisə səhabələri haqqında şiddətli sözlər söyləyərək qarşı çıxdığını rəvayət etmişdir.’ [12]

İmam Malik rahimehullah belə demişdir:

"Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem bir suala vəhylə cavab almadıqca: ‘Bilmirəm' deyərdi. Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə bu cür suallar üçün Allah'ın cavabını gözləməkdədir."

Yaxşı, Rəsul xaricindəkilər necə müqayisə ilə bir görüş ifadə edə bilsinlər!

İmam Malik, Muvatta'da Rebi'adan belə bir rəvayət verir ki bu rəvayət bu müqayisənin müəyyən bir üsulu olmadığını, dində dəlil ola bilməyəcəyini göstərir:

سألت سعيد بن المسيب كم في أصبع المرأة فقال عشر من الإبل فقلت كم في أصبعين قال عشرون من الإبل فقلت كم في ثلاث فقال ثلاثون من الإبل فقلت كم في أربع قال عشرون من الإبل فقلت حين عظم جرحها واشتدت مصيبتها نقص عقلها فقال سعيد اعراقي أنت فقلت بل عالم متثبت أو جاهل متعلم فقال سعيد هي السنة يا بن أخي

"Sa'id b. Museyyebə dedim ki: ‘Qadının bir tək barmağının diyeti nədir' deyə soruşdum. O da: ‘On dəvədir' dedi. Mən: ‘Yaxşı, iki barmağın diyeti nədir' dedim.' O da: ‘İyirmi dəvədir' dedi. ‘Üç barmağın diyeti otuz dəvədir' dedi. Mən: ‘Dörd barmağın diyeti neçədir' dedim. O da: ‘İyirmi dəvədir' dedi. Mən: ‘Yara böyüyüb zərər artdıqca diyet azalır bu necə iş' dedim O da dedi ki ‘Ey qardaşımın oğulu Sünnə belədir' dedi." [13]

Müqayisənin metoduna görə dörd barmaqda qırx dəvə olması lazım idi. Əgər Sünnə bunu bəyan etməsəydi bizə insanlar müqayisəylə hökm edəcək və dörd barmaqda qırx dəvə deyəcəkdik.

İbn Şubrume dedi ki:

"Mən və Əbu Hənifə Ca'fer (es-Sadık)ın yanına girdik. Ca'fer, Əbu Hənifəyə belə dedi:

‘Allah'dan qorx! Dində fikirinlə müqayisə etmə! Çünki müqayisə edənlərin ilki iblisdir.'’[14]

Hammad b. Əbi Hənifə dedi ki:

"Atam (Əbu Hənifə) dedi ki: ‘Hökm mövzusunda müqayisəni tərk etməyən fakih ola bilməz." [15]

İbn Rahuye, Rəy əhli haqqında belə deyərdi:

‘Allah'ın Kitabını və Rəsulunun Sünnəsini atdılar da müqayisəyə sarıldılar.’' [16]

Şeyhulislam İbn Teymiyye, İkametu'd-Delil ‘alə İbtali't-Tahlil adlı risaləsində, halal və haram etmədə müqayisəyə müraciət edilə bilməyəcəyini açıqlamışdır.’’ [17]

İbn Qayyım əl-Cevziyye belə deyər:

"Müqayisə və batil hədis dindən deyil. Çünki kim naslara muttali ola bilmirsə, naslarda olmayan bir şeyi ona əlavə edərək: ‘Bu müqayisədir' deyir. Bəzən də nasların ehtiva etdiyi hökmlərdən bir qisimini azaldaraq: ‘Bu təsisdir' deyir. Və ya nasların hamısını, topdan tərk edərək: ‘Bu naslarla əməl edilməz' yaxud: ‘Bu müqayisəyə və ya üsula tərs düşür' deyir. İşdə bundan ötəri görürük ki bir adam müqayisəyə müraciət etmədə nə qədər irəli gedirsə, bununla doğru mütənasib olaraq söz mövzusu adam bir o qədər də Sünnə'yə müxalifətində irəli gedir. Sünnə və hədislərə Rəy və müqayisə əhlindən başqa kimsənin müxalif çıxdığını görməmiz mümkün deyil. Allah üçün söyləyin, buna görə neçə hədisin hökmü öyrənildi? Nə qədər sarih/apaçık olan Sünnə tərk edilmədi mi?..." [18]

Şeyx Elbani rahimehullah'ın da dediyi kimi:

‘Müqayisə ancaq zərurət halında müraciət edilə biləcək bir üsuldur.' [19]

Və müqayisə şer'i dəlil də deyil. Əgər şer'i dəlil olsaydı, müqayisə ilə əldə edilmiş bir hökmə müxalifət heç bir şəkildə caiz olmazdı. Yenə əgər bu şer'i bir dəlil olsaydı, dində ixtilafın da caiz və bəyənilən bir şey olması lazım idi.

Müqayisə edən elm əhli tək bir məsələdə bir-birindən fərqli iki ya da daha çox şey söyləyə bilmişlər. Müqayisə ixtilaf qapısı olmuşdur.’ [20] Vəhy (yəni: Allah və Rəsulundan gələnlər) isə ixtilafı ortadan qaldırıcıdır. İxtilaf isə tənqid edilmişdir:

﴿ وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ. إِلاَّ مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ. ﴾

‘’Amma onlar elə hey ixtilafdadırlar. Yalnız Rəbbinin rəhm etdiyi şəxslərdən başqa.' (Hud, 11/118-119)

Məsələni bir örnəklə gücləndirim:

عَنْ جَبَلَةَ بْنِ سُحَيْمٍ أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ ابْنَ عُمَرَ عَنْ الْأُضْحِيَّةِ أَوَاجِبَةٌ هِيَ فَقَالَ ضَحَّى رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَالْمُسْلِمُونَ فَأَعَادَهَا عَلَيْهِ فَقَالَ أَتَعْقِلُ ضَحَّى رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَالْمُسْلِمُونَ

Cebele b. Suhaymdan rəvayətə görə, adamın biri İbn Ömər radıyallahu ənhiməyə qurban kəsmək vacibdirmi? deyə soruşdu. O da; Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm və Müsəlmanlar qurban kəsdilər dedi. Adam eyni sualı təkrar edincə belə dedi:

"Nə dediyimi, anlamırsanmı? Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm, ondan sonrada Müsəlmanlar qurban kəsdilər.’’ [21]

Həmsöhbəti israrla hökm soruşmuş, İbn Ömər hər səfərində eyni cavabı vermiş və hökm ifadə etməmişdir. Çünki naslarda: ‘Qurban kəsmək vacibdir və ya Sünnədir' ifadəsi varid olmamışdır. Əgər İbn Ömər radıyallahu ənh müqayisə edib: ‘vacibdir' desəydi, bu dinin ifadə etdiyi deyil, İbn Ömər radıyallahu ənh'ın ifadə etdiyi bir hökm olardı. Bir başqası da müqayisə edib: ‘xeyr vacib deyil müstəhəbdir' deyərdi. Necə ki səhabədən sonrakı elm əhlindən bəziləri bu məsələdə müqayisə edərək ixtilafa düşmüşlər. Ömər b. əl-Hattab radıyallahu ənh belə demişdir:

أيها الناس إن الرأي إنما كان من رسول الله -صلى الله عليه وسلم- مصيبا؛ لأن الله كان يريه، وإنما هو منا الظن والتكلف

‘Ey insanlar! Şübhəsiz ki şəxsi görüş, ancaq Rasulullah sallallahu əleyhi və selem'dən gəlmişsə məqsədəuyğundur. Çünki Allah ona göstərirdi. Bizə gəlincə, bizim görüşlərəmiz ancaq zənn və məcbur etmədir.' [22]

Müqayisə ilə əldə edilən nəticə, yalnız müqayisə edən kimsənin özünü bağlar və öz hökmüdür. Allah və Rəsulunun bəyan etdiyi bir hökm olmadığından dində də dəlil deyil. Şəxsi müqayisəsiylə əldə etdiyi bir hökmü başqalarına Allah və Rəsulunun hökmüymüş kimi təqdim edənlər böyük bir təhlükə içindədirlər. O qardaşlara tövsiyəm Allah'dan qorxmalarıdır! Elm; müqayisə, ihtihsan kimi parlaq zəka arenalarında boy göstərərək, özünü isbat etmək deyil. Elm; dində gələnə təslim olaraq vəhylə gələnlərlə kifayətlənib və dinə çalama etməkdən çəkinərək Allah'dan qorxmaqdır!

Şübhəsiz din tamamlanmışdır. Müqayisə gərəyi bu vacibdir, müqayisə gərəyi bu haramdır' deyənlər sanki: ‘Ayə və hədislər bunu vacib demədən buraxmış, buna haram demədən buraxmış' mənasında söyləmiş olarlar ki bu dində əskiklik olduğunu iddia etməkdir. Allah'a sığınarıq!

Bu işimdə müqayisənin dində şer'i bir dəlil ola bilməyəcəyinə, dində təqlidin caiz olmadığına və dində ixtilafın rəhmət ola bilməyəcəyinə dair dəlilləri zikr edəcəyəm. Bu məsələlərlə əlaqəli olaraq ağıllara ilişən bəzi şübhələrin aradan qaldırılmasına çalışacağam. Çünki bəzi kəslərin: ‘Səhabələr müqayisəni şer'i dəlil olaraq qəbul etmə barəsində icma etmişlər' dediklərini eşitməkdəyik. Bu kitabımda da dəlilləriylə açıqlanacağı üzrə belə bir iddia xilaf-ı həqiqətdir.

Müvəffəqiyyət Allah'dandır.

Əbu Muaz Seyfullah əl-Çubukabadi

                                                                            

                                                              Din Tamamlanmışdır.

Əskik Bir Şey Buraxılmamışdır.

﴿ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ﴾

‘Biz Kitabda heç bir şeyi (əskik buraxmadıq) nəzərdən qaçırmadıq.' (Enam, 6/38)

﴿ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ. ﴾

‘Biz Kitabı sənə hər şey üçün bir izah, müsəlmanlara da doğru yolu göstəricisi, mərhəmət və müjdə olaraq nazil etdik.' (Nəhl, 16/89)

Mücahid deyər ki:

﴿ بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ.﴾

‘Hər şeyi açıqlayan olması, halal və haramı gərəyi kimi şərhidir.'

‘Biz onları aydın dəlillər və kitablarla göndərdik. Sənə də Zikri nazil etdik ki, insanlara, onlara nazil olanı izah edəsən və bəlkə onlar fikirləşələr.' (Nəhl, 16/44)

Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin bəyanı iki cürdür:

Biri Kitabda mücməl/bağlı olaraq gələn ifadəni açıqlamaqdır. Beş vaxt namazı, vaxtlarını, səcdələrini, rükularını və digər hökmlərini şərhi, zəkatın miqdarını, vaxtını, hansı mallardan alınacağına dair şərhləri, həccin menasikini şərhi kimi. Necə ki Rasulullah sallallahu əleyhi və selem həcc ibadətini yərinə qətirərkən insanlara belə söyləmişdir:

خذوا مناسككم

‘Həcc ibadətinizin şəklini məndən öyrənin.' [23]

Yenə Nəbi sallallahu əleyhi və selem belə buyurmuşdur:

صلوا كما رأيتموني أصلي

‘Mənim necə namaz qıldığımı gördünüzsə, siz də elə namaz qılınız.' [24]

İbnu'l-Mubarek'in rəvayət etdiyinə görə ‘İmran b. Husayn radıyallahu ənh, adamın birinə belə demişdir:

 ‘Sən ahmak bir insansan. Günortan fərzinin dörd rükət olduğunu və o rükətlərdə açıqdan Quran oxunmayacağını Allah'ın Kitabında görürsənmü?' Daha sonra ‘İmran radıyallahu ənh ona namazı, zəkatı və buna bənzər xüsusları sayar və belə deyər:

‘Sən bütün bunların Allah'ın Kitabında genişcə açıqlanmış olduğunu görürsənmü?' Uca Allah'ın Kitabı bunları mübhəm olaraq zikr etmiş və Sünnə də bunları açıqlamışdır. [25]

﴿ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمْ اْلإِسْلاَمَ دِينًا. ﴾

‘sizə olan nemətimi tamamladım və bir din olaraq sizin üçün İslamı bəyənib seçdim.' (Maidə, 5/3)

Bu ayənin təfsirində İbn Kəsr belə demişdir:

‘Bu, Allah'ın bu ümmətə lütf etdiyi ən böyük nemətdir. Bəli, Allah bu ümmətin dinini kamala çatdırmışdır. Artıq dinlərindən başqa bir dinə ehtiyac və peyğəmbərlərindən başqa bir peyğəmbərə ehtiyac duymayacaqlar. zatən bunun üçün Allah peyğəmbərini, peyğəmbərlərin sonuncusu etmiş, insanlara və cinlərə elçi olaraq göndərmişdir. O'nun halal etdiyindən başqa bir halal yoxdur. O'nun haram etdiyindən başqa haram bir şey yoxdur. O'nun gətirdiyi dindən başqa din yoxdur. O'nun bildirdiyi hər şey haqqdır, səhvi olmayan doğrudur və yanılması olmayan həqiqətdir.'

﴿ وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا. ﴾

‘Rəbbin unudan deyildir.' (Məryəm, 19/64)

Yəni O əvvəliylə, sonrasıyla hər şeyi biləndir. O heç bir şeyi unutmaz.

Kitab və Sünnə insanlara din barəsində kifayətdir.

                                                                                 

                                                                                

Uyğun gəlilməsi Əmr edilən

Yol

﴿ يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُوْلِي اْلأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ اْلآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً ﴾

‘Ey iman gətirənlər! Allaha və Elçisinə itaət edin, özünüzdən olan rəhbərlərə şəriətə uyğun şəkildə itaət edin. Əgər bir şey haqqında mübahisə etsəniz, Allaha və Axirət gününə inanırsınızsa, Allaha və Onun Elçisinə müraciət edin. Bu, sizin üçün daha xeyirli və nəticə etibarilə daha yaxşıdır.' (Nisa', 4/59)

Münaqişənin kiçik və ya böyük olması arasında da bir fərq yoxdur. Çünki ayədə də keçdiyi kimi: 'Əgər bir şey haqqında mübahisə etsəniz' şəklində gəlir. Burada bu şərtdə ki: ‘şey' sözü nekre olub ümumi məna ifadə etməkdədir. Şer'i məsələlərin hamısını içinə götürər. Beləcə Kitab və Sünnə'yə müraciət etmək imanın şərtlərindən, etməmək isə imansızlıq olaraq qəbul edilmişdir. Bu şəkildə bir müraciət olmayınca iman da olmaz. Yenə Allah belə buyurmuşdur:

﴿ وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلاَ مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمْ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً مُبِينًا.﴾

‘Allah və Onun Elçisi bir işə hökm verdiyi zaman heç bir mömin kişi və mömin qadın öz işlərində istədikləri qərarı verə bilməzlər. Allaha və Onun Elçisinə asi olan kəs, əlbəttə ki, açıq-aydın azğınlığa düşmüşdür.' (Əhzab, 33/36)

( عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، فِي قَوْلِهِ: ﴿ لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ.﴾، قَالَ: لا تَقُولُوا خِلافَ الْكِتَابِ وَالسُّنَّةِ.)

İbn Abbas radıyallahu ənh'dən, o Uca Allah'ın: ‘Ey iman gətirənlər! Heç bir şeydə Allahı və Onun Elçisini qabaqlamayın. Allahdan qorxun!' (Hucurat, 49/1) ayəsi haqqında: ‘Kitab və Sünnəyə zidd danışmayın' demişdir. [26]

( عَنْ عَبْدِ اللهِ, (t)، قَالَ: خَطَّ لَنَا رَسُولُ اللهِ (r) خَطًّا، فَقَالَ: هَذَا سَبِيلُ اللهِ، ثُمَّ خَطَّ خُطُوطًا عَنْ يَمِينِهِ، وَعَنْ شِمَالِهِ، فَقَالَ: هَذِهِ سُبُلٌ عَلَى كُلِّ سَبِيلٍ مِنْهَا شَيْطَانٌ يَدْعُو إِلَيْهِ، ثُمَّ تَلاَ: ﴿ وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا...﴾ الآيَةَ. )

"Abdullah b. Mes'ud radıyallahu ənh Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'dən belə deyir:

‘Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem bir gün bizə bir xətt çəkdi. Sonra bu Allah'ın yoludur buyurdu. Ardından bunun sağından solundan bəzi xəttlər çəkdi. Sonra bunlar bəzi yollardır. Onlardan hər yolun başında ona çağıran bir şeytan vardır' buyurdu. Sonrada bu ayəni oxudu: ‘Bu, Mənim doğru yolumdur, onu tutub gedin. Başqa yollara uymayın. Çünki, o yollar sizi Allahın yolundan uzaqlaşdırar. Allah bunları sizə tövsiyə etmişdir ki, bəlkə pis əməllərdən çəkinəsiniz.' (En'am, 6/153)  [27]

İmam Mücahid b. Cəbr bu ayədə keçən başqa yollara tabe olma ifadəsini, bid'atlara və şübhəli şeylərə, tabe olmaq deyə təfsir etmişdir.  [28]

Allah'ın Kitabından və Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'in Sünnəsindən qaynaqlanmayan hər şey nəfsin arzularından doğulmuşdur.

Allah  belə buyurur:

﴿ فَإِنْ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ فَاعْلَمْ أَنَّمَا يَتَّبِعُونَ أَهْوَاءَهُمْ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَيْرِ هُدًى مِنْ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ. ﴾

‘Əgər sənə cavab verməsələr, bil ki, onlar nəfslərinin istəklərinə uymuşlar. Allahdan bir doğru yol göstəricisi gəlməyincə öz nəfsinin istəyinə uyandan daha çox azmış kim ola bilər?! Şübhəsiz ki, Allah zalım adamları doğru yola yönəltməz.' (Qasas, 28/50)

Allah hökmü insanlar arasında iki hissəyə ayırmışdır. və bunun bir üçüncüsü yoxdur. Ya Kitab və Sünnə'yə uyğun gələrək Allah'a və Rəsuluna razılıq etmək ya da hevaya uyğun gəlmək. İşdə dində heva təbiri istifadə edildiyi zaman Kitab və Sünnə'nin zidd idi olan hər şeydir. Kitab və Sünnə'yə uyğun gəlməyən, Kitab və Sünnə'dən dəlili olmayan hər şeyin adı hevadır.

Allah belə buyurmuşdur:

﴿ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلاَ تَتَّبِعْ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ.﴾

‘insanlar arasında ədalətlə hökm ver, nəfsin istəyinə uyma, yoxsa o səni Allahın yolundan azdırar. Həqiqətən, Allahın yolundan azanları Hesablaşma gününü unutduqları üçün şiddətli bir əzab gözləyir.' (Sad, 38/26)

Allah insanlar arasında hökm etməyi də iki qisimə ayırır. Ya Kitab və Sünnə'nin gətirdiyi haqq ilə hökm etmək ya da ikisinə zidd düşən heva ilə hökm etmək.

﴿ ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنْ اْلأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ. إِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنكَ مِنْ اللَّهِ شَيْئًا وَإِنَّ الظَّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ. ﴾

‘(Ey Məhəmməd!) Sonra sənə də dində şəriət yolu göstərdik. Sən ona tabe ol və haqqı bilməyənlərin istəklərinə tabe olma!.Çünki onlar səni heç bir vəchlə Allahdan qurtara bilməzlər. Şübhəsiz ki, zalımlar bir-birinin himayədarıdırlar, Allah isə müttəqilərin Himayədarıdır.' (Casiyə, 45/18-19)

﴿ اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلاَ تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ ﴾

‘(Ey Müsəlmanlar!), Rəbbinizdən sizə nazil edilənə tabe olun. Onu qoyub başqa dostlara uymayın. Siz necə də az öyüd-nəsihət dinləyirsiniz..' (Araf, 7/3)

Müsəlmanların əvvəl gələnləri yəni Sələfi Salehin də sonradan gələnləri bu Sələfə tabe olanları da Allah'ın Kitabına və Rəsulu sallallahu əleyhi və selem'in Sünnə'sinə dönmənin bütün Müsəlmanlara vacib olduğunda icma etmişlər. Kim bu ikisindən başqasına müraciət etsə o Allah və Rəsulu sallallahu əleyhi və sələm'ə üsyankar və əziz Kitaba və Sunne'ti Səniyəyə müxalif çıxan bir kimsə olmuşdur.

                                                              Dəlili Araşdırmaq

və

Ona tabe Olmaq Vacibdir

﴿ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى اْلأَنْفُسُ وَلَقَدْ جَاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمْ الْهُدَى. ﴾

‘Onlar sizin və atalarınızın qoyduqları adlardan başqa bir şey deyildir. Allah onlar haqqında heç bir dəlil nazil etməmişdir. Onlar yalnız zənnə və nəfslərinin istəklərinə uyarlar. Halbuki Rəbbindən onlara doğru yolu göstərən rəhbər artıq gəlmişdir.' (Nəcm, 53/23)

﴿ وَمَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنَّ الظَّنَّ لاَ يُغْنِي مِنْ الْحَقِّ شَيْئًا ﴾

‘Halbuki buna dair heç bir bilgiləri yoxdur. Sadəcə olaraq zənnə qapılırlar. Zənn isə əsla həqiqət ola bilməz.' (Nəcm, 53/28)

﴿ وَقَالُوا لَوْ شَاءَ الرَّحْمَانُ مَا عَبَدْنَاهُمْ مَا لَهُمْ بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ. أَمْ آتَيْنَاهُمْ كِتَابًا مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِكُونَ. بَلْ قَالُوا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُهْتَدُونَ. وَكَذَلِكَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلاَّ قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُقْتَدُونَ. قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُكُمْ بِأَهْدَى مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَيْهِ آبَاءَكُمْ قَالُوا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ. ﴾

"Onlar dedilər: "Əgər Mərhəmətli Allah istəsəydi, biz onlara ibadət etməzdik!" Onların bu haqda heç bir biliyi yoxdur. Onlar ancaq yalan danışarlar.Bəlkə onlara bundan əvvəl kitab vermişik və onlar da ona istinad edirlər?.Xeyr! Müşriklər: "Biz atalarımızı bu yolda gördük və biz də onların yolunu tutub gedəcəyik!"- deyirlər.Biz səndən əvvəl hansı bir şəhərə xəbərdarlıq edən bir peyğəmbər göndərdiksə, onun cah-calal içində yaşayan sakinləri: "Biz atalarımızı bu yolda gördük və biz də onların yolunu tutub gedəcəyik!"- dedilər.Peyğəmbər dedi: "Əgər sizə atalarınızın tutduğu o yoldan daha doğrusunu göstərsəm necə?" Onlar dedilər: "Biz sizinlə göndərilənləri inkar edirik." (Zuxruf, 43/20-24)

﴿ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلاَ يَهْتَدُونَ. ﴾

"Onlara (müşriklərə) ''Allahın nazil etdiyinə tabe olun!"- deyildikdə, onlar: "Xeyr, biz atalarımızın tutduğu yolu tutacağıq!"- deyirlər. Bəs ataları bir şey anlamayıb doğru yola yönəlməyiblərsə necə?" (Bəqərə, 2/170)

﴿ يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَالَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَ. وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَ. ﴾

"Üzləri odda o yan-bu yana döndəriləcəyi gün onlar deyəcəklər: "Kaş biz Allaha ibadət edəydik, Onun Elçisinə müti olaydıq!".Onlar deyəcəklər: "Ey Rəbbimiz! Biz başçılarımıza və böyüklərimizə itaət etdik, onlar da bizi haqq yoldan azdırdılar." (Əhzab, 33/66-67)

Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə buyurmuşdur:

( هلاك أمتي في الكتاب و اللبن. قالوا: يا رسول الله ما الكتاب و اللبن؟ قال: يتعلمون القرآن فيتأولونه على غير ما أنزل الله (U)، و يحبون اللبن فيدعون الجماعات و الجمع، و يبدون. )

"‘Ümmətimin həlakı Kitab və süd haqqında olacaq!' dedilər ki:

‘Ey Allah'ın Rəsulu! Kitab və süd nədir?' Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə buyurdu:

‘Allahın Kitabını öyrənib onu Allahın endirdiyindən başqasıyla təvil edərək (Müsəlmanların alimləri ilə mübarizə edəcəklər) və südü sevəcəklər Cümə ilə camaatı tərk edəcək və bədəviləşəcəklər." [29]

Hatib əl-Bagdadi, isnadıyla Əbu Said əl-Hudri radıyallahu ənh'dən rəvayət edir:

( خرج رسول الله (r)، علينا في مرضه الذي توفي فيه، ونحن في صلاة الغداة، فذهب أبو بكر ليتأخر، فأشار إليه مكانك، وصلى مع الناس، فلما انصرف، حمد الله وأثنى عليه ثم قال: ‹يا أيها الناس، إني قد تركت فيكم الثقلين: كتاب الله وسنتي فاستنطقوا القرآن بسنتي، ولا تعسفوه، فإنه لن تعمى أبصاركم، ولن تزل أقدامكم، ولن تقصر أيديكم ما أخذتم بهما.›)

"Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem, vəfat etdiyi xəstəliyində yanımıza çıxıb gəldi. Biz səhər namazında idik və Əbu Bəkir radıyallahu ənh geri çəkilmək istədi. Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem ona yerində qalmasını işarə etdi və insanlarla birlikdə namazı qıldı. Namaz bitincə həmd-u səna edərək belə buyurdu:

‘Ey insanlar! Sizə iki ağırlıq buraxdım; Allahın Kitabı və mənim Sünnəm. Quranı Sünnəm ilə danışdırın və bu barədə sapmayın! Çünki bu ikisinə yapışdığınız müddətcə gözlərin kor olmaz, ayaqlarını sürüşməz və əlləriniz aciz qalmaz.' [30]

Əbu Hureyre, [31] Ənəs, [32] ‘Əmr b. ‘Avf əl-muzəni [33] ‘Urve b. Zubeyr [34] və ayrıca İbn ‘Abbas [35]radıyallahu ənh'dən gələn rəvayətlərdə Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə buyurmuşdur:

( أيها الناس إني قد خلفت فيكم ما لن تضلوا بعدهما ما أخذتم بهما أو عملتم بهما كتاب الله وسنتي، ولن يفترقا حتى يردا على الحوض.)

‘Ey insanlar! Sizə, onlara yapışdığınız (və ya onlarla əməl etdiyiniz) təqdirdə əsla havalanmayacağınız iki şey buraxıram; Allahın Kitabı və Sünnəm. Bu ikisi (qiyamətdə) havz axana qədər ayrılmadan bərabərcə gələcəklərdir.' [36]

Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem, İmam Buxarinin rəvayət etmiş olduğu bir hədisdə belə buyurmaqdadır:

( إِنَّ الله لاَ يَقْبِضُ الْعِلْمَ انْتِزَاعًا، يَنْتَزِعُهُ مِنَ الْعِبَادِ وَلكِنْ يَقْبِضُ الْعِلْمَ بِقبْضِ الْعُلَمَاءِ حَتَّى إِذَا لَمْ يُبْقِ عَالِمًا، اتَّخَذَ النَّاسُ رُءُوسًا جُهَّالاً، فَسُئِلُوا، فَأَفْتَوْا بغَيْرِ عِلْمٍ، فَضَلُّوا وَأَضَلُّوا.)

‘Allah elmi insanlardan çəkib götürməz. Lakin elmin alınması, alimlərin alınmasıyla olar. Bir alim qalmayınca insanlar cahil öndərlər əldə edərlər, onlara soruşarlar, onlar da elmsiz olaraq fətva verərlər və həm özləri sapar həm də xalqı sapdırarlar.' [37]

İmam Evza'i deyir ki:

‘Elm ancaq Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'dən və səhabələrdən gələndir.'

Demək ki insanların cahil öndər əldə edib onların elmsiz olaraq hökm etmələri; Allah və Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'dən gələn, səhabələrindən gələn bir elmə sahib olmadan fətva vermələri, onların bu elmə sahib olmamaları səbəbiylə cahil öndər olmaları və bu şəkildə sapdırmaları bəyan edilir. Bu hadisə görə; bu kəslərə dəlili deyil də öz fikirlərini soruşanlar da sapmaqdan paylarını götürərlər.

Hökm Allahındır.

Allah insanlar arasında hökm etməyi də iki qisimə ayırır:

Ya Kitab və Sünnə'in gətirdiyi haqq ilə hökm etmək ya da ikisinə zidd düşən heva ilə hökm etmək.

﴿ إِنَّا أَنزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَاْلأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَاءَ فَلاَ تَخْشَوْا النَّاسَ وَاخْشَوْنِي وَلاَ تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلاً وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الْكَافِرُونَ. ﴾

‘Şübhəsiz ki, Tövratı Biz nazil etmişik. Onda hidayət və nur vardır. Allaha təslim olan peyğəmbərlər yəhudilər üçün bununla, din xadimləri və baş keşişlər isə Allahın Kitabından qorunub saxlanılanlarla hökm verirdilər. Onlar hamısı buna şahid oldular. İnsanlardan qorxmayın, Məndən qorxun! Ayələrimi ucuz qiymətə satmayın. Allahın nazil etdiyi ilə hökm verməyənlər - məhz onlar kafirlərdir.' (Maidə, 5/44)

﴿ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الظَّالِمُونَ. ﴾

‘Allahın nazil etdiyi ilə hökm verməyənlər - məhz onlar zalımlardır.' (Maidə, 5/45)

﴿ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الْفَاسِقُونَ. ﴾

‘Allahın nazil etdiyi ilə hökm verməyənlər - məhz onlar fasiqlərdir.' (Maidə, 5/47)

﴿ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنْ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنْ الْحَقِّ ﴾

‘Biz sənə, özündən əvvəlki kitabları təsdiqləyən və onları mühafizə edən Kitabı haqq olaraq nazil etdik. Elə isə onların arasında Allahın sənə nazil etdiyi Kitabla hökm ver. Sənə gələn haqdan ayrılıb onların istəklərinə tabe olma.' (Maidə, 5/48)

﴿ وَأَنْ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُصِيبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنْ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ. ﴾

‘Onların aralarında Allahın sənə nazil etdiyi Kitabla hökm ver və onların istəklərinə tabe olma. Onlardan ehtiyat et ki, Allahın sənə nazil etdiyi hökmlərin bəzisindən səni sapdırmasınlar. Əgər onlar üz döndərsələr, bil ki, Allah onları bəzi günahlarına görə müsibətə düçar etmək istəyir. Həqiqətən, insanların çoxu fasiqlərdir.' (Maidə, 5/49)

﴿ ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنْ اْلأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ. إِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنكَ مِنْ اللَّهِ شَيْئًا وَإِنَّ الظَّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ. ﴾

‘(Ey Məhəmməd) Sonra sənə də dində şəriət yolu göstərdik. Sən ona tabe ol və haqqı bilməyənlərin istəklərinə tabe olma!.Çünki onlar səni heç bir vəchlə Allahdan qurtara bilməzlər. Şübhəsiz ki, zalımlar bir-birinin himayədarıdırlar, Allah isə müttəqilərin Himayədarıdır.' (Casiyə, 45/18-19)

﴿ وَمَا لَكُمْ أَلاَّ تَأْكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَكُمْ مَا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ إِلاَّ مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ وَإِنَّ كَثِيرًا لَيُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِينَ. ﴾

‘Allah, - məcburiyyət qarşısında yeyəcəyiniz şeylər istisna olmaqla - haram buyurulanları təfərrüatı ilə sizə bildirdiyi halda, üstündə Onun adı çəkilənlərdən nə üçün yeməyəsiniz? Şübhəsiz ki, çoxları elmsiz olduqları üçün öz istəklərinə uyub insanları doğru yoldan azdırırlar. Həqiqətən, sənin Rəbbin, həddi aşanları daha yaxşı tanıyır.' (Enam, 6/119)

﴿ وَلاَ تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمْ الْكَذِبَ هَذَا حَلاَلٌ وَهَذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لاَ يُفْلِحُونَ. ﴾

"Dilinizin uydurduğu yalana əsasən: "Bu halaldır, o haramdır!"- deməyin, çünki Allaha qarşı yalan uydurmuş olursunuz. Şübhəsiz ki, Allaha qarşı yalan uyduranlar nicat tapmazlar." (Nəhl, 16/116)

﴿ اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا إِلَهًا وَاحِدًا لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ. ﴾

‘Onlar Allahı qoyub baş keşişlərini və rahiblərini, bir də Məryəm oğlu İsanı tanrılar qəbul etdilər. Halbuki onlara ancaq tək olan İlaha ibadət etmək əmr olunmuşdu. Ondan başqa tanrı yoxdur. O, bunların şərik qoşduqları şeylərdən uzaqdır.' (Tövbə, 9/31)

"‘Adi İbn Xəttim radıyallahu ənh izah edir:

( أَتَيْتُ النَّبِىَّ (r) وَفِى عُنُقِى صَلِيبٌ مِنْ ذَهَبٍ قَالَ فَسَمِعْتُهُ يَقُولُ ﴿ اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ﴾ قَالَ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُمْ لَمْ يَكُونُوا يَعْبُدُونَهُمْ. قَالَ :« أَجَلْ وَلَكِنْ يُحِلُّونَ لَهُمْ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَيَسْتَحِلُّونَهُ وَيُحَرِّمُونَ عَلَيْهِمْ مَا أَحَلَّ اللَّهُ فَيُحَرِّمُونَهُ فَتِلْكَ عِبَادَتُهُمْ لَهُمْ. »)

"Boyumda qızıldan düzəlmiş bir xaç olduğu halda Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'ə gəldim. Bu ayəni oxuduğunu eşitdim:

‘Onlar Allahı qoyub baş keşişlərini və rahiblərini, bir də Məryəm oğlu İsanı tanrılar qəbul etdilər. Halbuki onlara ancaq tək olan İlaha ibadət etmək əmr olunmuşdu. Ondan başqa tanrı yoxdur. O, bunların şərik qoşduqları şeylərdən uzaqdır.' (Tövbə, 9/31)

Mən: ‘Ey Allah'ın rəsulu, bunlar onlara ibadət etmirdilər' dedim. Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə buyurdu:

‘Bəli, ancaq bunlar (Allahın haram etdiyi bir şeyi) özləri üçün halal edincə dərhal halal saydılar, (Allahın halal etdiyi bir şeyi də) özlərinə haram edincə dərhal haram saydılar. İşdə bu onlara ibadət etmələridir." [38]

Eynisini Taberi və Beyhaki, Huzeyfe radıyallahu ənh'dən də rəvayət etmişlər. [39]

Təfsir alimi əs-Suddi, bu ayəni açıqlayarkən belə deyir:

"Onlar Allahın Kitabını arxalarına ataraq din adamlarının hökmlərinə müraciət etdilər. Bundan ötəri Allah bu ayənin davamında: Halbuki onlar, ancaq bir olan və özündən başqa ilah olmayan Allaha ibadət etməklə əmr olunmuşlar idi' buyurur. Yəni o tək ilah bir şeyi haram edincə, o şey haram sayılacaq, O'nun halal elan etdiyi şeylər halal bilinəcək, qoyduğu qanuna uyğun gəliləcək və verdiyi hökm qüvvəyə qoyulacaq." [40]

Təfsir alimi Ãlusi də bu ayəni belə açıqlayır:

‘Çoxu təfsir alimlərinin fikirinə görə bu ayədəki ilah əldə etməkdən məqsəd, Kitab Əhlinin din adamlarını kainatın ilahları saydıqları, belə bir inanc daşıdıqları deyil. Buradakı ilah əldə etməkdən məqsəd, onların din adamlarının fərdi əmrlərinə və qadağanlarına uyğun gəlmələridir.' [41]

﴿ وَقَالَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا عَبَدْنَا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَيْءٍ نَحْنُ وَلاَ آبَاؤُنَا وَلاَ حَرَّمْنَا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَيْءٍ﴾

"Müşriklər dedilər: "Əgər Allah istəsəydi, biz də, atalarımız da Ondan başqa heç nəyə ibadət etməz və Onun izni olmadan heç nəyi haram saymazdıq!...." (Nəhl, 16/35)

﴿ قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ...﴾

"De: "Gəlin, Rəbbinizin sizə nələri haram etdiyini oxuyum…'" (Enam, 6/151)

﴿ قُلْ أَرَأَيْتُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ لَكُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرَامًا وَحَلاَلاً قُلْ أَاللَّهُ أَذِنَ لَكُمْ أَمْ عَلَى اللَّهِ تَفْتَرُونَ. ﴾

‘De: "Allahın sizə nazil etdiyi ruzi barədə söyləyin görüm, onun bir qismini haram, bir qismini isə halal saydınız". De: "Allahmı sizə izin verdi, yoxsa Allaha iftira yaxırsınız?.' (Yunus, 10/59)

﴿ قُلْ هَلُمَّ شُهَدَاءَكُمْ الَّذِينَ يَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ هَذَا...﴾

"De: "Şahidlərinizi gətirin şəhadət versinlər ki, bunu Allah haram buyurmuşdur….'" (Enam, 6/150)

﴿ مَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ. أَمْ لَكُمْ كِتَابٌ فِيهِ تَدْرُسُونَ. ﴾

‘Sizə nə olub, necə hökm verirsiniz?.Yoxsa sizin elə bir kitabınız vardır ki, üsyankarla itaətkarın eyni olduğunu ondan oxuyursunuz?.' (Qələm, 68/36-37)

Rəy və Müqayisə

Dində Şer'i Bir Dəlil Deyil.

- Allah insanların haddizatında bir şey bilmədiklərini bəyan etmişdir:

﴿ وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئًا...﴾

‘Allah sizi analarınızın bətnindən heç nə anlamadığınız bir halda çıxartdı, Heç bir şey bilmirdiniz...' (Nəhl, 16/78)

﴿ كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولاً مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمْ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ. ﴾

‘Həmçinin öz içərinizdən ayələrimizi sizə oxuyan, sizi günahlardan təmizləyən, Kitabı və hikməti sizə öyrədən, habelə bilmədiklərinizi də sizə öyrədən bir Elçi göndərdik.' (Bəqərə, 2/151)

﴿ قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّي الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَاْلإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ. ﴾

"De: "Rəbbim həm aşkar, həm də gizli törədilən yaramaz əməlləri, hər cür günahı, haqsızcasına zülm etməyi, Allahın, haqqında heç bir dəlil nazil etmədiyi bir şeyi Ona şərik qoşmağınızı və bilmədiyiniz şeyləri Allahın əleyhinə söyləməyinizi haram buyurmuşdur." (Araf, 7/33)

- Müqayisəyə Allah'dan və Rəsulundan hər hansı bir nassın və ya hökmün gəlmədiyi yerdə müraciət etdiklərini söyləyərək qanuniləşdirməyə çalışanlar, Allah'ın qınadığı və yalanladığı bir sözü iddia etmiş olarlar.

﴿ أَمْ لَهُمْ شُرَكَاءُ شَرَعُوا لَهُمْ مِنْ الدِّينِ مَا لَمْ يَأْذَنْ بِهِ اللَّهُ وَلَوْلاَ كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ. ﴾

‘Yoxsa onların Allahın dində izin vermədiyi şeyləri onlar üçün şəriət qanunu edən bilən şərikləri vardır? Əgər həlledici Söz olmasaydı, aralarındakı iş bitmiş olardı. Həqiqətən, zalımları ağrılı-acılı bir əzab gözləyir.' (Şura, 42/21)

﴿ رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ لِأَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا. ﴾

‘Biz müjdə verən və qorxudan elçilər göndərdik ki, insanların elçilərdən sonra Allaha qarşı bir bəhanəsi olmasın. Allah Qüdrətlidir, Müdrikdir.' (Nisa', 4/165)

﴿ اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلاَ تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ قَلِيلاً مَا تَذَكَّرُونَ. ﴾

‘(Ey Müsəlmanlar!),  Rəbbinizdən sizə nazil edilənə tabe olun. Onu qoyub başqa dostlara uymayın. Siz necə də az öyüd-nəsihət dinləyirsiniz.' (Araf, 7/3)

Allah qatından endirilən Vəhyə yəni: Zikrə: Vəhyi Metluvv və Vəhyi Qeyri Metluvv dediyimiz Kitab və Sünnə'yə uyğun gəlməmiz əmr edilir.

- Müqayisə: Allahın dinində darb-ı (zərbi) məsəl gətirməkdir. Haddizatında bilməyən olduğu bildirilən bəşərin, vəhyin nasları ilə müqayisə edərək hökmə çatması mümkün deyil.

﴿ فَلاَ تَضْرِبُوا لِلَّهِ الأَمْثَالَ إنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ. ﴾

‘'Allaha məsəllər verməyin. Həqiqətən, Allah bilir, siz isə bilmirsiniz.'' (Nəhl, 16/74)

Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə buyurmuşdur:

( إِنَّ الله لاَ يَقْبِضُ الْعِلْمَ انْتِزَاعًا، يَنْتَزِعُهُ مِنَ الْعِبَادِ وَلكِنْ يَقْبِضُ الْعِلْمَ بِقبْضِ الْعُلَمَاءِ حَتَّى إِذَا لَمْ يُبْقِ عَالِمًا، اتَّخَذَ النَّاسُ رُؤُسًا جُهَّالاً، فَسُئِلُوا، فَأَفْتَوْا بغَيْرِ عِلْمٍ، فَضَلُّوا وَأَضَلُّوا. )

‘Şübhəsiz ki Allah verdikdən sonra elmi sizdən çəkərək götürməz. Lakin elmi alimləri elmləri ilə birlikdə vəfat etdirməklə götürər və beləcə cahil insanlardan fətva istənər, onlar da şəxsi görüşləriylə elmsiz fətva verərlər və həm özləri sapar həm də insanları sapdırarlar.' [42]

‘Abdullah b ‘Əmr b. əl-As radıyallahu ənhin digər rəvayətində hədisin mətni bu şəkildədir:

( لا ينزع العلم من صدر الرجال ولكن ينزع العلم بموت العلماء فاذا لم يبق عالم اتخذ الناس رؤسا جهالا فأفتوا بالرأي فضلوا وأضلوا.)

‘Elm, insanların sinələrindən sökülüb alınmaz. Lakin elm, alimlərin ölümüylə alınmış olar. Belə ki bir alim belə qalmaz. İnsanlar cahilləri öndər əldə edərlər, onlar da şəxsi görüşləriylə fətva verərək həm sapar həm də sapdırarlar.' [43]

İbn Mesud radıyallahu ənh belə demişdir:

( ليس عام إلا والذي بعده شر منه ولا أقول عام أمطر من عام ولا عام أخصب من عام ولا أمير خير من أمير ولكن ذهاب خياركم وعلمائكم ثم يحدث قوم يقيسون الأمور برأيهم فيهدم الإسلام ويثلم.)

‘Heç bir il yoxdur ki ondan sonra gələn il daha şərli olmasın. Mən daha yağışlı, daha məhsuldar bir il və ya daha xeyirli idarəçi demirəm! Lakin xeyirliləriniz və alimləriniz gedər və sonra bir birlik çıxar, məsələlərdə görüşləriylə müqayisə edərlər. Beləcə İslamı yıxar və onda dəşik açarlar.'[44]

Əbu Hureyre radıyallahu ənhdən belə dediyi rəvayət edilmişdir:

( يكون في آخر الزمان رؤوس جهال يفتون الناس برأيهم فيضلون ويضلون. )

‘Axır zamanda insanlara görüşləri ilə fətva verərək sapan və sapdıran cahil öndərlər olacaq.' [45]

( عن أبي حفص في قوله ﴿ وَلاَ تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمْ الْكَذِبَ هَذَا حَلاَلٌ وَهَذَا حَرَامٌ.﴾ قال: نزلت في علماء السوء يفتون الناس برأيهم. )

"Əbu Hafsdan, (Uca Allahın) bu sözü haqqında belə dediyi nəql edilmişdir: 'Dilləriniz yalana alışdığı üçün: ‘bu halaldır, bu haramdır' deməyin.' (Nəhl, 16/116) ayəsi haqqında belə demişdir:

‘Bu ayə insanlara görüşləri ilə fətva verən pis alimlər haqqında nazil olmuşdur." [46]

‘Ubade b. Samit radıyallahu ənh, Rasulüllah sallallahu əleyhi və selemin belə buyurduğunu rəvayət etmişdir:

( لا تفتوا برأيكم. )

         ‘görüşləriniz ilə fətva verməyin!' [47]

‘Avf b. Malik əl Eşca-i radıyallahu ənhdən gələn bir rəvayətdə, Rasulüllah sallallahu əleyhi və selemin belə buyurmuşdur:

( تَفْتَرِقُ أُمَّتِي عَلَى بِضْعٍ وَسَبْعِينَ فِرْقَةً أَعْظَمُهُمْ فِتْنَةً عَلَى أُمَّتِي قَوْمٌ يَقِيسُونَ الآُمُورَ بِآرَائِهِمْ فَيُحِلُّونَ الْحَرَامَ وَيُحَرِّمُونَ الْحَلاَلَ. )

‘Ümmətim yetmiş küsər firqəyə ayrılar, onların fitnə baxımından ən böyükləri; məsələləri öz şəxsi görüşləri ilə müqayisə edən, Allahın halal etdiyini haram edən və haram etdiyini halal edən bir qövmdür.' [48]

Hədisin Səhhətinin İsbatı:

Əbu Zur'a dedi ki: ‘Nuaymın bu rəvayətini Yəhya b. Ma'inə soruşdum. Qarşı çıxdı və: Bunu kim gətirdi? O qarışdırmışdır dedi.' İbn ‘Abdilber dedi ki: ‘Elm əhlinə görə bu hədis səhih deyil. Bununla Nu'aym b. Hammada yüklənmişlər.' Əhməd və Yəhya b. Ma'in: ‘Bu hədisin əsli yoxdur' dedilər.  İbn ‘Adi həddindən artıq gedərək: ‘Nu'aym b. Hammad rəy əhlinə qarşı çox sərt olduğu üçün bunu uydurmaqla ittiham edildi' dedi.

Allah İbn ‘Adiyə rəhmət etsin. Nu'aym b. Hammad saduktur. Lakin Takrib'də də ifadə edildiyi kimi çox səhv edər. Nu'aymın səhv etdiyi deyilsə belə uydurmaqla ittiham edilə bilməz. Nu'aym bundan uzaqdır. Bu hədisi rəvayət etdikdən sonra Beyhaki: ‘Nu'aym bu rəvayətdə tək qaldı' demişdir. Lakin vəziyyət belə deyil. Əksinə bir birlik buna mutabaat etmişdir:

Birincisi mutabisi: Hatib, Tarixində (13/308) ‘Əli b. Əhməd ər-Razzaz [49]- Əhməd b. Suleyman ən-Neccad [50] - Hilal b. əl-A'la [51] - ‘Abdullah b. Ca'fer (ər-Rakki) [52] - ‘İsa b. Yunus yoluyla rəvayət etmişdir. Bu isnad hasendir.

Hatib deyər ki:

‘Bu rəvayətdə Nu'ayma ‘Abdullah b. Ca'fer ər-Rakki və Suveyd b. Sa'id əl-Həddəsəni razılıq etmişdir. ‘Əmr b. ‘İsa b. Yunus'dan də gəldiyi deyilmişdir. Hamısı da ‘İsadan rəvayət etmişlər.'

İkinci mutabisi: Suveyd b. Sa'iddən mutabisini: İbn ‘Adi, el-Kamildə (3/429) və Hatib, Tarixində (13/308) rəvayət etmişlər.

Üçüncü mutabisi: ‘Abdulvehhab b. et-Dahhak el-Faradidən mutabisini: Hatib, Tarixində (13/309-310) və Əbu Sa'id ən-Nəqqaş, Feva'idu'l-Irakiyyin'de (30) rəvayət etmişdir.

Dördüncü və beşinci mutabisi: İbn ‘Adi bu mutabilerinin ən-Nadr b. Tahir və əl-Hakim b. əl-Mübarək yoluyla gəldiyini söyləmişdir. İbn ‘Adi, əl-Hakim b. əl-Mübarək haqqında ‘qorxu yoxdur' deyildiyini zikr etmişdir.

Altıncı mutabisi: İbn ‘Adi, el-Kamildə (1/185) və Hatib, Tarixində (13/310) ‘İsa b. Əhməd əs-Sədəfi - Əbu ‘Ubeydullah İbn Ahi İbn Vehb (adı Əhməd b. ‘Abdirrahman b. Vehbdir) yoluyla rəvayət etmişlər. Əhməd b. ‘Abdirrahman b. Vehb saduktur və ömürünün sonlarında yaddaşı qarışmışdır. [53] Əhməd b. ‘İsa əs-Sədəfi; İbn ‘Adinin şeyxi olub halı bilinməməkdədir. Digər ravileri səhihin ricalidir.

Yeddinci mutabisi: Hatib, Tarixində (13/309) ‘Əmr b. ‘İsa - atası ‘İsa b. Yunus yoluyla rəvayət etmişdir. İsnadında Məhəmməd b. ‘Abdilaziz b. Ca'fer el-Berza'i vardır. Hatib onun haqqında: ‘Ondan hədis yazdım lakin onda şübhə vardır' dedi. ‘Əmr b. ‘İsa və ondan sonrakı raviler tanınmamaqdadır.

Səkkizinci mutabisi: Hatib, Tarixində (13/310) Məhəmməd b. Salam əl-Menbeci - ‘İsa b. Yunus yoluyla rəvayət etmişdir. Hatib bunu şeyxi Yusuf b. Rabah el-Basridən rəvayət etmişdir. Zehebi: ‘Onda bir qorxu bilmirəm' demişdir.[54] Hatib, Tarixində (13/311) ‘Məhəmməd b. Salam hüccet deyil' demişdir.[55] Digər ravileri etibarlıdır.

Hədis rəvayət yollarının cəmi ilə hədis səhihdir.

Şeyhulislam İbn Teymiyye bu hədisin səhih olmadığını söyləyənlərə Fetava'l-Kubra'da (6/143-144) belə demişdir:

"Bu hədis Nu'aym b. Hammad el-Mervezidən məşhurdur. O etibarlı bir imamdır. Ancaq İbn Ma'indən: ‘Bu hədis batildir, əsli yoxdur, bunu qarışdırmışdır' dediyi rəvayət edilmişdir. Bu İbn Ma'indən başqasından da rəvayət edilmişdir. Bəzi insanlar ‘İsa b. Yunus'dən rəvayət edən digər birliyin isə bunu Nu'aymdan oğurladıqlarını söyləmişdir. Bunu söyləyən insanların bir dəlili yoxdur. ‘İsa b. Yunus'dən rəvayət edənlərdən biri olan Suveyd b. Sa'idi İmam Əhməd tərifləyərdi. Yenə atası da onu tərifləmişdir. Müslim və başqaları ondan rəvayətdə tapılmışdır. İbn Ma'in hədisin tək yoldan gəldiyi səbəbiylə qarşı çıxmışdır. Sonra başqasından rəvayətin bir əsli tapılmışdır…"

Sonra İbn Teymiyye hədisin rəvayət yollarından bir neçəsini zikr edərək isnadının ceyyid olduğunu söyləyər.

Əbu Sa'lebe əl-Huşanı radıyallahu ənh'dən, Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə buyurdu:

( إن الله فرض عليكم فرائض فلا تضيعوها ونهى عن أشياء فلا تنتهكوها وحد حدودا فلا تعتدوها وعفا عن أشياء رحمة لكم لا نسيانا فلا تبحثوا عنها.)

 ‘Allah bəzi fərzlər etmişdir, onları məhv etməyin. Bəzi sərhədlər qoymuşdur, onları aşmayın. Bəzi şeylər haqqında da unutduğu üçün deyil, mərhəmətindən ötəri susmuşdur. Onları da araşdırmayın.' [56]

Ebu'd-Derda' radıyallahu ənh'dən, Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə buyurdu:

( مَا أَحَلَّ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَهُوَ حَلالٌ، وَمَا حَرَّمَهُ فَهُوَ حَرَامٌ، وَمَا سَكَتَ عَنْهُ فَهُوَ عَفْوٌ، فَاقْبَلُوا مِنَ اللَّهِ عَافِيَتَهُ، فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُنْ لِيَنْسَى شَيْئًا، ثُمَّ تَلا هَذِهِ الآيَةَ: ﴿ وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا.﴾)

‘Allahın Kitabında halal etdiyi şeylər halal, haram etdikləri də haramdır. (Haqqında bir şey söyləməyib) susduğu şeylər də bağışladığı şeylərdir. Allahdan nuş diləyin. Çünki Allah heç bir şeyi unudan deyil.' Sonra Rasulüllah (sallallahu əleyhi və selem) bu ayəni oxudu: ‘Sənin Rəbbin unudan deyildir.' (Məryəm, 19/64)" [57]

Selman radıyallahu ənh'dən, Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə buyurdu:

( الحلال ما أحل الله في كتابه. والحرام ماحرم الله في كتابه. وما سكت عنه فهو عفا عنه.)

‘Halal, Allahın kitabında halal etdiyi şeylərdir, haram isə Allahın kitabında haram etdiyi şeydir. Haqqında sükut edilən şeylər də bağışladığı şeylərdir.' [58]

Bu hədisdə açıqca aydın olduğu kimi dində haqqında nass varid olmayan məsələlər haqqında şəxsi görüşlə və ya müqayisə ilə hökm vermək qadağan edilmişdir. Əgər bir kimsə haqqında nass bilmədiyi bir məsələ ilə qarşılaşsa: ‘Bilmirəm' deməsi lazımdır.

Ənəs b. Malik radıyallahu ənh'dən, Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə buyurdu:

"‘Kim din haqqında görüşü ilə söz söyləsə məni peyğəmbərlik mövzusunda ittiham etmişdir.' İshak belə əlavə etdi: əl-Həris dedi ki: ‘Bunun Allah'ın Kitabındakı təsdiqi: ‘…Peyğəmbər sizə nə verirsə, onu götürün…' (Həşr, 59/7) ayəsidir." [59]

Hədisin digər ləfzi belədir:

( من قاس حديثى برأيه فقد اتهمنى. )

            ‘Kim şəxsi görüşü ilə hədisimə müqayisə etsə məni ittiham etmişdir.' [60]

Cabir radıyallahu ənh'dən, Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə buyurdu:

( من تكلم في الدين برأيه فقد اتهمه )

 ‘Kim din haqqında görüşü ilə söz söyləsə onu ittiham etmişdir.' [61]

‘Əli radıyallahu ənh'dən, rəvayət edilən hədisdə belə buyurulmuşdur:

( لا تقيسوا الدين، فإن الدين لا يقاس وأول من قاس إبليس.)

‘Dində müqayisə etməyin. Çünki din müqayisə edilməz. Müqayisə edənlərin ilki iblis olmuşdur.' [62]

Əbu Hureyre radıyallahu ənh'dən, Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə buyurdu:

( تعمل هذه الأمة برهة بكتاب الله ثم تعمل بعد ذلك برهة بسنة رسول الله ثم تعمل بعد ذلك برهة بالرأي فإذا عملوا بالرأي فقد ضلوا. )

‘Bu ümmət bir müddət Allahın Kitabı ilə əməl edər, bundan sonra bir müddət Rasulullahın Sünnəsi ilə əməl edər. Bundan sonra bir müddət rəy (görüş) ilə əməl edər. görüşü ilə əməl etdiklərində sapmışlar.' [63]

Əshab-ı kiram Rəy və Müqayisəni

Şer'i Bir Dəlil Olaraq Görməmişdir.

Yuxarıda dinin tamamlanmış olduğuna və mübahisə anında həllin Quran və Sünnə'yə müraciət etmək olduğuna dair dəlilləri zikr etmişdik. Bütün səhabələr də bu nasslara uyğun gəlmişlər və mübahisə etdiqləri hər hansı bir məsələni müqayisəyə və ya şəxsi görüşlərə deyil Kitab və Sünnə'yə götürmüşlərdir.

Əbu Bəkr radıyallahu ənh belə demişdir:

( أَيُّ أَرْضٍ تُقِلُّنِي أَوْ أَيُّ سَمَاءٍ تُظِلُّنِي إنْ قُلْتَ فِي آيَةٍ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ بِرَأْيِي أَوْ بِمَا لاَ أَعْلَمُ. )

‘Allahın Kitabındakı bir ayə haqqında görüşüm ilə və ya bilmədən bir şey söyləsəm, hansı yer məni saxlayar, hansı göy məni kölgələndirər.' [64]

Ömər radıyallahu ənh belə demişdir:

( اتَّهِمُوا الرَّأْيَ عَلَى الدِّينِ وَإِنَّ الرَّأْيَ مِنَّا هُوَ الظَّنُّ وَالتَّكَلُّفُ.)

‘Dində şəxsi görüşlərinizi daim ittiham edin. Şübhəsiz ki şəxsi görüş ancaq zənn və məcburiyətdəndir.' [65]

Mucahit belə nəql edir: Ömər radıyallahu ənh belə demişdir:

( إياك والمكايلة يعني المقايسة.)

‘Ölçüştürmekten yəni müqayisə etməkdən çəkin.' [66]

Sa'id b. əl-Museyyeb belə deməkdədir:

( قام عمر بن الخطاب رضي الله عنه في الناس فقال: أيها الناس ألا إن أصحاب الرأي أعداء السنة أعيتهم الأحاديث أن يحفظوها وتفلتت منهم أن يعوها واستحيوا إذ سألهم الناس أن يقولوا لا ندري فعاندوا السنن برأيهم فضلوا وأضلوا كثيرا والذي نفس عمر بيده ما قبض الله نبيه ولا رفع الوحي عنهم حتى أغناهم عن الرأي ولو كان الدين يؤخذ بالرأي لكان أسفل الخف أحق بالمسح من ظاهره فإياك وإياهم ثم إياك وإياهم.)

             "Ömər radıyallahu ənh insanlar arasında ayağa qalxdı və belə dedi: ‘Ey insanlar! Diqqət yetirin! Şübhəsiz ki rəy səhabələri Sünnə'nin düşmənləridir. Hədisləri əzbərləməkdən aciz qalarlar. Onlardan birinə insanlar soruşduğu zaman bilmirəm deməkdən utanarlar və şəxsi görüşü ilə Sünnəyə qarşı inad edərlər. Beləcə həm saparlar həm də bir çoxlarını sapdırarlar. Ömərin nəfsi əlində olana and olsun ki Allah, dinini şəxsi görüşlərə ehtiyacsız buraxmadıqca Nəbisinin ruhunu götürməmiş və vəhyi qaldırmamışdır. Əgər din rəy ilə alınacaq olsaydı mestlerin üstünü deyil, altını sığal etmək daha layiq olardı. Bu kəslərdən çəkinin və çəkindirin!"  [67]

( وَعَنْ عُثْمَانَ رضي الله عنه فِي فُتْيَا أَفْتَى بِهَا إنَّمَا كَانَ رَأْيًا رَأَيْته فَمَنْ شَاءَ أَخَذَ وَمَنْ شَاءَ تَرَكَهُ. )

Osman radıyallahu ənh belə demişdir:

إنما كان رأيا أشرت به فمن شاء أخذ به ومن شاء تركه

‘Şəxsi görüşü ilə verilən fətvanı diləyən götürər, diləyən tərk edər.' [68]

Müqayisə şəxsi görüş olub, dindən dəlil olsaydı onu tərk etmək caiz olmazdı.

‘Əli radıyallahu ənh belə demişdir:

( لَوْ كَانَ الدِّينُ بِالرَّأْيِ )و في رواية: بالقياس( لَكَانَ أَسْفَلُ الْخُفِّ أَوْلَى بِالْمَسْحِ مِنْ أَعْلاَهُ.)

           ‘Əgər din rəy (şəxsi görüş) ilə olsaydı, (digər rəvayətdə: müqayisə ilə olsaydı) [69]mestlerin üzərini deyil altını mest edərdim.'  [70]

İbn ‘Abbas radıyallahu ənh belə demişdir:

( مَنْ قَالَ فِي الْقُرْآنِ بِرَأْيِهِ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنْ النَّارِ. )

‘Kim Quran haqqında şəxsi görüşü ilə bir şey söyləsə Cəhənnəmdəki yerinə hazırlansın.' [71]

Yenə İbn ‘Abbas radıyallahu ənh belə demişdir:

( إياكم والرأي فإن الله رد على الملائكة الرأي: ﴿...قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ. ﴾ وقال لنبيه (r):﴿ وَأَنْ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ...﴾ ولم يقل بما رأيت.)

"Şəxsi görüşü ilə (rəydən) çəkinin! çünki Allah, mələklərin rəy ilə söylədikləri sözü: ‘…Şübhəsiz ki, Mən sizin bilmədiklərinizi bilirəm!' (Bəqərə, 2/30) buyuraraq rədd etmişdir. Nəbisi sallallahu əleyhi və selem'ə də: ‘...Onların aralarında Allahın sənə nazil etdiyi Kitabla hökm ver..' (Maidə, 5/49) buyurmuş: ‘görüşün ilə hökm et' buyurmamışdır." [72]

Yenə İbn Abbas radıyallahu ənh belə demişdir:

( من أحدث رأيا ليس في كتاب الله ولم تمض به سنة من رسول الله (r) لم يدر على ما هو منه إذا لقي الله.)

          ‘Kim Allahın Kitabında olmayan və Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'in Sünnə'sində keçməyən bir görüş ortaya qoysa Allah ilə qarşılaşdığında vəziyyətinin nə olacağı naməlum.' [73]

( أتى رجل ابن عباس (t) فقال: كيف ترى أصلحك الله فقال ابن عباس (t) إني أخاف أن أتكلم برأيي أن تزل قدم بعد ثبوتها.)

"Bir adam İbn ‘Abbas radıyallahu ənhə gələrək fikirini soruşdu. O da dedi ki:

‘Görüşüm ilə bir söz söyləyib ayağımın sabit olduqdan sonra sürüşməsindən qorxaram." [74]

İbn Mes'ud radıyallahu ənh belə demişdir:

( سَأَقُولُ فِيهَا بِجَهْدِ رَأْيِي, فَإِنْ كَانَ صَوَابًا فَمِنْ اللَّهِ وَإِنْ كَانَ خَطَأً فَمِنِّي وَمِنْ الشَّيْطَانِ, وَاَللَّهُ وَرَسُولُهُ بَرِيءٌ.)

‘Şəxsi görüşüm ilə bir şey söyləyər də bunda isabət etsəm bu Allah'dandır. Əgər səhv etsəm bu da məndən və şeytandandır. Allah və Rəsulu bundan uzaqdır.' [75]

Mu'az b. Cebel radıyallahu ənh belə demişdir:

( يُبْتَدَعُ كَلاَمًا لَيْسَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ (U), وَلاَ مِنْ سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ (r) فَإِيَّاكُمْ وَإِيَّاهُ فَإِنَّهُ بِدْعَةٌ وَضَلاَلَةٌ.)

‘Allah'ın Kitabında və Rəsulunun Sünnə'sində olmayan bir söz çıxarsa ondan çəkinin. Çünki o bid'at və pozğunluqdur.' [76]

Mu'az b. Cebel radıyallahu ənh belə söyləyir:

( يفتح القرآن على الناس حتى يقرأه المرأة والصبي والرجل فيقول الرجل قد قرأت القرآن فلم اتبع والله لأقومن به فيهم لعلي اتبع فيقوم به فيهم فلا يتبع فيقول قد قرأت القرآن فلم اتبع وقد قمت به فيهم فلم اتبع لأحتظرن في بيتي مسجدا لعلي أتبع فيحتظر في بيته مسجدا فلا يتبع فيقول قد قرأت القرآن فلم اتبع وقمت به فيهم فلم اتبع وقد احتظرت في بيتي مسجدا فلم اتبع والله لآتينهم بحديث لا يجدونه في كتاب الله ولم يسمعوه عن رسول الله لعلي اتبع قال معاذ فإياكم وما جاء به فإن ما جاء به ضلالة. )

‘‘Zaman gələcək Quran insanlara açılacaq belə ki onu qadın, uşaq, kişi hər kəs oxuyacaq. Deyərkən adam deyəcək ki Quranı oxudum amma mənə uyğun gələn olmadı. Vallah onu onların içində tətbiq edəcəyəm və ya onlara oxuyaraq içlərində namaz qılacağam bəlkə mənə uyğun gələn olar. Bunun üzərinə onu onların içində tətbiq edər. Amma yenə də özünə uyğun gələn olmaz. O zaman deyər ki Quranı oxudum mənə uyğun gələn olmadı. Onu içlərinə tətbiq etdim mənə uyğun gələn olmadı. Vallah evimdə bir məscid yeri çevirəcəyəm bəlkə mənə uyğunlaşdırar. Bu səbəblə evində bir məscid yeri edər. Amma yenə özünə uyğun gəlilməz. O zaman deyər ki Quranı oxudum mənə uyğun gələn olmadı. Onu içlərinə tətbiq etdim mənə uyğun gələn olmadı. Evimdə bir məscid yeri çevirdim mənə yenə uyğun gələn olmadı. Vallah onlara mütləq nə Allah'ın Kitabında tapa bilməyəcəkləri nə də Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'dən eşitmədikləri bir xəbər gətirəcəyəm. Bəlkə mənə uyğun gəlilər. Mu'az radıyallahu ənh dedi ki: ‘İşdə onun gətirdiyindən çəkinin, çünki onun gətirdiyi şey pozğunluqdur." [77]

Əbu Hureyre radıyallahu ənhin İbn ‘Abbas radıyallahu ənhəyə belə bir tövsiyəsi vardır:

( إذ أتاك الحديث عن رسول الله () فلا تضرب له الأمثال. )

‘Sənə Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'dən bir hədis gəldiyində ona mesəllər gətirmə.' [78]

Yəni açıqca burada Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'dən bir hədis mövcud olduğu zaman ‘qətiliklə bu mövzuda bir müqayisəyə getmə' deyə xəbərdar edir onu. Bənzər məsələləri onunla müqayisə etmə deyir.

İbn Mes'ud radıyallahu ənh özünə hüquqi bir məsələ haqqında sual soruşulunca belə demişdir:

( إن الله تعالى بين فمن أتى الأمر من قبل وجهه فقد بين له ومن خالف فوالله ما نطيق خلافه وربما قال خلافكم. )

           ‘Allah (dinini) açıqlamışdır. Buna görə də kim işi (şərhə uyğun) tərəfindən etsə zatən o (işin hökmü) açıqlanmışdır. Kim də (şərhə) zidd hərəkət etsə, vallah biz sizin zidd hərəkətinizə güc çatdıra bilmərik.' [79]

Sehl b. Huneyf radıyallahu ənh belə demişdir:

( أَيُّهَا النَّاسُ اتَّهِمُوا رَأْيَكُمْ عَلَى دِينِكُمْ. )

‘Ey insanlar dininizdə şəxsi görüşlərinizi ittiham edin.' [80]

İbn Ömər radıyallahu ənh ilə təvaf əsnasında Cabir b. Zeyd ilə qarşılaşar və İbn Ömər radıyallahu ənh ona belə deyər:

( أن ابن عمر لقيه في الطواف فقال له يا أبا الشعثاء إنك من فقهاء البصرة فلا تفت إلا بقرآن ناطق أو سنة ماضية فإنك إن فعلت غير ذلك هلكت وأهلكت. )

           ‘Ey Ebu'ş-Şa'sa'! Sən Basranın fakihlerindensin. Ancaq Quran və Sünnə ilə fətva ver. Çünki başqa cür etsən həm özün həlak olar və həm də başqalarını da həlak edərsən.' [81]

Mesruk, ‘Abdullah b. Mes'ud radıyallahu ənh'dən belə nəql edir:

( لاَ يَأْتِى عَلَيْكُمْ عَامٌ إِلاَّ وَهُوَ شَرٌّ مِنَ الَّذِى كَانَ قَبْلَهُ، أَمَا إِنِّى لَسْتُ أَعْنِى عَاماً أَخْصَبَ مِنْ عَامٍ وَلاَ أَمِيراً خَيْراً مِنْ أَمِيرٍ، وَلَكِنْ عُلَمَاؤُكُمْ وَخِيَارُكُمْ وَفُقَهَاؤُكُمْ يَذْهَبُونَ، ثُمَّ لاَ تَجِدُونَ مِنْهُمْ خَلَفاً وَيَجِىءُ قَوْمٌ يَقِيسُونَ الأُمُورَ بِرَأْيِهِمْ.)

          ‘Sizə heç bir il gəlməyəcək ki o özündən əvvəlki ildən daha şərli olmasın. Bunu bil ki mən bir ildən daha bərəkətli bol bir il, bir əmrdən daha xeyirli bir əmr demək istəmirəm lakin bunu demək istəyirəm: Alimləriniz xeyirliləriniz və fakihleriniz ölüb gedəcək, sonra onların yerini tutacaq birini tapa bilməyəcəksiniz. Nəhayət işləri öz görüşləri ilə müqayisə edib hökm verəcək bir birlik gələcəkdir.' [82]

‘Abdullah b. Mes'ud radıyallahu ənh belə demişdir:

( من أفتى الناس في كل ما يستفتونه فهو مجنون. )

           ‘İnsanların hər soruşduğuna fətva verən məcnundur.' [83]

Yenə ‘Abdullah b. Mes'ud radıyallahu ənh belə demişdir:

( إياكم وأرأيت أرأيت فإنما هلك من كان قبلكم بأرأيت أرأيت ولا تقيسوا شيئا بشيء فتزل قدم بعد ثبوتها وإذا سئل أحدكم عما لا يدري فليقل لا أعلم فإنه ثلث العلم. )

            "Sizləri: ‘Görüşün nədir! Görüşün nədir?!' sözlərindən çəkindirərəm. Çünki sizdən əvvəlkilər: ‘Görüşün nədir' sözlərindən ötəri həlak olmuşdur. Bir şeyi bir şeylə müqayisə etməyin yoxsa ayaqlarınız sabit olduqdan sonra sürüşər. Sizdən birinə bilmədiyi bir şey soruşulduğunda: ‘Bilmirəm' desin. Çünki bu elmin üçdə biridir."  [84]

‘Urve b. Zubeyrdən, o belə deməkdədir:

( ما زال أمر بني إسرائيل معتدلا ليس فيه شيء حتى نشأ فيهم المولدون أبناء سبايا الأمم أبناء النساء التي سبت بنو إسرائيل من غيرهم فقالوا فيهم بالرأي فاضلوهم. )

          ‘İsrail oğulları düzgünlük üzərinə yaşayardılar nə zamanki aralarında Sebaya əl-Umem oğulları deyə bir birlik törədi işdə onlar rəy ilə hökm verməyə başladılar, həm özləri havalandı həm də İsrail oğullarını yoldan çıxardılar.' [85]

Tabi'in və Sonrakı Alimlər də

Rəy və Müqayisəni

Şer'i Bir Dəlil Olaraq Görməmişlər.

Mervan əl-Asgar belə izah edir:

( كُنْتُ عِنْدَ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ جَالِسًا فَسَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ آيَةٍ مِنْ كِتَابِ اللهِ، فَقَالَ سَعِيدٌ: ‘اللهُ أَعْلَمُ’ فَقَالَ الرَّجُلُ: قُلْ فِيهَا أَصْلَحَكَ اللهُ بِرَأْيِكَ، فَقَالَ: ‘أَقُولُ فِي كِتَابٍ اللهِ بِرَأْيِي’ فَرَدَّ مَرَّتَيْنِ أَوْ ثَلاَثًا وَلَمْ يُجِبْهُ بِشَيْءٍ.)

"Sa'id b. Cubeyr'in yanında otururdum. Bir adam ona Allah'ın Kitabından bir ayə soruşduqda: ‘Allah ən yaxşı biləndir' dedi. Adam: ‘Bu mövzuda görüşünü söylə' dəyincə iki və ya üç dəfə: ‘Allah'ın Kitabı haqqında görüşümümü söyləyim?!' deyə təkrar etdi. Və cavab vermədi." [86]

‘Abdə b. Rustəm et-Dımeşki belə dedi: "Bilal b. Sa'dı belə deyərkən eşitdim:

( ثلاث لا يقبل معهن عمل الشرك والكفر والرأي قلت يا أبا عمرو ما الرأي قال يترك كتاب الله وسنة نبيه (r) ويقول بالرأي.)

           ‘Bu üç şeylə birlikdə əməl qəbul edilməz: Şirk, küfr və rəy. Dedim ki: ‘Ey Eba ‘Əmr! Rəy nədir?' belə dedi: ‘Allah'ın Kitabını və Nəbisi sallallahu əleyhi və selem'in Sünnə'sini tərk edib görüş ilə söz söyləməkdir.' [87]

Əbu Nadre dedi ki:

( لما قدم أبو سلمة البصرة أتيته أنا والحسن فقال للحسن أنت الحسن ما كان بالبصرة أحد أحب إلي لقاء منك وذلك أنه بلغني أنك تفتي برأيك فلا تفت برأيك إلا أن تكون سنة من رسول الله () أو كتاب منزل.)

           ‘Əbu Sələmə Basraya gəldiyi zaman əl-Hasen ilə birlikdə onun yanına getdik. Hasenə dedi ki: ‘Sən Hasensənmi? Basrada ən çox səni görmək istəyirdim. Mənə çatdığına görə sən görüşün ilə fətva verirmisən. görüşün ilə fətva vermə. Yalnız Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'in Sünnə'si ilə və ya endirilmiş Kitab ilə fətva ver.' [88]

( عن بن سيرين: انه كان لا يقول برأيه الا شيئا سمعه.)

            ‘İbn Sirin'dən o öz görüşü ilə hökm verməz, yalnız eşitdiyi rəvayəti söyləyərdi.' [89]

əl-A'meş söylə deyir:

( ما رأيت إبراهيم يقول برأيه في شيء قط.)

‘İbrahim ən-Neha'i'nin bir şey haqqında öz görüşü ilə hökm verdiyini heç eşitmədim.' [90]

"Katade'dən o belə dedi:

( ما قلت برأيي منذ ثلاثون سنة قال أبو هلال: منذ أربعون سنة.)

"Otuz ildən bəri öz görüşüm ilə hökm vermədim' deyir. Əbu Hilal dedi ki: ‘Qırx ildən bəri oldu." [91]

( سئل عطاء عن شيء فقال: لا أدري قيل له ألا تقول برأيك فيها قال إني لأستحي من الله أن يدان في الأرض برأيي.)

"Ataya bir şey soruşulmuş o da belə dedi: ‘Bilmirəm.' Ona o halda öz görüşün ilə söylə dedilər. O da belə dedi: ‘Yer üzündə mənim görüşümün din əldə edilməsindən Allah'a sığınaram.' [92]

Osman b. Ata, atasından belə dediyini rəvayət edir:

( وما أسمع عالما يقول أرى ولا أسمع متعلما يقول لعالم كيف ترى أما العالم فيقول سمعت كذا وكذا والمتعلم يقول كيف سمعت أصلحك الله في كذا وكذا.)

"Mən bir alimin: ‘Görüşüm budur' dediyini eşitmədim. Yenə bir şagirdin alimə: ‘Görüşün nədir?' deyə soruşduğunu da eşitmədim. Alim: ‘Bunu və bunu eşitdim' deyər və şagird də: ‘Allah sənə yaxşılıq versin, bu mövzuda nə rəvayət edilmişdir' deyərdi." [93]

Yenə İmam Şa'bi'yə bir məsələ haqqında öz fikirini soruşurlar. Rəy və ya müqayisə ilə fətva verməsini istəyirlər o da deyir ki:

( واَللهِ لَأَنَّ أَتَغَنَّى أُغْنِيَّةً أَحَبُّ إِلَىَّ مِنْ أَنْ أُخْبِرَكَ بِرَأْيِي. )

‘Mənim mahnı oxumam, sənə görüşümü xəbər verməmdən daha yaxşıdır.' [94]

İbn Sirin belə demişdir:

( أول من قاس إبليس وما عبدت الشمس والقمر إلا بالمقاييس.)

‘Müqayisə edənlərin ilki iblisdir. Günəş və aya'da başqa yolla deyil ancaq müqayisə alətləriylə müqayisə səbəbiylə sıtəyiş ədilmişdir.' [95]

Hətta Kəbənin çılpaq olaraq həcc edilməsinə baxın, onlar da müqayisə yoluyla buna müraciət etmişlər. Onlar: ‘Biz günah işlədiyimiz paltarlarla Allahın evinimi təvaf edəcəyik? O halda çılpaq olaraq təvaf edək' deyərək şeytan onlara bu cür bir yolu qanuni göstərmişdir.

( عن الحسن أنه تلا: ﴿...خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ. ﴾ قال: قاس إبليس وهو أول من قاس.)

"Hasen el-Basridən, o: ''...İblis dedi: "Mən ondan daha üstünəm. Çünki Sən məni oddan, onu isə palçıqdan yaratmısan!..' (A'raf, 7/12) ayəsini oxudu. Sonra dedi ki: ‘İblis müqayisə etdi, o müqayisə edənlərin ilkidir' dedi." [96]

Bunu Darimi nəql etmişdir və İmam Taberi də təfsirində beləcə nəql edilir.

Şa'bi'nin rəvayətinə görə Mesruk belə demişdir:

( إني أخاف أو أخشى أن أقيس فتزل قدمي.)

          ‘Doğrusu mən müqayisə edib də ayağımın haqq yoldan sürüşməsindən qorxur ürpərirəm.' [97]

Bütün bunlar bizə tabi'in, səhabə Allah hamısından razı olsun müqayisə etməyi haqq yoldan sapış olaraq gördüklərini izah edir.

Yenə Şa'bi belə demişdir:

( والله لئن اتخذتم بالمقاييس لتحرمن الحلال ولتحلن الحرام.)

       ‘Vallah şübhə yox ki siz müqayisə alətlərini, müqayisə etmələri alıb qəbul etsəniz şübhəsiz halalı haram və haramı da halal edərsiniz.' [98]

Yenə Darimi'nin ‘Amirdən rəvayətinə görə o belə söyləyərdi:

( ما أبغض إلي أرأيت أرأيت يسأل الرجل صاحبه فيقول أرأيت وكان لا يقايس.)

‘Nə dərsin görüşün nədir? Nə dərsin görüşün nədir?' sözləri mənə xoşagəlməz gəlir. Adam yoldaşına bir şey soruşur və: ‘Nə dərsin deyir' deyə bu rəftarı tənqid edir. ‘Amir'in özü müqayisə etməzdi.' [99]

Zibrikandan, o belə dedi:

( نهاني أبو وائل أن أجالس أصحاب أرأيت.)

"Əbu Va'il mənə: ‘Nə dərsin görüşün nədir?' deyən əhli rəy ilə oturmamı qadağan etdi." [100]

Əbu Va'il, adı Şakik b. Sələmədir. ‘Abdullah İbn Mes'ud radıyallahu ənh'ın ən yaxın şagirdlərindən biridir. Bunları xüsusilə zikr edirik ki az əvvəl İbn Mes'ud radıyallahu ənh'dən bir iki rəvayət nəql etdik. Ayrıca Mesruk olsun Əbu Va'il olsun İbn Mes'ud radıyallahu ənh'ın şagirdləridir. Bu da müqayisə mövzusunda işdə İbn Mes'ud radıyallahu ənh müqayisə etmişdir, o müqayisə yolunu mənimsəmişdir kimi bir sıra iddialara cavab olmuş olar.

Şa'bi belə deyir:

( لو أدرك الأرائيون النبي (r) لنزل القرآن كله يسألونك يسألونك. )

‘‘Əgər Rəy əhli Nəbi sallallahu əleyhi və selem zamanında olsadılar Quranın hamısı: ‘Sənə soruşarlar… sənə soruşarlar…' deyə başlayan ayələr şəklində enərdi." [101]

Yəni o qədər çox Kitab və Sünnə'də keçməyən məsələlər çıxarırlar ki İmam Şa'bi də belə bir ifadə istifadə edir.

Meymun Əbi Həmzə dedi ki:

( قال لي إبراهيم: يا أبا حمزة والله لقد تكلمت ولو وجدت بدا ما تكلمت وان زمانا أكون فيه فقيه أهل الكوفة زمان سوء.)

"Mənə İbrahim dedi ki: ‘Ey Əbu Həmzə vallah mən şübhəsiz ki bəzi məsələlər haqqında danışmışım. Əgər bir qaçış yolu tapsaydım danışmazdım. Doğrusu içində mənim Kufəlilərin fakihi olduğum bir zaman nə pis bir zamandır." [102]

Yenə Şa'bi belə izah edir:

( شهدت شريحا وجاءه رجل من مراد فقال يا أبا أمية مادية الأصابع قال عشر عشر قال يا سبحان الله أسواء هاتان جمع بين الخنصر والإبهام فقال شريح يا سبحان الله أسواء إذنك ويدك فإن الإذن يواريها الشعر والكمة والعمامة فيها نصف الدية وفي اليد نصف الدية ويحك ان السنة سبقت قياسكم فاتبع ولا تبتدع فإنك لن تضل ما أخذت بالأثر.)

"Şureyh'in yanındaydım. Ona Murad'lı bir adam gəldi və belə dedi: ‘Ey Əbu ‘Umeyye barmaqların diyeti nədir? O da dedi ki: ‘Hər barmaq üçün 10'ər dəvədir.' Adam belə dedi: ‘Subhanallah bu ikisi kiçik barmağını və baş barmağını birləşdirib bu ikisi də birdirmi?' Bunun üzərinə Şureyh belə söylədi: ‘Subhanallah qulağınla əlin birdirmi? Çünki qulağı, saç, yumru başlıq və sarıq örtər. Onda da yarım diyet, əldə də yarım diyet vardır. Təəssüflər olsun sənə, şübhəsiz ki Sünnə sizin müqayisənizi keçmişdir. Buna görə də Sünnə'yə uyğun gəl bidət işləmə. Çünki sən əsərə yəni Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem və səhabədən radıyallahu ənhim"dən gələn əsaslara yapışdığın müddətcə havalanmazsan. "[103]

İmam Şa'bi şəxsi görüşü ilə fətva verən rəy əhlinə baxdı və belə dedi:

( ما جاءكم به هؤلاء من أصحاب رسول الله (r) فخذوه، وما كان رأيهم فاطرحوه في الحش.)

‘Bunlar Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'in səhabələrindən nə rəvayət etsələr onu qəbul et, lakin öz görüşü ilə söylədikləri şeyləri tualetə at.'[104]

Yenə Şa'biyə bir məsələ haqqında fətva soruşarlar, o da onun hökmünü açıqlayar dəlillərini açıqlayar, sonra sual soruşanlar: ‘Bu müqayisəyə uyğun gəlmir' dedilər. O da bunun üzərinə kişinin tenasül üzvüylə söyərək müqayisəyə reaksiyasını bu şəkildə göstərmişdir. [105]

Reca' b. Əbi, Sələmə ‘Abd'ə b. Əbi Lubabe'dən belə nəql edir:

( رضيت من أهل زماني هذا أن لا يسألوني ولا أسألهم إنما يقول أحدهم أرأيت أرأيت.)

"Zamanımın bu insanlarından, onların mənə bir şey soruşmamalarını, mənim də onlara bir şey soruşmamamı tercih ədərəm. Onların hər biri yalnız: ‘Görüşün nədir? Görüşün nədir?' deyərlər." [106]

Zuhri belə demişdir:

الحديث ذكر يحبه ذكران الرجال ويبغضه مؤنثوهم

‘Hədis kişidir, onu adamların kişi olanları sevər, qadın olanları da sevməz.'[107]

Hədis elmləriylə məşğul olmaq və ya: ‘Bilmirəm' demək nəfslərinə çətin gələn kəslər müqayisəyə müraciət edərlər.

Müqayisənin dəlil olacağını söyləyənlərdən bəzisi ‘Quranı Kərimdə hamr qadağan edilir. Bu səbəbdən pivəyə necə haram deyəcəksən? Bunu ancaq Müqayisə ilə haram olduğunu anlarıq' kimi üsula zidd bir sıra sözlər söyləyirlər. Müqayisəyə bu mövzuda müraciət etməyə heç ehtiyac yoxdur. Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem sərxoşluq verici hər şeyin zərrəsi dahi haramdır buyurmuşdur. Burada xəstəlik qadağan edildiyindən, bu xəstəliyi daşıyan hər şey də bu qadağana daxildir.

Təqlid Haramdır.

﴿ لِيَحْمِلُوا أَوْزَارَهُمْ كَامِلَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَمِنْ أَوْزَارِ الَّذِينَ يُضِلُّونَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ أَلاَ سَاءَ مَا يَزِرُونَ. ﴾

‘Qoy onlar Qiyamət günü öz günahlarının hamısını və nadanlıqları üzündən azdırdıqları kəslərin günahlarının bir qismini daşısınlar. Bax gör, daşıyacaqları yük necə də pisdir.' (Nəhl, 16/25)

Bu ayəyə diqqət yetirsək birinci məsələ:

Elmsiz olaraq, insanları sapdıranların, sapdırdığı kəslərin günahlarını yüklənmələridir.

İkinci məsələ isə:

Bu havalanan kəslərin elmsiz olaraq fətva verən bu kəslərə uyğun gəlmələridir. Onlar da sorumludur. Çünki ‘onların günahlarından bir qisimindən' deyilmiş, bunlar günahsızdır deyilməmişdir.

﴿ وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَ. ﴾

"Onlar deyəcəklər: "Ey Rəbbimiz! Biz başçılarımıza və böyüklərimizə itaət etdik, onlar da bizi haqq yoldan azdırdılar.' (‘Əhzab, 33/67)

Rəyin yəni şəxsi görüşün və Allah haqqında söyləmədiyi şeyi uydurmanın zemmedilmesi haqqında bu söylədiklərimizdən sonra, təqlid də bu mövzuyla əlaqəli bir mövzudur. Təqlid bir başqasının şəxsi görüşünü rəvayət olmadan, nasstan dəlil olmadan alınıb qəbul edilməsidir. Belə edən kimsəyə üsul terminində mukallit deyilər. Lakin furu'da yəni əməli mövzularda alimin rəyini/şəxsi görüşünü təqlid edən bir kimsə onun bu məsələdə Kitab və Sünnə'dən söykəndiyi dəlili bilərək ona tabe olursa bunda bir qorxu yoxdur. Bunlara görə bu iki ayəni düşünməmiz lazımdır:

﴿...فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ. ﴾

                 ‘…Əgər bilmirsinizsə, Zikr əhlindən soruşun.' (Ənbiya, 21/7)

Təqlidi müdafiə edən kəslər bu ayələri dəlil gətirərək təqlid caizdir deyərlər. Əgər Quranı Kərimdə təqlidi rədd edən haram edən digər ayələr olmasaydı bəlkə haqlılıq payları olardı. Amma ən aşkar nümunələrindən biri Tövbə surəsinin 31. ayəsidir:

﴿ اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ...﴾

‘Onlar Allahı qoyub baş keşişlərini və rahiblərini, bir də Məryəm oğlu İsanı Rəblər qəbul etdilər…' (Tövbə, 9/31)

Bu ayəti kəriməni Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə açıqlayır. Ayədə keçən ‘rəb qəbul etməyi onların ‘şəxsi görüşləri ilə halal dediklərini halal, haram dediklərini haram olaraq bilmək' olaraq açıqlamışdır. Demək ki hər hansı bir kimsənin bu halaldır bu haramdır deyib də Kitab və Sünnə'dən dəlil gətirmədiyi yerdə o fikirini kor-koranə götürüb qəbul etmək onu ‘rəb qəbul etmək' olur. Bu səbəbdən Allah'ın Nəhl 43. ayəsində və Ənbiya' surəsi 7. Ayəsində:  ‘…Əgər bilmirsinizsə, Zikr əhlindən soruşun..'əmri zikr əhlindən nəyi soruşmamız lazım olduğunu açıqlayır bizə. Zikr əhlindən, elm əhlindən Allah və Rəsulu sallallahu əleyhi və selem'in hökmünü, yəni dəlili soruşmamız əmr edilir. Təbii ki təqlidin qadağan olmasına dair başqa ayələr də vardır.

Təqlid iki səbəbdən qınanmışdır.

Birincisi:

Belə bir kimsə şəxsi görüşü bir elm bilərək əməl etmişdir.

İkincisi:

Quran və Sünnə'dən bir dəlilə söykənib söykənmədiyini bilmədiyi şəxsi görüşü ilə əməl etmişdir. Çünki o yalnız o şəxsi görüşü təqlid etməkdədir. Və bu şəxsi görüşün, rəy elminə görə sahibi səhv üzərində ikənmi yoxsa isabət üzrə ikənmi olduğunu bilmədən təqlid edilməsidir.

Şübhəsiz ki rəy elminin əhli yanında bir sıra qaydaları vardır. Kim ona uyğun hərəkət etsə rəyində məqsədəuyğun sayarlar. Kim də səhv etsə rəyində səhv etmişdir. İki şəkildə hərəkət də zülmət üzrədir və batildir.

Ataları təqlid etmənin qınanması haqqın da Quranı Kərimdə nümunə olaraq bir çox ayə vardır:

﴿ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلاَ يَهْتَدُونَ. ﴾

                "Onlara: "Allahın nazil etdiyinə tabe olun!"- deyildikdə, onlar: "Xeyr, biz atalarımızın tutduğu yolu tutacağıq!"- deyirlər. Bəs ataları bir şey anlamayıb doğru yola yönəlməyiblərsə necə?." (Bəqərə, 2/170)

﴿ وَكَذَلِكَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلاَّ قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُقْتَدُونَ. قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُكُمْ بِأَهْدَى مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَيْهِ آبَاءَكُمْ قَالُوا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ. ﴾

"(Ey Məhəmməd!)Biz səndən əvvəl hansı bir şəhərə xəbərdarlıq edən bir peyğəmbər göndərdiksə, onun cah-calal içində yaşayan sakinləri: "Biz atalarımızı bu yolda gördük və biz də onların yolunu tutub gedəcəyik!"- dedilər. Peyğəmbər dedi: "Əgər sizə atalarınızın tutduğu o yoldan daha doğrusunu göstərsəm necə?" Onlar dedilər: "Biz sizinlə göndərilənləri inkar edirik." (Zuxruf, 43/23-24)

﴿ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ الشَّيْطَانُ يَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِيرِ. ﴾

"Onlara: "Allahın nazil etdiyinə itaət edin!"- deyildikdə, onlar: "Yox! Biz əcdadımızın getdiyi yolu tutub gedəcəyik!"- deyərlər. Əgər şeytan onları Cəhənnəm odunun əzabına doğru sürükləyirsə necə olsun?" (Loğman, 31/21)

Quranı Kərimdə bu mənada bir çox ayəs(n)i kərimələr vardır. Bu ayələr hər nə qədər kafirlər haqqında enmiş olsa da bunlarla Allahın endirdiyindən uzaqlaşıb keçmişlərin sözlərini seçən kimsəni qınamaq nəzərdə tutulmuşdur. Bəzi kəslər bu cür ayələri söylədiyimiz zaman belə deyirlər:

‘Bu ayələr kafirlər haqqında enmiş ayələrdir. Siz necə bunları Müsəlmanlara dəlil gətirərsiniz.'

Biz də buna cavab olaraq deyərik ki burada qınanan bir mövzu vardır. Yəni daha əvvəlki qövmlər Allah'ın endirdiyindən başqa bir şeyə uyğun gəlincə pis olurlar da bu ümmət Allah'ın endirdiyindən başqa bir şeyə uyğun gəlincə haqqmı olur? Qaldı ki Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem, Tövbə surəsi 31. ayəsini səhabələrindən ‘Adi b. Xəttim radıyallahu ənhəyə oxuyaraq çəkindirmişdir.

Ayənin ləfzi, nüzul səbəbindən daha geniş əhatəlidir. Və üsul elminə görə ayənin nüzul səbəbinin xüsusiliyi deyil, ləfzin ümumi olması mötəbərdir. Kim Allah'ın özünə şəriət etdiyi şeydən uzaqlaşar və atalarının üzərində olduğu şeyi bu şəriətə seçsə bu ayələrin ümumi mənasının hökmü altına girər.

Təqlidin pislənildiyinə dair dəlillərdən biri də bu ayədir:

﴿ وَلاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولاً. ﴾

‘Haqqında məlumatın olmadığı bir işin dalınca getmə. Çünki qulaq, göz və ürək - bunların hamısı sahibinin əməlləri barəsində sorğu-sual olunacaqdır.' (İsra, 17/36)

Təqlidçi kimsə isə bilmədiyi şeyin arxasına düşmüşdür. Yenə Allah  belə buyurmuşdur:

﴿ اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلاَ تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ قَلِيلاً مَا تَذَكَّرُونَ. ﴾

‘(Ey Müsəlmanlar!), Rəbbinizdən sizə nazil edilənə tabe olun. Onu qoyub başqa dostlara uymayın. Siz necə də az öyüd-nəsihət dinləyirsiniz.' (Araf, 7/3)

Təqlidçi, Allah'ın endirdiyini ona tabe olacaq dərəcədə bilməz. Əksinə o şəxsi görüşə tabe olmuşdur və uyğun gəldiyi şəxsi görüşdə Allah'ın endirdiyindən başqadır. zatən ümmət arasında gərək etiqadı gərəksə fiqhi təriqətləşmələrə baxdığımız zaman hamısının da mənşəyində ağıl vardır. Bir qisimi ağılı din qəbul edərək etiqadda sapmalar göstərmişkən, bir qisimi də fiqhi mövzularda müqayisəni, şəxsi görüşü din qəbul ədərək dəyişik yollara sapmışlar. Necə ki Allah belə buyurmuşdur:

﴿...وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلاَفاً كَثِيراً. ﴾

‘…Əgər o, Allahdan başqası tərəfindən olsaydı, əlbəttə, onda çoxlu ziddiyyət tapardılar.''(Nisa', 4/82)

Demək ki əxtilaf Allah'dan gələn bir şey deyil, insanlardan, bizlərdən qaynaqlanan bir şeydir. Mukallit təqlid etdiyi adamın şəxsi görüşünə sarıldığı zaman bu hərəkət Allah'ın haqqında söyləmədiyi bir şeyi uydurmaq və Allah ilə Rəsulu sallallahu əleyhi və selem'dən başqasına müraciət etmək olacaq. Bu barədə Allah belə buyurmuşdur:

﴿ قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّي الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَاْلإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ. ﴾

" De: "Rəbbim həm aşkar, həm də gizli törədilən yaramaz əməlləri, hər cür günahı, haqsızcasına zülm etməyi, Allahın, haqqında heç bir dəlil nazil etmədiyi bir şeyi Ona şərik qoşmağınızı və bilmədiyiniz şeyləri Allahın əleyhinə söyləməyinizi haram buyurmuşdur.'" (Araf, 7/33)

﴿ يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُوْلِي اْلأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ اْلآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً ﴾

‘Ey iman gətirənlər! Allaha və Elçisinə itaət edin, özünüzdən olan rəhbərlərə şəriətə uyğun şəkildə itaət edin. Əgər bir şey haqqında mübahisə etsəniz, Allaha və Axirət gününə inanırsınızsa, Allaha və Onun Elçisinə müraciət edin. Bu, sizin üçün daha xeyirli və nəticə etibarilə daha yaxşıdır.' (Nisa', 4/59)

﴿ وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَ. ﴾

"Onlar deyəcəklər: "Ey Rəbbimiz! Biz başçılarımıza və böyüklərimizə itaət etdik, onlar da bizi haqq yoldan azdırdılar.'" (‘Əhzab, 33/67)

İbn ‘Abdilberr rahimehullah Cami'u'l-Beyani'l-İlm'de belə deyir:

﴿ اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا إِلَهًا وَاحِدًا لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ. ﴾

"Allah təqlidi zemmederek bir ayəti kərimədə belə buyurmuşdur:

‘Onlar Allahı qoyub baş keşişlərini və rahiblərini, bir də Məryəm oğlu İsanı Rəblər qəbul etdilər. Halbuki onlara ancaq tək olan İlaha ibadət etmək əmr olunmu'şdu. Ondan başqa tanrı yoxdur. O, bunların şərik qoşduqları şeylərdən uzaqdır.' (Tövbə, 9/31) Bu ayənin təfsirində Huzeyfe radıyallahu ənh və digər bəzi səhabələrdən belə nəql edilmişdir:

(لم يعبدوهم من دون الله ولكنهم أحلوا لهم وحرموا عليهم فاتبعوهم.)

‘Onlar Allahı qoyub, baş keşiş və rahiblərinə bəzi ibadətləri onlar üçün etmək surətiylə ibadət etməmişlər. Lakin bu keşiş və rahiblər özlərinə bəzi şeyləri halal, bəzi şeyləri də haram etdiklərində onlara uyğun gəlmişlər, tabe olmuşlar.'[108] Adi İbn Xətim radıyallahu ənh bu ayə haqqında (yəni Tövbə surəsi 31. ayəsi) Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'ə dedi ki: ‘Şübhəsiz ki biz onları rəblər əldə etmədik. Bunun üzərinə Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə buyurdu:

(بلى، أليس يحلون لكم ما حرم عليكم فتحلونه ويحرمون عليكم ما أحل الله لكم فتحرمونه؟ فقلت: بلى. فقال: تلك عبادتهم.)

‘Onlar Allahın haram etdiyini halal, halal etdiyini haram etdiklərində onlara itaət etmir idinizmi? İşdə bu onlara ibadət etməkdir.'[109] Bu hədisi Əhməd b. Hənbəl və Tirmizi rəvayət etmişlər." [110]

Sonra İbn ‘Abdilberr rahimehullah bunları nəql etdikdən sonra belə deyir:

"İşdə bu və bənzərləri haqqında Allah belə buyurmuşdur:

﴿ إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنْ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَرَأَوْا الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمْ اْلأَسْبَابُ. وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا كَذَلِكَ يُرِيهِمْ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنْ النَّارِ. ﴾

"O zaman, tabe olunmuş başçılar tabe olunanlardan uzaqlaşacaq, hamısı əzabı görəcək və aralarındakı əlaqələr kəsiləcəkdir.Tabe olanlar deyəcəklər: "Əgər bizim üçün dünyaya dönüş olsaydı, indi onlar bizdən uzaqlaşdıqları kimi biz də onlardan uzaqlaşardıq!" Beləcə, peşman olsunlar deyə Allah onlara özlərinin əməllərini göstərəcək və onlar heç vaxt Cəhənnəm odundan çıxa bilməyəcəklər." (Bəqərə, 2/166-167)

Yenə Allah belə buyurmuşdur:

﴿ إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِيلُ الَّتِي أَنْتُمْ لَهَا عَاكِفُونَ. قَالُوا وَجَدْنَا آبَاءَنَا لَهَا عَابِدِينَ. ﴾

"Bir zaman o öz atasına və tayfasına: "Bu nə heykəllərdir ki, siz onlara sitayiş edirsiniz?"- demişdi.Onlar: "Biz atalarımızı onlara ibadət edən görmüşük!"- demişdilər." (Ənbiya', 21/52-53)

Quranı Kərimdə bunun kimi təqlidi pisləyən bir çox ayə vardır. Alimlər bu ayələri təqlidin batil olduğunu isbat etmək məqsədiylə dəlil göstərmişlər və ayədə keçən kəslərin kafir olmaları bu ayələri dəlil göstərmələrinə mane olmamışdır. Çünki xəbərdarlıq onlardan birinin inkarı digərinin imanı cəhətdən deyil. Burada ki xəbərdarlıq ancaq dində mukallit üçün heç bir sənəd olmadığı halda başqalarını təqlid edənlər üçündür.

Çünki mukallit (təqlidçi), bir kimsəni dəlilsiz təqlid etsə kafir olar. Bir başqasını təqlid etsə günaha girər. Bir başqasını da təqlid etsə ona görə səhv edər. Bunlardan hər biri dəlilsiz olaraq təqlid etmələrindən ötəri qınanmışlar. Təqlid nəticəsində ki günahlar fərqli olsa da bu nöqtədə hamısı bir-birinə bənzəməkdədir və hamısı pislənilmişdir. Yenə Allah belə buyurmuşdur:

﴿ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِلَّ قَوْمًا بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُمْ مَا يَتَّقُونَ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ. ﴾

‘Allah bir qövmü doğru yola yönəltdikdən sonra uzaqlaşmaları zəruri olan şeylərdən onları xəbərdar etməyincə onları həmin yoldan azdırmaz. Həqiqətən, Allah hər şeyi bilir.' (Tövbə, 9/115) Təqlid bütün bu zikr etdiklərimizlə batil olduğuna görə özünə təslim olmaq lazım olan üsula təslim olmaq düşər. Bu üsul Kitab, Sünnə və hər ikisinə uyğun mənada olan icma dəlilidir." [111]

‘Əli radıyallahu ənh'də belə demişdir:

( إياكم والاستنان بالرجال، فإن الرجل يعمل بعمل أهل الجنة، ثم ينقلب لعلم الله فيه فيعمل بعمل أهل النار فيموت وهو من أهل النار، وإن الرجل ليعمل بعمل أهل النار فينقلب لعلم الله فيعمل بعمل أهل الجنة فيموت وهو من أهل الجنة، فإن كنتم لا بد فاعلين فبالأموات لا بالأحياء.)

‘Sizi bəzi kəslərin etdiyini sünnə qəbul etməkdən çəkindirərəm. Çünki bir kimsə Cənnətliklərin əməlini işlər sonra Allah'ın özü haqqında elminə dönər də bu səfər Cəhənnəmliklərin əməllərini işlər və Cəhənnəmlik olaraq ölər. Yenə bir kimsə Cəhənnəmliklərin əməlini işlər daha sonra Allah'ın özü haqqında elminə dönər bu səfərdə Cənnətliklərin əməlini işlər və Cənnətliklərdən olaraq ölər. Birini mütləq təqlid etmək məcburiyyətində qalsanız diriləri deyil ölüləri təqlid edin.'[112]

Bu da şəxslərin təqlid edilməsini qınayan rəvayətlərdən biridir.

İbn Mesud radıyallahu ənh deyər ki:

( أَلاَ لاَ يُقَلِّدَنَّ رَجُلٌ رَجُلاً دِينَهُ فَإِنْ آمَنَ آمَنَ وَإِنْ كَفَرَ كَفَرَ فَإِنْ كَانَ مُقَلِّدًا لاَ مَحَالَةَ فَلْيُقَلِّدِ الْمَيِّتَ وَيَتْرُكِ الْحَىَّ فَإِنَّ الْحَىَّ لاَ تُؤْمَنُ عَلَيْهِ الْفِتْنَةُ.)

‘Sizdən biriniz dinində bir kimsəni təqlid etməsin! Çünki o iman etmişsə iman etmiş, söymüşsə söymüş olar. Təqlid etmədən edə bilməyəcəksinizsə həyatda olanı tərk edib ölmüş olan (Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem və səhabələrini) təqlid edin. Çünki həyatda olanın fitnəsindən əmin oluna bilməz.'[113]

İbn Abbas radıyallahu ənh belə demişdir:

( ويل للأتباع من عثرات العالم. قيل: كيف ذلك؟ قال: يقول العالم شيئا برأيه، ثم يجد من هو أعلم برسول الله -صلى الله عليه وسلم- منه فيترك قوله ذلك ثم تمضي الأتباع.)

"‘Alimin dolaşmalarına uyanlara təəssüflər olsun.' Ona: ‘Bu necə olar?' deyildi. Belə cavab verdi: ‘Alim görüşü ilə bir şey söyləyər. Sonra özündən daha yaxşı bilən Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'dən bir şey tapar və bu görüşünü tərk edər. Lakin ona uyanlar hələ köhnə görüşünə uyğun gəlməyə davam edərlər." [114]

Bütün bu izah etdiklərimiz mənasını anlayan və doğru yola hidayət edilən kəslər üçün, təqlidin qorxularını ortaya qoymaqdadır.

Yenə İbn ‘Abdilberr rahimehullah deyir ki:

"Elm və görüş sahibləri dedilər ki: Elmin hüdudu, yaxşıca açıqlamaq və bilinən şeyləri olduğu kimi idrak etməkdir. Kimə bir şey yaxşıca açıqlanmışsa artıq onu bilir deməkdir. Onlar mukallidin elmi olmadığında ittifaq etmişlər. Təqlid ilə söz söyləyənə: ‘Nə üçün təqlid ilə söz söylədin və bu barədə Sələfə müxalif çıxdın?' deyilər. Halbuki onlar, keçmiş alimləri təqlid etməmişlər. Əgər ‘Təqlid etdim, çünki mən Allah'ın Kitabının mənasını bilmirəm, Rəsulunun Sünnə'sini də təsbit etmiş deyiləm, halbuki təqlid etdiyim kimsə bunu bilir və beləcə mən də məndən daha alim bir kimsəni təqlid etmiş oluram' desə ona deyilər ki:

‘Alimlər Kitabın mənasından və Sünnə'nin izah edilməsindən ötəri hər hansı bir şeydə icma etmişlərsə bu mövzuda şübhə yoxdur. Lakin o alimlər təqlid etdiyin şeydə ixtilaf etmişlərsə bir qisimini buraxaraq digərlərini təqlid etməkdə sənin dəlilin nədir? Onların hamısı da alimdirlər və bəlkə də sözündən uzaqlaşdığın kimsə məzhəbində getdiyin kimsədən daha alimdir." [115]

[İndiki vaxtda: ‘Əbu Hənifə bu məsələdə belə demişdir bu məsələdə belə demişdir' deyilərək yalnız bir məzhəb yalnız bir alimə bağlı qalınma və dolayısilə onu din qəbul etmə söz mövzusudur. Halbuki İmam Şafi'i, İmam Əhməd b. Hənbəl, Əbdürrəhman əl-Evza'i də İmam Malik'də Müsəlmanların alimidir. Biz bunların elm olaraq gətirdiyi şeyləri -Daha əvvəl də söylədiyimiz kimi elm; Allah və Rəsulundan və onların səhabələrindən gələn şeydir- dəlil olaraq götürərik. Hansı açıq dəlillərlə ortaya qoymuşsa dəlilə tabe olmaq lazımdır.]

‘Əgər mən onun doğru olduğunu bildiyim üçün təqlid etdim' desə ona deyilər ki:

‘Bunu Kitab, Sünnə və yaxud icmadan bir dəlilləmi anladın?' O əgər bəli desə iddia etdiyi dəlil səbəbiylə təqlid etmiş olar və özündən dəlil istənər.

Əgər: ‘Onu məndən daha alim olduğu üçün təqlid etdim' desə deyilər ki:

‘Səndən daha alim olan hər kəsi təqlid et. Çünki əlbəttə səndən daha alim çox kimsə tapacaqsan. O halda təqlid etdiyin kimsəni təsis etmə yəni təqlidi yalnız buna xas etmə." [116]

Yenə İbn ‘Abdilberr rahimehullah bundan sonra deyir ki:

"Yaxşı, halı belə olan bir kimsənin Allah'ın dinindəki şer'i mövzularda səhhətini bilmədiyi və o barədə dəlil olmayacaq bir söz ilə fətva verib də insanların namusuna təcavüzü mübah görülməsinə, qanların tökülməsinə, nökərlərin ələ keçərilməsinə, malların sahiblərindən çıxıb başqalarına verilməsinə sövq edən bir kimsəni təqlid etməsi caiz olarmı? Həm də fətvanı verən adamın həm səhv həm də isabət edəcəyini bilib dayanarkən! Əgər fer'i məsələləri əzbərlədiyindən ötəri əsl və mənanı bilmədiyi halda fətva verməsini caiz görürsə onu ümumiyyətlə hər kəsin aciz görməsi lazımdır ki bu da cəhalət və Quranı Kərimə qarşı gəlmək olaraq özünə yetər.

Allah belə buyurur:

﴿ وَلاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولاً. ﴾

‘Haqqında məlumatın olmadığı bir işin dalınca getmə. Çünki qulaq, göz və ürək - bunların hamısı sahibinin əməlləri barəsində sorğu-sual olunacaqdır.' (İsra, 17/36)

Yenə Allah belə buyurur:

﴿ وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهاَ آبَاءَناَ وَاللَّهُ أَمَرَناَ بِهاَ قُلْ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ ماَ لاَ تَعْلَمُونَ. ﴾

"Onlar yaramaz əməl etdikləri zaman: "Atalarımızı belə gördük. Allah da bizə bunu əmr etmişdir"- deyirlər. De: "Allah yaramaz əməlləri əmr etməz. Yoxsa Allaha qarşı bilmədiyinizi danışırsınız?" (Araf, 7/28)

Alimlər yaxşıca açıqlanmadıqca və yakinen bilinmədikcə əldə edilən bir şeyin elm olmadığında ittifaq etmişlər. Əksinə bu bir zənndir və insan üçün zənn haqqın yerinə keçməz. Təqlidin zərəri haqqında müxtəlif millətlərin alimlərinin arasında hər hansı bir ixtilaf yoxdur. Yenə təqlidçinin alimlərdən olmadığı da elm əhlinin ittifaqıyla ortaya qoyulmuşdur." [117]

İmam Muzəni, Müxtəsər adlı əsərinin başlarında deyir ki:

‘Bu kitabı Şafii'nin elmindən və təqlid haqqındakı sözünün mənasından yekunlaşdırdım. Məqsədim Şafii'nin elmini və sözünün mənasını bilmək istəyənə bunu oxumaq və Şafii'nin özünü və başqasını təqlid etməyi qadağan etdiyini elan etməkdir. Ta ki bu öyrənməyə istəkli kimsə artıq bundan sonra dininə diqqət yetirsin və özü üçün ehtiyatlı davransın.'[118]

İbn Qəyyim də Əhməd b. Hənbəl'in belə dediyini nəql edir:

‘Nə məni nə Maliki nə Sevrini nə də Evza'ini təqlid etmə. Lakin onların götürdüyü qaynaqdan götür.'[119]

Yenə Əhməd b. Hənbəl belə demişdir:

‘Bir adamın dinində insanları təqlid etməsi anlayışının qıtlığındandır.'[120]

Bişr b. Velid, Əbu Hənifənin məşhur tələbəsi Kadi Əbu Yusufdan Əbu Hənifənin belə dediyini nəql edir:

‘Heç kimə haradan, hansı qaynaqdan götürüb söylədiyimizi bilmədikcə, bizim söylədiyimizi söyləməsi halal olmaz.'[121]

Eyni şəkildə Şafii'dən səhih olaraq nəql edilən bir sözdə Əbu Hənifə belə demişdir:

‘Bir kimsə Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'in Sünnə'sindən birini öyrəndikdən sonra artıq onun o Sünnəni heç kimin sözüylə tərk edə bilməyəcəyi barəsində alimlər ittifaq etmişlər.'[122]

Yenə Əbu Hənifədən tevatür olaraq nəql edildiyinə görə o belə demişdir:

‘Bir mövzuda səhih bir hədis varsa mənim sözümü divara çırpın.'[123]

İmam Malik belə demişdir:

‘Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem xaricində hər insanın sözlərinin bir qisimi alınıb və bir qisimi də tərk edilə bilər. Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem isə bundan müstəsnadır.' [124]

Cəfər əl-Firyabi İmam Malikin belə dediyini rəvayət edər:

‘Hər kim Ömər b. Hattab radıyallahu anh'ın sözünü İbrahim en-Neha'inin sözündən ötəri tərk etsə onun tövbə etməsi istənər. Ona deyildi ki bu söz (İbrahim en-Neha'inin sözü) Ömər b. Hattab radıyallahu ənh'dən rəvayət edilmişdir. Bunun üzərinə İmam Malik belə dedi: O halda Malikin tövbə etməsi lazımdır. Malik, Ömər b. Hattab radıyallahu ənh'ın sözünün tərki haqqında belə söylədiyinə görə Kitab və Sünnə'nin tərki haqqında  görəsən nə deyərdi!!'

İbn ‘Abdilberr, Cami'u'l-Beyani'l-İlm'de (2/172) belə deyir:

‘Sevimli qardaşım əslləri mühafizə edib onlarla maraqlanmağa diqqət göstər. Bunu yaxşıca bil ki Quran və Sünnə'ni mühafizə etməklə məşğul olan, fukahanın sözlərinə baxıb bunları ictihadlarına köməkçi, tədqiq yollarına açar, bir çox mənaya şərh oluna bilən bağlı ifadələrə təfsir olaraq görən, mütləq bağlanılması lazım olan Sünnə'ləri təqlid edərcəsinə imamlardan hər hansı birini üzərində heç düşünmədən təqlid etməyən, alimlərin məşğul olduğu Sünnə'ləri əzbər və anlama işindən uzaq qalmayan, araşdırma və anlamalarda onları izləyən, etdikləri işlərdən ötəri onlara təşəkkürlərini təqdim edən, əksəriyyəti meydana gətirən doğru görüşlərdən ötəri də onları təqdir edən, ancaq özlərini görmədikləri kimi onları da səhvlərdən uzaq görməyən adam, Sələfi Salehin yoluna yapışmış, doğru yolu tapmış və Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'in Sünnə'sinə və səhabələrin yoluna tabe olmuşdur.'

Ancaq özünü araşdırmalardan uzaq tutaraq, söylədiklərimizdən üz çevirən, Sünnə'lərə müxalif davranan, öz dünyagörüşüylə bunları qiymətləndirməyə çalışan həm özü sapmış, həm də başqalarını sapdırmışdır. Bütün bunları bilmədən fətvaya cəhd edən adam isə daha da kor, yol baxımından daha pozğundur.

Mukallitler arasında məşhur olan bir qorxu daha vardır.

Bu da onların, məzhəblərinin müxalif olduğu Sünnə'lərə tabe olmalarına mane olmaqdadır. Bu qorxu; Sünnə'yə tabe olmaq, məzhəb sahibinin səhvli olmasını vacib qılır şəklindəki zənnləridir. Səhvli olmaq da -onlara görə- imamı taan (tənqid) etmək mənasını verər. Əgər Müsəlmanların bir fərdini taan etmək caiz deyilsə, onların imamları necə taan edilə bilər?!

Cavabı isə budur:

Bu düşüncə batildir. Səbəbi də Sünnə fiqhindən uzaq dayanmaqdır. Yoxsa ağıllı bir Müsəlman necə belə bir söz söyləyər? Qaldı ki Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem belə buyurur:

( إذا حكم الحاكم فاجتهد, فأصاب فله أجران, وإن أخطأ فله أجر.)

‘Hakim hökm verərkən ictihad edər də isabət etsə ona iki əcr vardır. Hökm verərkən ictihad edər də səhv etsə ona bir əcr vardır.'[125]

Bu hədis, bu düşüncəni rədd etməkdə və açıq bir şəkildə bunu ifadə etməkdədir:

Birinin: ‘filan adam səhv etdi' sözünün şer'i mənası: ‘bir savab qazandı' deməkdir. Özünü səhvli görən adama görə o əcr götürmüş olursa, onu səhvli görməklə ona taan (tənqid) etdiyi necə vehmedilebilir? Şübhə yox ki bu qorxu batildir və bu düşüncənin sahibi olan adam, bunu dərhal tərk etməlidir. Yoxsa Müsəlmanları taan edən o olar. Həm də hər hansı bir fərdi deyil, səhabələri, tabi'ini və ondan sonra gələn böyük imamları... Çünki biz yakinen bilirik ki bu uca şəxslər, bir-birlərini səhvli görür, bir-birlərinin görüşlərini rədd edirdilər. [126] İndi ağılı başında olan bunu söyləyə bilərmi: Onlar bir-birlərini taan edirdilər? Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem, Əbu Bəkir radıyallahu ənh'ın bir yuxuya etdiyi şərhdə səhvli olduğunu söyləyib belə demişdir:

( أصبت بعضا و أخطأت بعضا.)

‘Bəzi şərhlərində isabət etdin və bəzilərində isə səhv etdin.'[127]

Yaxşı, Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem bu sözüylə Əbu Bəkir radıyallahu ənh'ə taan etmişmi olur?

Bunun pis nəticələrindən biri də bu düşüncədəki insanları məzhəblərinə müxalif olan Sünnə'lərə tabe olmaqdan saxlamış olmasıdır. Çünki onlara görə Sünnə'yə tabe olmaq imamı taan etmək deməkdir. Halbuki Sünnə'yə müxalif də olsa ona tabe olmaq; ona hörmət etmək və ehtiram göstərmək deməkdir. Buna görə bu qorxu (vəhmi) taandan qaçınmaq üçün imamlarını təqlid etməkdə israr edirlər.

Bunlar, bu qorxu (vəhmi) səbəbiylə, qaçmış olduqları vəziyyətdən daha pisinə düşdüklərini unutmuşlar (unutmazlıqdan gəldilər demirəm). Çünki biri qalxıb onlara bunu söyləsə:

‘Əgər birinə tabe olmaq ona hörmət göstərmək, ona müxalif çıxmaq da taan etmək mənasını verirsə, Rasulüllah sallallahu əleyhi və sələm'ə müxalif çıxmağı, Sünnə'yə müxalif mövzularda imama tabe olmağı necə caiz görə bilərsiniz?! Halbuki o (imam) günahsız olmadığı kimi onu taan etmək də küfr deyil. Əgər imama müxalifət, onun taan edildiyini ifadə edirsə, Rasulüllah sallallahu əleyhi və sələm'ə müxalifət onun taan edildiyini daha açıq ifadə etməkdədir. Əksinə bu -Allah qorusun- küfrün də özüdür.'

Bəli, biri bunu qalxıb söyləsə, verəcək cavabları olmayacaq. Verdikləri tək cavab -çoxu zamanda onlardan eşitdiyimiz- söylədikləri bu sözdür:

‘Bizim Sünnə'ni buraxmamız, imama duyduğumuz güvənə və Sünnə'ni bizdən daha yaxşı bildiyi qənaətinə söykənməkdədir.'

Bu sözə, müxtəlif istiqamətlərdən cavab verəcək olsaq, sözü çox uzadarıq. Buna görə bir istiqamətinə cavab verməklə kifayətlənəcəyik. İnşaallah da kafi cavab olacaq. Bunu söyləyirəm:

Sünnə'ni sizdən daha yaxşı bilən yalnız sizin məzhəb imamınız deyil, ortada Sünnə'ni sizlərdən daha yaxşı bilən onlarla hətta yüzlərlə imam mövcuddur. Əgər Səhih Sünnə məzhəbinizə müxalif olaraq gəlir və o imamlardan biri bu Sünnə'ni götürsə, belə bir vəziyyətdə o Sünnə'ni götürmək sizə görə vacibdir və qəti bir xüsusdur. Çünki bir az əvvəl söylədiyiniz söz burada etibarlı deyil. Ayrıca sizə müxalif olan kimsə etiraz edərək belə deyəcək:

‘Biz bu Sünnə'ni, bunu alan imama güvəndiyimizdən ötəri aldık.'

Ona tabe olmaq, Sünnə'yə müxalif olan imama tabe olmaqdan qabağcıldır. Bu da hər kəsin anlayacağı açıq bir şeydir.

Muhaddislerin Hədislərin Səhhəti Haqqındakı Sözünə Müraciət Təqliddirmi?

Hədis alimləri, ravilerin rəvayətə ehil olub olmadıqları mövzusunda şahidlərin şahidliyinə müraciət edərək, hədisin səhhətini təsbit edərlər. Hədis elmində mütəxəssis bir elm əhlinin hədislərin səhhəti haqqında verdiyi hökmə müraciət, o alimin şahidliyinə müraciətdir və: ﴿...فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ. ﴾ …Əgər bilmirsinizsə, Zikr əhlindən soruşun.' (Ənbiya'21/7) ayəsində qanuni qılınan vəziyyətlərdəndir. Çünki burada hədisin səhhətini soruşan kimsə, ondan dində şəxsi görüşünü deyil, rəvayətin Rasulüllah sallallahu əleyhi və sələm'ə və ya sözün sahibinə nisbəti mövzusunda şahidliyinə müraciət etməkdə və Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'in hədisini tələb etməkdədir.

İxtilaf Rəhmət Deyildir

﴿ وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلاَ تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنْ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ. ﴾

‘Hamınız Allahın ipindən (ıslam'dən)möhkəm yapışın və parçalanmayın! Allahın sizə olan nemətini xatırlayın ki, siz bir-birinizə düşmən idiniz, O, sizin qəlblərinizi birləşdirdi və Onun neməti sayəsində bir-birinizlə qardaş oldunuz. Siz odlu bir uçurumun lap kənarında idiniz. O, sizi ondan xilas etdi. Allah Öz ayələrini sizə beləcə bəyan edir ki, bəlkə doğru yola gələsiniz.' (Ali-İmran, 3/103)

﴿ وَلاَ تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمْ الْبَيِّنَاتُ وَأُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ. ﴾

‘Özlərinə aydın dəlillər gəldikdən sonra firqələrə ayrılıb ixtilaf edənlər kimi olmayın. Onları böyük bir əzab gözləyir.' (Ali-İmran, 3/105)

﴿ إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ. ﴾

‘Dinlərini parçalayıb firqə-firqə olanlarla sənin heç bir əlaqən yoxdur. Onların işi Allaha aiddir. Sonra Allah onlara etdikləri əməllər barədə xəbər verəcəkdir.' (Enam, 6/159)

﴿ شَرَعَ لَكُمْ مِنْ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلاَ تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ. ﴾

"‘Allah Nuha tövsiyə etdiyini, sənə vəhy etdiyimizi, İbrahimə, Musaya və İsaya tövsiyə etdiyimizi sizin üçün də dində qanun etdi: "Dinə doğru-düzgün etiqad edin və onda bölünüb firqə-firqə olmayın!" Sənin dəvət etdiyin tövhid müşriklərə ağır gəldi. Allah istədiyi kəsi Özü üçün seçər və Ona üz tutanı Özünə tərəf yönəldər." (Şura, 42/13)

İxtilaf Allah'ın Kitabında və Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'in Sünnə'sində qınanmışdır. ‘Alimlərin ixtilafı rəhmətdir' deyən bəzi elm əhlinin sözlərini ortaya qoyaraq, bu sözü müdafiə etməyə çalışanlar Allah'a və Rəsulu sallallahu əleyhi və sələm'ə açıqca müxalif çıxmaqdadırlar.

Bu söz Allah'ın bu kavline zidddir:

﴿...وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ. إِلاَّ مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ...﴾

‘…Amma onlar elə hey ixtilafdadırlar.Yalnız Rəbbinin rəhm etdiyi şəxslərdən başqa…' (Hud, 11/118-119)

Əgər Rəbbinin rəhm etdikləri ixtilaf etmirsə, yalnız batil əhli ixtilaf edirsə, ixtilaf necə olar da rəhmət olar?!!

﴿...وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلاَفاً كَثِيراً. ﴾

‘…Əgər o, Allahdan başqası tərəfindən olsaydı, əlbəttə, onda çoxlu ziddiyyət tapardılar.''(Nisa', 4/82)

﴿...وَلاَ تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ...﴾

‘…bir-birinizlə mübahisə etməyin, yoxsa ruhdan düşər və zəifləyərsiniz....' (Ənfal, 8/46)

﴿...وَلاَ تَكُونُوا مِنْ الْمُشْرِكِينَ. مِنْ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ.﴾

‘...Ondan qorxun, namaz qılın və şərik qoşanlardan olmayın!.O kəslərdən ki, öz dinini bölüb firqələrə ayrıldılar. Hər firqə öz təriqətini üstün bilib sevinir.' (Rum, 30/31-32)

Sual: ‘Əgər dində ixtilaf etmək qadağan edililən bir şeysə səhabələr və onlardan sonra gələn imamların ixtilafı üçün nə deyəcəksiniz? Ayrıca bunların ixtilafıyla muteahhir (sonradan gələn) alimlərin ixtilafı arasında bir fərq vardırmı?'

Cavab: Bəli. İki ixtilaf arasında böyük bir fərq vardır. Bu iki şeydə ortaya çıxar: Birincisi: Səbəbindədir. İkincisi isə: Nəticəsindədir.

Səhabənin ixtilafına gəlincə, zərurətdən doğan, ayrıca (nassları) anlamaqda ortaya çıxan təbi'i bir ixtilaf idi. Onlar istəyərək ixtilaf etmirdilər. Bunlara əlavə olaraq, dövrlərində mövcud olan və ixtilaflarını tələb edən bəzi vəziyyətlər mövcud idi. Ancaq onlardan sonra bu səbəblər ortadan qalxdı. Bu cür ixtilafdan tamamilə xilas olmaq isə mümkün deyil. Bir az əvvəl keçən və ya eyni mənada olan ayələrdəki tənqidlər bunları əhatə etməz. Çünki qınama şərti olan qəsd və davamlılıq təsdiqlənmiş deyildir.

Təqlidçilər arasında meydana gələn ixtilafın isə çox vaxt səbəbi yoxdur. Çünki bəziləri Kitab və Sünnə'dəki dəlili görüb başqa bir məzhəbin dəlili olduğunu anlayınca, yalnız məzhəbinə müxalif olduğu üçün onunla əməl etməyi buraxar. Ona görə sanki, əsl olan məzhəbdir və ya Məhəmməd sallallahu əleyhi və selem'in gətirdiyi din, yalnız onun məzhəbiylə məhduddur. Digər məzhəblər də neshedilmişdir.

Bunların xaricində başqa insanlar da vardır. Onlar da məzhəbləri -aralarındakı geniş ixtilafa söykənərək- fərqli şəriətlər olaraq qiymətləndirməkdədirlər. Necə ki muteahhir (sonradan gələn)lerden bəziləri bunu açıq bir şəkildə söyləmişdir: [128]

‘Müsəlmanın bunlardan dilədiyini götürmə və dilədiyini buraxma haqqı vardır. Çünki hamısı da şəri'ətdir.'

Bəzən hər iki qurup, ixtilaflarına dayaq olaraq: ‘Ümmətimin ixtilafı rəhmətdir' batil hədisini dəlil gətirməkdələr. Çox vaxt bunu dəlil gətirdiklərini də eşidirik.

Bəziləri də hədisin söyləniş səbəbini belə şərh etməyə çalışmaqdadırlar:

‘İxtilafın rəhmət olmasının səbəbi, ümmətə bir genişlik təmin etməsindəndir.'

Bu şərh, bir az əvvəl keçən ayələrin açıq ifadələrinə, imamların da söylədiyi sözlərin məzmununa müxalif olmasının bərabərində bəzi alimlər tərəfindən də rədd edilmişdir.

İbnu'l-Kasım deyir ki:

"Leys və Malikin, Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'in səhabələrinin ixtilafı haqqında belə dediklərini eşitdim: İnsanların dediyi: ‘Bunda genişlik var' dəyiləməz. Xeyr belə deyildir. Əksinə ixtilafın bir qisimi səhv, bir qisimi də doğrudur." [129]

Eşheb də deyir ki:

"Malikə soruşuldu: ‘Etibarlı ravilerin səhabələrdən bir köçürdükləri iki ayrı hədis ilə əməl edən adamın vəziyyətini genişlik olaraq görərsənmi?' Dedi ki: ‘Allah'a and olsun ki haqqa isabət etmədikcə xeyr. Haqq ancaq bir dənədir. İki fərqli görüşün ikisi də eyni zamanda doğrumu olacaq?! Xeyr! Doğru yalnız bir dənədir."[130]

İmam Şafi'inin tələbələrindən Muzəni da deyir ki:

"Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'in səhabələri də ixtilaf etmişlər və bir-birlərinin səhv etdiyini söyləmişlər. Bir-birlərinin sözlərinə baxıb, tənqid etmişlər. Hamısının söylədikləri doğru olsaydı, bu şəkildə etməzdilər." [131]

Ömər radıyallahu ənhdə ‘Ubey b. Ka'b radıyallahu ənh ilə İbn Mes'ud radıyallahu ənh'ın namazda tək bir paltarla namaz qılma xüsusundakı ixtilaflarına hirslənmişdir. ‘Ubey radıyallahu ənh belə demişdi: ‘Tək paltarla namaz qılmaq gözəl bir şeydir. İbn Mes'ud radıyallahu ənh isə belə demişdi: ‘Bu, paltar azkən belə idi.' Bunun üzərinə Ömər radıyallahu ənh hirsli bir şəkildə belə dedi: ‘Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'in səhabələrindən görüşlərinə müraciət edilən iki adam ixtilaf etmişlər. Bu mövzuda ‘Ubey radıyallahu ənh doğru söyləmişdir. İbn Mes'ud radıyallahu ənh isə səhvlidir. Ancaq bundan sonra kimsənin bu məsələdə ixtilaf etdiyini eşitməyim, yoxsa ona belə-belə edərəm."[132]

Yenə İmam Muzəni deyir ki:

"İxtilafı caiz görən iki alim bir məsələ haqqında ictihad edər də biri halal, digəri də haram desə, hər ikisinin də haqqa isabət etdiyini iddia edən adama belə cavab verilər: ‘Bunu nassa söykənərəkmi yoxsa müqayisəyə söykənərəkmi söylədin?' Əgər: ‘Nassa söykənərək söyləyirəm' desə ona deyilər ki: ‘Bunu necə nassa söykənərək söyləyə bilərsən? Çünki Kitab ixtilafı rədd edir.' Əgər: ‘Müqayisəyə söykənərək söylədim' deyəcək olsa bu dəfə ona deyilər ki: ‘Kitab və Sünnə, ixtilafı rədd edərkən sən necə ixtilafın caiz olmasını bunlara müqayisə edərsən. Alim bir tərəfə, ağıllı insan belə bunu caiz görməz."[133]

Buna müqabil biri çıxıb bunu söyləyə bilər:

İmam Malikdən haqqın bir olduğuna dair köçürdüyünə, Ustad ez-Zerka'nın əl-Medhalu'l-Fıqhi kitabında nəql etdiyi (1/89) bu rəvayət tərs düşməkdədir:

"Əbu Ca'fer əl-Mənsur, ardından Harun Rəşid, İmam Malikin məzhəbi və əsəri Muvatta''yı Abbasi Dövlətinin Qanunnaməsi etmək istədilər. Ancaq İmam Malik buna icazə vermədi və belə dedi: ‘Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem'in səhabələri fer'i mövzularda ixtilaf etdilər və fərqli bölgələrə dağıldılar. Hər birinin görüşüdə məqsədəuyğundur.'"

Ona deyərəm ki: Bu hadisənin, İmam Malikdən nəqli məşhurdur və bilinən bir şeydir. Ancaq rəvayətin sonunda gələn: ‘Hər birinin görüşüdə məqsədəuyğundur' qisiminin, çata bildiyim qaynaqlarda və rəvayətlərdə bir əsli mövcud deyildir. [134] Bir rəvayət müstəsnadır. O da Əbu Nu'aymın əl-Hilye (6/332)da tahric etdiyi rəvayətdir. Bu rəvayətin sənədində Mikdam b. Davud vardır və Zehebi bu şəxsi zəiflər arasında zikr etmişdir. Buna baxmayaraq rəvayətin ləfzi: ‘Hər biri özünə görə məqsədəuyğundur' şəklindədir. ‘Özünə görə' ləfzi el-Medhalın rəvayətinin uydurma olduğunu göstərməkdədir. Necə belə olmasın ki bu rəvayət İmam Malikdən etibarlı ravilerin rəvayət etmiş olduğu: ‘Haqq birdir, birdən çox ola bilməz' görüşünə müxalifdir. Necə ki səhabə və tabi'inin qabaqda gələnləri və dörd imamın hamısı bu görüşdədir.

İbn ‘Abdilberr deyir ki:

"Əgər bir məsələnin zidd iki vəziyyəti də doğru olsaydı, Sələf Alimləri, ictihadlarında, hökm və fətvalarında bir-birlərinin səhvli olduqlarını söyləməzdilər. Məntiq, bir şeyin həm özünün, həm də zidd idinin doğru olmasını əsla qəbul etməz. Şair nə qədər gözəl söyləmişdir:

Bir vəziyyətdə iki zidd idin varlığını isbat

Qeyri-mümkün şeylərin ən çirkin şəklidir." [135]

Əgər deyiləcək olsa ki: İmamdan (Malik) gələn bu rəvayət madam ki batıldır, o zaman İmam niyə Mənsurun insanları Muvatta' ilə əməl etməyə məcbur etməsi istəyinə qarşı çıxmış və onun bu istəyini yerinə yetirməmişdir?

Deyərəm ki: Bu barədə vəqf olduğum ən gözəl rəvayət İbn Kəsrin Şərhi İhtisar ‘Ulumi'l-Hadis'te (sy. 31)da zikr etmiş olduğu rəvayətdir. O da budur:

"İmam Malik deyir ki:

‘İnsanlar hədisləri yığmışlar. Buna görə, bizim çatmadığımız rəvayətlərə çatmış ola bilərlər.'"

Bu söz İbn Kəsir'in də dediyi kimi İmamın kamil bir elm və insafa sahib olduğunun göstəricisidir.

İxtilafın hər cürünün şər olduğu, rəhmət olmadığı artıq sabit olmuşdur. Ancaq insan ixtilafın bir qisimindən ötəri qınanar və ayıblanıyar. Bu eynilə məzhəb fanatiklərinin ixtilafında olduğu kimidir. Bir qisim ixtilaf da var ki insan bundan ötəri qınanmaz. Səhabələrin və onlara tabe olan imamların ixtilafı da belədir. Allah bizləri onlarla birlikdə haşretsin və bizi onlara tabe olmağa müvəffəq etsin.

Beləcə səhabənin ixtilafının təqlidçilərin ixtilafından fərqli olduğu ortaya çıxmışdır.

          Xülasə budur:

Səhabələr zərurətdən ötəri ixtilaf etmişlər. Lakin bununla birlikdə onlar ixtilafı rədd edirlər və yol tapdıqca qaçınmağa çalışırdılar.

Təqlidçilər isə -böyük bir qisimində ixtilafdan qaçınma imkanları olmasına baxmayaraq- ittifaq etmirlər və bu uğurda çalışmırlar. Əksinə ixtilafı təsdiqləyirlər. Halbuki, iki ixtilaf arasında çox böyük fərqlər vardır. Səbəb baxımından, iki ixtilaf arasındakı fərq bu şəkildədir...

Nəticəsi baxımından fərqliliyə gəlincə, bu daha açıqdır. Səbəbi budur: Səhabə -furu mövzularda bilinən ixtilaflarına baxmayaraq- birlikdəliyə, tək bədən görünməyə maksimum səy sərf edirdilər. Birlikdəliklərini parçalayacaq, saflarını boşaldacaq hər şeydən mümkün olduğunca uzaq qalırdılar.

Təqlidçilərin isə ixtilafları bunun tam tərsinədir. Bu ixtilafın nəticəsində, Müsəlmanlar sözü şahidlikdən sonra ən böyük rükndə ixtilaf etdilər. Bu rükn də namazdır. Çünki bu insanlar, bir imamın arxasında namaz qılmağa yanaşmırdılar. Dəlilləri də bu idi:

‘O imamın namazı, bağlı olduqları öz məzhəblərinə görə batildır və ya heç olmasa məkruhdur.'

Bizlər və bizim xaricimizdəki bir çox adam bunu görmüş və eşitmişdir. [136] Necə görməsin ki bəzi məşhur məzhəblərin kitabları bunun batıl və ya məkruh olduğunu açıqca ifadə etmişdir. Bunun nəticəsində bir məsciddə dörd mehrabın edildiyini gördük. Dalbadal dörd imam orada namaz qıldırmaqdadır. Bir qrup namaz qılarkən, bəzi insanların öz imamlarını gözlədiklərini görmək mümkündür.

Hətta bəzi mukallitler arasındakı ixtilaf bundan daha dəhşətli bir hal götürdü. Hənəfi bir adamın Şafi'ilerden evlənə bilməyəcəyinə dair fətvalar verildi. dalınca Hənəfilərdən məşhur bir şəxs (o da Müfti's-Sakaleyn deyə bilinən şəxsdir) Hənəfi kəslərin Şafi'ilərdən evlənə biləcəyinə dair fətva verdi. Bunu da bu sözüylə izah etdi:

‘Onları Əhli kitab olaraq qiymətləndirə bilərik.'[137]

Bu sözün zidd mənası budur:

‘Bunun əksinə, yəni Şafi'ilerden birinin Hənəfi bir qızla evlənməsi caiz deyil.'

Necə ki Əhli kitabdan biri Müsəlman bir qadınla evlənə bilməz.

Bunlar bir çox nümunədən seçmiş olduğumuz iki nümunədir. Bu nümunələr ağıllı insana, muteahhirunun (sonradan gələnlərin) ixtilafının və bunları israrla davam etdirmələrinin pis nəticələrini açıqca göstərməkdədir. Sələfin ixtilafı belə deyil. Çünki onun ümmətə istiqamətli heç bir pis nəticəsi olmamışdır. Buna görə onlar ixtilafı qadağan edən ayələrin əhatəsinin xaricindədirlər. Muteahhirun isə bu vəziyyətdə deyil. Allah hamımızı sıratı müstakimine hidayət etsin!

---

1-(Hutbetu'l-Hace adıyla məşhur olan bu duanı, Cümə xütbələrində və digər danışmalarında oxuyan Rasulüllah sallallahu əleyhi və selləm, şəxsən səhabələrinə öyrətmişdir. Baxın. Müslim, (867) və Nesai, (3/188).

2- Beyhaki (10/115) Darekutni (4/206, 207) Şeceri Emali (1/444) Hatib, əl-Fakih, (2/200); Veki‘, Ahbaru'l-Kudat, (1/70); İbn Qəyyım, İ'lamu'l-Muvakki'in, (1/86); Elbani, İrva'u'l-Galil, (8/241) və İbn Həzm, əl-Muhalla, (1/59-60)..

3-Cami'u Beyani'l-'İlm (2/137)

4-Birgivi, Təriqəti Məhəmmədiyə, (sy. 39).

5- Buxarinin 96. Kitabı

6-Buxari, İ'tisam, 12. bab

7-Buxari, İ'tisam, 24. bab

8- İbn Kuteybe, Te'vilu'l-Muhtelefi'l-Hadis, (sy. 141).

9- İbn ‘Abdilber, Tehzibu Cami'u Beyani'l-'İlm, (sy. 48).

10-Herevi, Zemmu'l-Kelam, (406). İbn Həcər əl-Askalani ‘isnadı səhih' demişdir. Baxın. Feydu'l-Kadir, (5/376).

11-Herevi, Zemmu'l-Kelam, (411).

12-İbn Qayyım, İ'lamu'l Muvakki'in, (1/257).

13- İmam Malik, Muvatta', (2/860); İbn Kuteybe, Şərhi Muhtelefi'l-Hadis, (sy. 140).

14-Əbu Nu'aym, Hilye, (3/197); Hatib əl-Bagdadi, əl-Fakih vəl-Mutefekkih, (nömrə: 499), və Şerafu Ashabi'l-Hadis, (157); Veki‘, Ahbaru Kudat, (3/78) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (2/199).

15- ‘Abdurrezzak, (8/214); İbn Həzm, əl-İhkam, (sy. 1073) və İbn Qəyyım, İ'lamu'l-Muvakki'in, (1/257).

16- İbn Kuteybe, Şərhi Muhtelefi'l-Hadis, (sy. 132).

17- Xüsusilə baxın. (1/194-196).

18- İbn Qayyım, İ'lamu'l-Muvakki'in, (1/299).

19- Elbani, əl-Hədisi Huccetun bi-Nefsihi, (sy. 68).

20-Baxın. İbn Qəyyım, İ'lamu'l-Muvakki'in, (1/258).

21-Tirmizi (1506) Taberani Evsat (6/231) Tirmizi: "Hasen, səhih" demişdir.

22-İbn ‘Abdilberr, Camii‘, (1033); Beyhaki (10/117); Əbu Davud, (2/326) və Suyuti, Savnu'l-Mantık, (sy. 123).

23- Müslim, (Həcc, 310); Əbu Davud, (1944) və Əhməd (3/318, 337).

24- Buxari, (Azan, 18) və Əhməd, (5/53).

25- İbni Abdilberr Camii (2/234) Şatıbi Muvəfəkət (4/19) Hakim (1/109)  Hatib əl-Fakih (1/77) əl-Kifaye (s. 38)

26- Təfsiri İbn Əbi Xətim, (12/234); Taberi, (22/272); Əbu Nu"aym, Ahbaru İsbehan, (1991); Hilyetu'l-Evliya, (10/398); Ebu'ş-Şeyh, Tabakat, (3/185); Herevi, Zemmu'l-Kelam, (274) və Durrul-Mensur, (9/239).

27- Əhməd, (1/435); Tayalisi, (244); Darimi, (202) və İbn Hibban, (1/181). İsnadı hasendir.

28 Darimi, (203). İsnadı səhihdir.

29- Elbani, Səhihə, (2778); Taberani, (17/297); Hakim, (2/374); Əhməd, (4/155); Əbu Yə'la, (1746); Heysemi, Mecma'u'z-Zeva'id, (2/194); Maksadu'l-'Ali, (372); Buxari, Xalqu Ef'ali'l-İbad, (615); Herevi, Zemmu'l-Kelam, (2/28); İbn ‘Abdilberr, Cami‘, (2/193); Kenz, (29137); Deylemi, (6999); Fesevi, Ma'rife, (2/97); İbn ‘Abdilhakem, Futuhu'l-Mısır, (sy. 293); Riyadu's-Salihin, (169); İbn Kəsir, (3/135) və Kasımi, Mehasinu't-Te'vil, (1/168).

30- Hatib əl-Bağdadi, əl-Fakih vəl-Mutefekkih, (1/306, nömrə: 272) Kadi ‘Iyad, əl-Elmə, (sy. 9); İbnu'l-Muzaffer və İbn Ebi'd-Dunya'ya nisbətlə; İbn Həcər Heytemi, əs-Sava'iku'l-Muhrika (2/367)

31- Hatib, əl-Fakih, (271); Beyhaki, (10/114); Darekutni, (4/245); Hakim (1/172); Laleka'i, İ'tikad, (1/80); Bezzar, (Keşfu'l-Estar, 2617); İbn Şahin, ət-Tergib, (528); əl-Gaylaniyat, (2/109); İbn ‘Abdilberr ət-Temhid, (24/331) və İbn Həzm əl-İhkam, (6/243).

32- Ebu'ş-Şeyh, Tabakat, (4/187); Əbu Nu'aym, Ahbaru İsbehan, (1/405, nömrə: 311).

33- İbn ‘Abdilberr, ət-Temhid, (24/331); Cami'u Beyani'l-'İlm, (870); Şeceri Emali, (1/126).

34- Beyhaki, Dela'il, (6/54); Suyuti, Hasa'is, (2/61) və Miftahu'l-Cenne (sy. 12).

35- Hakim, (1/93); Beyhaki, Sunən, (10/114) və əl-İ'tikad, (206); İbn Əbi ‘Asam, əs-Sunne (1557) və Mervezi, əs-Sunne, (54).

36 Səhihdir. Əbu Nu'aym, Tarixi İsbehan, (1/56); Ãcurri, əş-Şeri'a, (1657); Cami'u's-Sagir, (3282-3923). Mürsəl olaraq: İmam Malik, (1395).

37 Buxari, (100) və Müslim, (2673).

38 Tirmizi, (3095); Taberi, (10/114); Beyhaki, (10/116); əl-Medhal, (1/209); Şu'abu'l-İman, (7/45); İbn Həzm, əl-İhkam, (6/290); Sehmi, Tarixi Curcan, (sy. 541); İbn Kəsr, (2/348) və Şatıbi, əl-İ'tisam, (2/370).

39 İbn Əbi Xətim, Təfsir, (6/1784); Beyhaki, (10/116) və Taberi, (6/354).

40- Taberi, (6/354-355); Əbul-'Aliyedən: Beyhaki, (10/116).

41-Alusi, Ruhu'l-Me'ani, (7/210-211).

42-Buxari, (100) və Müslim, (2673).

43-Buxari, (6763); ‘Abdulhak əl-İşbili, Ahkamu'l-Kubra, (1/338-339); İbn Həzm, əl-İhkam, (6/211) və İbn Həcər, Fethu'l-Bari, (13/345).

44- Beyhaki, əl-Medhal, (146); Taberani, (9/105); Darimi, (194); İbn Vaddah, əl-Bid'a, (76, 229); Hatib, əl-Fakih, (2/37-38); İbn ‘Abdilberr, Camii‘, (1039-1042); İbn Əbi Zameneyn, Usulu's-Sunne, (sy. 55). Fullani dedi ki: ‘Beyhaki ravileri etibarlı olan bir isnad ilə rəvayət etdi.' Fullani, İkazu'l-Himem, (sy. 12-13). Hafiz İbn Həcər isnadının hasen olduğunu söyləmişdir. Baxın. Fethu'l-Bari, (13/20-22).

45- Hatib, əl-Fakih vəl-Mutefekkih, (1030) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (563).

46- Herevi, Zemmu'l-Kelam, (2/206).

 47-Əhməd, (5/325); İbn Əbi Şeybe, (15/233-234); Buxari, Tarihu'l-Kebir, (1/458); ‘Abdullah b. Əhməd, Zeva'id, (5/329); Bezzar, (Keşfu'l-Estar, 2/243); et-Dulabi, əl-Kuna, (1/3); Hakim, (3/356-357); Taberani, Musnedu'ş-Şamiyyin, (2/282); Beyhaki, əl-Medhal, (sy. 187); Herevi, Zemmu'l-Kelam, (299, 639). Zemmu'l-Kelam Muhakkiki: hədis hasendir demişdir.

48-Səhihdir. Əbu Zur'a et-Dımeşki, ət-Tarix, (1/622); Hakim, (3/457, 4/430); Bezzar, (7/186); Taberani, (18/50); İbn Əbi ‘Asım, əs-Sunne, (68); el-Laleka'i, (149); Əbu Sa'id ən-Nəqqaş, Feva'idu'l-'Irakiyyin, (sy. 46); Hatib, (13/307); İbn ‘Abdilberr, Camii‘, (2/891); İbn Batta, əl-İbane, (272); Beyhaki, Medhal, (207); İbn ‘Asakir, (62/151); Herevi, Zemmu'l-Kelam, (261); Heysemi, Mecma'u'z-Zeva'id, (1/179) və İbn Həzm, Muhalla, (1/62). Heysemi dedi ki: ‘Taberani və Bezzar Səhihin ricali ilə rəvayət etdilər.' Hakim: ‘Buxari və Müslimin şərtlərinə görə səhihdir' demişdir.

49- ‘Əli b. Əhməd ər-Razzaz saduktur. Baxın. Zehebi, Mizan, (4/33) və İbn Həcər, lisan, (4/196).

50- Əhməd b. Suleyman ən-Neccad da saduktur. Baxın. Zehebi, Mizan, (1/101) ‘Fiqhdə və rəvayətdə öndər idi… deyərəm ki: o saduktur' demişdir. Lisanu'l-Mizan, (1/180). Hatib, Tarixində (4/188) onun haqqında: ‘Saduk və arif idi' demişdir.

51- Hilal b. əl-A'la ər-Rakki də saduktur. Baxın. Əbu Xəttim ər-Razi saduk demişdir: əl-Cerh ve't-Ta'dil, (c. 9 nömrə: 318). Hafiz İbn Həcər də et-Takribdə saduk olduğunu söyləmişdir.

52-Əbu ‘Abdirrahman ‘Abdullah b. Ca'fer b. Gaylan ər-Rakki əl-Kuraşi etibarlıdır. Lakin ömürünün sonlarında ihtilata uğramışdır. et-Takribdə ifadə edildiyi kimi ağır bir qarışdırması olmamışdır. İbn Hibban, es-Sikatda (8/351-352) belə demişdir: ‘Bəzən müxalif çıxsa da onun ağır bir qarışdırması olmamışdır.' Onun yaddaş qarışıqlığına uğraması vəfatından iki il əvvəl olmuşdur və Hilal b. A'la ər-Rakki də buna işarə etmişdir. Baxın. Tehzibu'l-Kemal, (14/378).

53- Baxın. Zehebi, Mizan, (1/113).

54-Baxın. Siyeru A'lami'n-Nubela, (16/464).

55- İbn Məqula, əl-İkmal, (7/322) və əs-Sem'ani, el-Ensab'da (11/476) cerh və dəyişiklik yapmadan zikr etmişlər.

56- Darekutni, (4/183-184); Taberani, (22/222); Hatib, Tarix, (2/9); Beyhaki, (10/12-13); Əbu Nu'aym, əl-Hilye, (9/12); İbn Qəyyım, İ'lamu'l-Muvakki'in, (1/71) və Elbani, Gayetu'l-Meram, (sy. 14). Elbani, hədisin hasen olduğunu ifadə etmişdir.

57- Bezzar, (Keşfu'l-Estar, 123); Hakim, (2/375); Beyhaki, (10/12) və Heysemi, Mecma'u'z-Zeva'id, (794).

58-Tirmizi, (1726); İbn Macə, (3367); Hakim, (4/115); Taberani, (6124, 6159) və ‘Ukayli, et-Du'afa, (2/174).

59-Herevi, Zemmu'l-Kelam, (2/98) və Suyuti, Savnu'l-Mantık, (sy. 35).

60-Deylemi, (5518). İsnadında Abdulhakem b. Meyseredə zəiflik vardır.

61-Herevi, Zemmu'l-Kelam, (2/99); Əbu Nu'aym, Ahbaru İsbahan, (1778) və Suyuti, Savnu'l-Mantık, (sy. 36).

62-Deylemi, (7450); Məhəmməd b. ‘Abdilvehhab, Kitabu'l-Cihad, (sy. 245).

63-Əbu Yə'la, (5856); Hatib, əl-Fakih, (465-466); Deylemi, (2355); İbn ‘Abdilberr, Camii‘, (1031-1032); İbn Həcər, Metalibu'l-'Aliye, (3141); Busayri, İthaf, (160); Herevi, Zemmu'l-Kelam, (2/95); Suyuti, Savnu'l-Mantık, (sy. 35). İki ayrı zəif isnad ilə gəlmişdir.

64- İbn Əbi Şeybe, (6/136); İbn Həzm, əl-Muhalla, (1/72); Hatib, Camii‘, (1585); Beyhaki, Şu'ab, (2/424) və Medhal, (792); İbn ‘Abdilberr, Cami‘, (2/52); İbn Qəyyım, İ'lamu'l-Muvakki'in, (1/54); İbn Həcər, Telhisu'l-Habir, (3/208) və İbn Həcər, Metalibu'l-'Aliye, (3512).

65- Herevi, Zemmu'l-Kelam, (273); Əhməd, Feda'ilu's-Sahabe, (558); Bezzar, (1/253); Əbu Yə'la, (Maksadu'l-'Ali, 64); İbnu'l-'Arabi, Mu'cem, (1108); Taberani, (1/72); Əbu Bəkr əl-Kati'i, Cüz'ü'l-Elfe Dinar, (203); Laleka'i, İ'tikad, (208); İbn Həzm, əl-İhkam, (6/1022); əl-Muhalla, (1/72); Beyhaki, əl-Medhal, (sy. 192); Siczi, ər-Rəddi ‘Alə mən Enkera'l-Harf ve's-Savt, (sy. 92-93).

66- Darimi, (197); Əbu Hayseme, ‘Elm, (65); Hatib, əl-Fakih, (2/35-36 nömrə: 475); Əbu ‘Ubeyd, Garibu'l-Hadis, (3/408) və İbn Qəyyım, İ'lamu'l-Muvakki'in, (1/254).

67- Herevi, Zemmu'l-Kelam, (267); İbn Qəyyım, İ'lamu'l-Muvakki'in,  (1/55); Telhisu'l-Habir, (3/208).

68-Əhməd, (1/92); əl-Muhalla, (1/72); İbn ‘Abdilberr, Camii‘, (2/67). Şu'ayb əl-Arna'ut isnadı hasendir dedi.

69-Hatib, əl-Fakih, (2/104); əs-Subki, əl-İbhac, (3/14); Əbu İshak Şirazi, ət-Tabsira, (sy. 429); Əbul-Me'li Cuveyni, ət-Telhis, (3/209); Cessas ər-Razi, əl-Fusul, (4/61, 64); ‘Alauddin əl-Buxari, Keşfu'l-Esrar, (3/414).

70- Əhməd, (1/95, 114, 2/242, 138); İbn Əbi Şeybe, (1/19); Əbu Davud, (162-163); Darekutni, (1/199, 204); Bezzar, (2/36); əl-Muhalla, (1/72, 2/111); Beyhaki, (1/292); Əbu Yə'la, (1/287 nömrə: 346, 613); Nesai, Kubra, (1/90) və Diya'u'l-Makdisi, əl-Muxtara, (2/248).

71-əl-Muhalla, (1/72) və Taberi Təfsiri, (1/78).

72-İbn Əbi Xətim, Təfsir, (4/343) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (2/117 nömrə: 275).

73-Darimi, (158); Herevi, Zemmu'l-Kelam, (2/124 nömrə: 280). İsnadı səhihdir.

74- Herevi, Zemmu'l-Kelam, (281).

75-Abdurrezzak, (6/294); İbn Əbi Şeybe, (4/301); İbn Hibban, (9/411); Hakim, (2/180); Nesai, (3358); Tayalisi, (1369); Beyhaki, (7/245) və İbn Həzm, əl-Muhalla, (1/72). İsnadı səhihdir.

76-İbn Həzm, əl-Muhalla, (1/72).

77-Əbu Davud, (4611); Hakim, (4/466); Beyhaki, (10/210) və Şu'abu'l-İman, (6/484); Firyabi, Sıfatu'l-Munafık, (sy. 58) Laleka'i, İ'tikad, (1/88); ‘Abdurrezzak, (11/363); Darimi, (199); Acurri, əş-Şeri'a, (sy. 45); İbn ‘Asakir, Tarixi Dımaşk, (65/337); Əbu Nu'aym, Hilyetu'l-Evliya, (1/230); İbn Teymiye, Fetava, (5/89) və İbn Kəsr, Cami'u'l-Mesanid, (11/487). İsnadı səhihdir.

78- Abdurrezzak, (1/174); İbn Macə, (22, 485); Bezzar, (7969, 8026); İbn Həzm, əl-İhkam, (sy. 1071); Tahavi, Şərhi Me'ani'l-Asar, (360); Məhəmməd b. Hasen, Muvatta', (1/82); Hatib, əl-Fakih (388); İsmail b. Ca'fer, əl-Hədis, (178); Herevi, Zemmu'l-Kelam, (306) və Əbu İshak əl-Huveyni, əl-Bid'a (1/8). Elbani hasen demişdir.

79- Darimi, (103); Taberani, (9/328); əl-İhkam, (sy. 1071) və Begavi, Şerhu's-Sunne (1/306). İsnadı səhihdir.

80- Buxari, (7308) və Müslim, (1785).

81- Darimi, (164); Hatib, əl-Fakih, (2/41) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (282). İsnadı hasendir.

82-Taberani, (9/105); Darimi, (188); Beyhaki, əl-Medhal, (146); İbn Vaddah, əl-Bid'a, (76, 229); Hatib, əl-Fakih, (2/37-38); Herevi, Zemmu'l-Kelam, (288); İbn Qəyyım, İ'lamu'l-Muvakki'in, (1/57) və İbn Həcər, Fethu'l-Bari, (13/20-22). İbn Həcər ‘isnadı hasendir' dedi.

83- Darimi, (171) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (283). İsnadı səhihdir.

84-Darimi (173) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (286). İsnadı səhihdir.

85-Darimi, (120). İsnadı ceyyiddir. Merfu olaraq Hatib, əl-Fakih, (468)da rəvayət etmişdir.

86-Sa’id b. Mənsur, Təfsir, (41); Beyhaki, Şu'ab, (2/424) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (296).

87- Herevi, Zemmu'l-Kelam, (325).

88-Darimi, (163) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (328).

89-Darimi, (104). İsnadı səhihdir.

90-Darimi, (105) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (340). İsnadı səhihdir.

91Darimi, (106). İsnadı səhihdir.

92-Darimi, (107) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (372). İsnadı səhihdir.

93- Herevi, Zemmu'l-Kelam, (3/2).

94- Darimi, (108-109) və İbn ‘Abdilber, Camii‘, (2/155).

95-Darimi (189); İbn ‘Abdilber, Camii‘, (875); Hatib, əl-Fakih, (1/196); Beyhaki, əl-Medhal, (223); Herevi, Zemmu'l-Kelam, (364). İsnadı səhihdir.

96-Darimi, (190); İbn ‘Abdilber, Camii‘, (874) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (363).

97- Darimi, (191); İbn ‘Abdilber, Camii‘, (876-877); Hatib, əl-Fakih, (1/183); Taberani, (9/254) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (298). İsnadı səhihdir.

98- Darimi, (192); İbn ‘Abdilber, Camii‘, (1048); Hatib, əl-Fakih, (1/183); Beyhaki, Medhal, (225) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (366). İsnadı səhihdir. İbn Mes'ud'dan gələn rəvayət üçün baxın. Hatib, əl-Fakih, (2/40).

99- Darimi, (193).

100-Darimi, (194) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (368). İsnadı səhihdir.

101-Darimi, (195) və Herevi, Zemmu'l-Kelam, (367). İsnadı səhihdir.

102- Darimi, (196). İsnadı zəifdir.

103- Darimi, (198).

104-Darimi, (200); İbn ‘Abdilber, Camii‘, (2/32); İbn Kuteybe, Te'vilu'l-Muhtelefi'l-Hadis, (sy. 140); İbn Qayyım, İ'lamu'l-Muvakki'in, (1/73). İsnadı səhihdir.

105- İbn Kuteybe, Te'vilu'l-Muhtelefi'l-Hadis, (sy. 141) və İbn Kuteybe, Garibu'l-Hadis, (2/652).

106-Darimi, (201); Herevi, Zemmu'l-Kelam, ( 2/141 ) İbn Asakir (37/388) Əbu Nu'aym Hilye (6/114) İsnadı hasendir.

107- İbn Kuteybe, Te'vilu'l-Muhtelefi'l-Hadis, (sy. 141) Hatib Şerafu ashabi'l-Hadis (144) Ramehurmuzi Muhaddisu'l-Fasl (s. 179) Herevi, Zemmu'l-Kelam, (2/160-162) əl-İraqı Mustahrac Ale'l-Mustedrek (s. 14) Qazı Iyad əl-İlmə (s. 25).

108- İbn Əbi Xəttim, Təfsir (6/1784) və Taberi, (6/354-355).

109- Tirmizi, (3095); Taberi; (6/354); İbn Əbi Xəttim, Təfsir, (6/1784); Buxari, Tarix, (7/106); Beyhaki (10/116); Taberani, (17/92) və Hatib, əl-Fakih vəl-Mutefekkih (2/66-67).

110-İbn ‘Abdilberr, Cami'u'l-Beyani'l-'İlm, (2/220).

111- İbn ‘Abdilberr, Cami'u'l-Beyani'l-'İlm (2/221-222)

112- Lalka'i, (1/93) və İbn ‘Abdilberr, Cami'u'l-Beyani'l-'İlm, (2/229).

113- Taberani, (9/152) Səhihin ricali ilə rəvayət etmişdir; Mecma'u'z-Zeva'id, (1/180); Beyhaki, (10/116); Laleka'i, İ'tikadi Ehli's-Sunne, (1/93); İbn Həzm, əl-İhkam, (6/255) və Əbu Nu'aym, Hilye, (1/136).

114- Səhihdir. Hatib, əl-Fakih vəl-Mutefekkih, (2/14); İbn Həzm, əl-İhkam (6/257); Beyhaki, əl-Medhal, (835-836); İbn ‘Abdilberr, Cami'u'l-Beyani'l-'İlm, (2/226)

115- İbn ‘Abdilberr, Cami'u'l-Beyani'l-'İlm, (2/234).

116-İbn ‘Abdilberr, Cami'u'l-Beyani'l-'İlm, (2/234).

117-İbn ‘Abdilberr, Cami'u'l-Beyani'l-'İlm, (2/235)

118-Şafi'inin əl-Umm kitabının hamisindedir.

119- əl-Fellani, İkazu'l-Himem, (sy. 113) və İbnu'l-Qəyyım, İ'lam, (2/302).

120-əl-Fullani, İkazu'l-Himem, (sy.113)

121-İbn ‘Abdilberr, əl-intiqə fi Feda'ili's-Selaseti'l-E'immeti'l-Fukaha, (sy. 145) İbnu'l-Qəyyım, İ'lamu'l-Muvakkı'in (2/309); İbn ‘Abidin əl-Bahru'r-Ra'ik'in Haşiyəsi, (6/293); Resmu'l-Mufti (sy. 29, 32); Şa'rani, əl-Mizan (1/55); ‘Abbas əd-Duri, İbn Ma'inin Tarixində (6/77/1); İmam Zufer'dən səhih bir sənədlə rəvayət etmişdir. Bunun bənzəri sözlərdə Əbu Hənifənin tələbələri Əbu Yusuf, İmam Zufer, ‘Əfiyə b. Yeziddən rəvayət edilmişdir. Baxın. Fellani, əl-İkaz, (sy. 52); İbnu'l-Qəyyım, Əbu Yusufdan gələn rəvayətin səhih olduğunu söyləmişdir. əl-İ'lam, (2/344).

122- əl-Fellani əl-İkaz (s. 68)

123- əl-Fellani, əl-İkaz, (sy. 50). Ayrıca bunu İmam Məhəmmədə də nisbət etmişdir. Ardından belə demişdir: ‘Bu və bənzəri sözlər təbii ki müçtehit üçün deyil. Çünki bu barədə onların sözlərinə ehtiyacı yoxdur. Əksinə bu mukallit üçün etibarlıdır.' Deyərəm ki: Şa'rani el-Mizanda (1/26) bu sözə görə bunları söyləyər: ‘Əgər imamın vəfat etdikdən sonra səhih olduğu və bunlarla əməl etmədiyi ortaya çıxan hədisləri nə edim?' desən; cavabım budur: Etməyin lazım olan hədislərlə əməl etməkdir. Çünki imamın bunlara çatsaydı və ona görə səhih olsaydı, bəlkə bunlarla əməl etməyi sənə əmr edərdi. Çünki imamların hamısı şəriətin əsiridir. Bunu edən də iki əliylə xeyiri qucaqlamış olar. Kimdə: ‘İmamım onunla əməl etmədikcə bir hədislə əməl etməm' desə xeyirin çoxunu əlindən qaçırar. Necə ki məzhəb mukallitlerinin əksəriyyətinin vəziyyəti belədir. Halbuki etmələri lazım olan imamlarının vəsiyyətini yerinə yetirmək üzrə ondan sonra səhih olduğu ortaya çıxan hər hədislə əməl etmək idi. Çünki bizlərin onlar haqqındakı qənaətimiz budur: Əgər onlar yaşasadılar və onlardan sonra səhih olduğu ortaya çıxan bu hədisləri əldə etsədilər hədisləri əsas götürər və onlarla əməl edərdilər. Etmiş olduqları bütün müqayisələri də söyləmiş olduqları sözləri də tərk edərdilər.

124-Bu sözün İmam Malikə nisbəti muteahhir (sonrakı) alimlər arasında məşhurdur. İbn ‘Abdilhadi, İrsadu's-saliq (1/227) də səhih olduğunu söyləmişdir. İbn ‘Abdilberr əl-Camii‘, (2/91)də İbn Həzm, Usulu'l-Ahkam (6/145, 179)də əl-Hakim b. Uteybe və Mücahidin sözü olaraq rəvayət etmişlər. Takıyuddin əs-Subki, de əl-Fetava (1/147)də İbn ‘Abbas'dan rəvayət etmiş və çox gözəl bir söz olduğunu ifadə etmişdir. Ardından belə demişdir: Bu sözü İbn ‘Abbas'dan Mücahid, onlardan da İmam Malik götürmüşdür və ondan məşhur olmuşdur. Deyərəm ki: Onlardan da İmam Əhməd götürmüşdür. Əbu Davud, Mesa'ilu'l-İmam Əhməd, (sy. 276)də deyir ki: Əhməd'in belə dediyini eşitdim: ‘Rasulüllah sallallahu əleyhi və selem xaricindəki hər kəsin şübhəsiz sözlərindən alınar da buraxılar da...'

125-Buxari, (İ'tisam, 21); Müslim, (1716); Əbu Davud, (3574); Tirmizi, (1326) və Nesai, (8/224).

126-Bir az əvvəl keçən Muzəni və İbn Rəcəbin sözlərinə baxın.

127- Buxari, (Ta'bir, 11, 47); Müslim, (2269); Tirmizi, (2294); Əbu Davud, (4632); İbn Macə, (3918). Baxın. Elbani, əl-Ehadis-Sahiha, (121).

128-Baxın. Munavi, Feydu'l-Kadir, (1/209) və Elbani, Silsiletu'l-Ehadisi'd-Da'ife, (1/76-77).

129 İbn ‘Abdilber, Cami'u Beyani'l-'İlm, (2/164).

130-İbn ‘Abdilber, Cami'u Beyani'l-'İlm, (2/164).

131-İbn ‘Abdilber, Cami'u Beyani'l-'İlm, (2/165).

132-İbn Abdilberr, Cami'u Beyani'l-İlm, (2/167) Qəzali, əl-Mustasfa, (s. 296) Elbani Sifəti Salatın-Nəbi (s. 62)

133-İbn ‘Abdilber, Cami'u Beyani'l-'İlm, (2/179).

134-Baxın. İbn ‘Abdilberr, əl-İntiqa; İbn ‘Abdilber, Cami'u Beyani'l-'İlm, (41); İbn ‘Asakir, Keşfu'l-Mugatta fi Fadli'l-Muvatta', (sy. 6-7) və Zehebi, Tezkiretu'l-Huffaz, (1/195).

135- İbn Abdilberr, Camii (2/177)

136-Baxın. Ma la Yecuzu'l-Hilafu Fihi kitabının səkkizinci hissəsi. (sy. 65-72).

137-əl-Bahru'r-Ra'ik, (4/223, 8/55).