Ey
Menhecimize Dil Uzadan Ahmak! Dön və Deyəcəklərimə Yaxşı Bax!
Gizlədilən Həqiqətlər
Əbu Muaz Seyfullah
əl-Çubukabadi
Şübhəsiz
həmd tək Allahadır. ONA həmd edər, ONdan kömək və bağışlama diləyərik.
Nəfslərimizin şərlərindən, əməllərimizin pisliklərindən Allaha sığınarıq.
Allahın hidayət verdiyini kimsə sapdıra bilməz. ONun sapdırdığını da kimsə
doğru yola çatdıra bilməz. Şahidlik edərəm ki, Allahdan başqa ibadətə layiq
haqq ilah yoxdur. O, bir və təkdir, ONun ortağı yoxdur. Yenə şahidlik edərəm
ki, Məhəmməd Allahın qulu və Rəsuludur.
"Ey iman gətirənlər! Allahdan
layiqincə qorxun. Yalnız müsəlman olduğunuz halda ölün!." (3
Ali-İmran; 103)
"Ey insanlar! Sizi tək bir
şəxsdən xəlq edən, ondan zövcəsini yaradan və onlardan da bir çox kişi və
qadınlar törədən Rəbbinizdən qorxun! (Adı ilə) bir-birinizdən (cürbəcür şeylər)
istədiyiniz Allahdan, həmçinin qohumluq əlaqələrini kəsməkdən həzər edin!
Şübhəsiz ki, Allah sizin üzərinizdə gözətçidir!." (4
ən/Nisə; 1),
"Ey iman gətirənlər! Allahdan qorxun
və doğru söz söyləyin!. əməllərinizi islah edər və günahlarınızı bağışlayar.
Hər kəs Allaha və Peyğəmbərinə itaət etsə, böyük bir səadətə nail olar." (33
əl-Əhzab; 70-71)
Bundan
sonra, Şübhəsiz sözlərin ən gözəli Allahın Kəlamı, yolların ən xeyirlisi
Məhəmməd Sallallahu əleyhi və selləmin yoludur. İşlərin ən pisi sonradan
çıxarılanlarıdır. Hər sonradan çıxarılan şey bidətdir və hər bidət
pozğunluqdur. Hər pozğunluq da atəşdədir.
Dörd Məzhəb Necə Yayıldı?
Elm tələbəsi
olduğunu iddia edən və insanların elm və alimlərə aid ləqəblər verdikləri,
özlərinə "hatib" və "dəvətçi"
deyilən bir çox kimsənin zehinlərində
kökləşən fitnələrdən biri, dörd məzhəbin İslamın dirəklərindən olduğu, məzhəbi
olmayanın dininin də olmayacağı, təriqət və ixtilafların dinin ruhu və zirvəsi
olduğu, hətta ixtilafın rəhmət (!) olduğu kimi düşüncələrdir. Belə ki, Kitab və
sünnədən dəlil soruşmanın küfrün əsaslarından olduğu iddia edilmişdir
əs-Səvi əl-Maliki, Celaleyn haşiyəsində bu
xəbis iddiaya cürət etmişdir:
الأخذ بظاهر الكتاب والسنة من أصول الكفر
"Kitab və
sünnənin zahirini götürmək küfrün əsllərindəndir"[1]
Bu çirkinliyin
bir bənzəri də Hənəfilərdən el-Kerhi'nin:
كل آية أو حديث تخالف ما عليه أصحابنا فهو مؤول أو منسوخ
"Əshabələrimizin (Hənəfilərin) müxalif
olduqları hər ayə və ya hər hədis ya tə'vil edilər, ya da nəsh
edilmişdir"[2] sözüdür.
Halbuki Allah
bu ümmətə tək kitab endirmiş, tək peyğəmbər göndərmiş və belə buyurmuşdur:
ولا تكونوا كالذين تفرقوا واختلفوا
"Təriqətlərə
bölünən və ixtilaf edənlər kimi olmayın" (3 Ali-İmran 105)
ولا يزالون مختلفين إلا من رحم ربك
"Rəbbinin
mərhəmət etdiklərinin xaricindəkilər ixtilaf etməyə davam edərlər" (11
Hud 118, 119)
فهدى الله الذين آمنوا لما اختلفوا فيه من الحق بإذنه
"Allah,
iman edənləri, üzərində ixtilaf etdikləri haqqa, öz icazəsiylə hidayət etmişdir"
(2 Bəqərə 213)
Nəbi
sallallahu əleyhi və səlləm geridə bir ümmət buraxmış, bu ümmət ən xeyirli
ümmət olmuşdur. Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin vəfatının ardından, yerləri
doldurulamayan kəslər də vəfat etmişlər, xeyrdən sonra şər gəlmiş, bu məzhəblər
ortaya çıxmağa başlamışdır. Şeytan bu fitnəni müxtəlif qılıqlarla bəzəmiş,
həyatlarını Allaha və rəsuluna dəvətlə keçirən fəzilətli insanlar olan hədis
alimlərinin adlarını bu məzhəblərə taxmışdır.
Sonra gələnlər
kor təqliddən başqasını qəbul etməmişlər, bu alimlər adına yalançı şahidlik
edərək böhtan atmış, buhtanda tapılmışlar, heç bir nesep bağları olmadığı halda
özlərini bu alimlərə nisbət etmişlər. Beləcə "İmam Malikin məzhəbi",
"İmam Şafiinin məzhəbi" və "İmam Əhmədin məzhəbi" kimi
sözlər eşidilməyə başlanmışdır.
"İmam
Əhməd bu məsələdə bu fikirdədir, İmam Malik bu fikiriylə ona müxalif
çıxmışdır" dediklərini eşidərik! Əgər məsələni araşdıracaq olsaq, o
imamların bu işlə əlaqələrinin olmadığını və bu işi gözəl görmədiklerini görərik. Əksinə bunlar ancaq təriqət və
ixtilafa söykənmiş,
sonra gözləri çaşmış və əylənib dayanmaqda olan sonrakıların sözləridir. Bu
ixtilaf və təriqətləşmələrinə: "İmam Əhmədə aid" və ya "İmam
Malikə aid" deyərək örtük uydurmuşlar, beləcə iblis bu ümmətə
təriqətləşməyi yerləşdirmiş, bunun nəticəsi olaraq da ümmət
müvəffəqiyyətsizliyə uğramışdır.
Əbu Şama
əl-Makdisi rahimehullah, belə deyir:
ومنهم من قنع بزبالة أذهان الرجال وكناسة أفكارهم وبالنقل عن أهل
مذهبه وقد سئل بعض العارفين عن معنى المذهب فأجاب أن معناه دين مبدل قال الله
تعالى ( ولا تكونوا من المشركين من الذين فرقوا دينهم وكانوا شيعا كل حزب بما
لديهم فرحون )ألا ومع هذا يخيل إليه أنه من رؤوس العلماء وهو عند الله وعند علماء
الدين من أجهل الجهال بل بمنزلة قسيس النصارى أو حبر اليهود لأن اليهود والنصارى
ما كفروا إلا بابداعهم في الأصول والفروع وقد صح عن النبي صلى الله عليه وسلم (
لتركبن سنن من كان قبلكم ) الحديث "
"Kimisi
insanların zehinlərinin qalığı və fikirlərinin zibilliyi ilə qənaət edərək
məzhəbinin mənsublarından nəqldə bulunmaqdadır. Ariflərdən birinə məzhəbin mənası soruşulunca:
"Dəyişdirilmiş din deməkdir" deyə cavab vermişdir. Allah Təala: "Dinlərini parçalayan, qruplara bölünən
və hər qrupun özlərində tapılanlarla sevindikləri müşriklər kimi olmayın"
(30 Rum 31-32) buyurmuşdur. Diqqət yetirin! Buna baxmayaraq alimlərin
öndərləri kimi görünən bəziləri, Allah qatında və həqiqi din alimlərinə görə
cahillərdən də cahildirlər! Hətta onlar xristianların rahibləri və yəhudi
alimləri mesabesindedir! Çünki Yəhudilər və Xristianlar, özlərinin bidət olaraq
çıxardıqları şeylər xaricində üsul və furunu inkar etmişlər. Nəbi sallallahu
əleyhi və selləmin belə buyurduğu səhih olaraq gəlmişdir: "Sizdən əvvəlkilərin yollarına eynilə
uyğun gələcəksiniz"[3]
İmam Əhmədin Təqlid, Məzhəb, Rəy və Müqayisəyə
Qarşı Tutumu
Burada
şəxsən İmam Əhmədin, bunların böhtan olduğunu ortaya qoyan və özünün menhecinin
Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə ittiba olduğunu, fəlan və filanın
fikirlərini şiddətlə çirkin gördüyünü açıqlayan sözlərindən bəzilərini zikr
edəcəyik:
Sünen
sahibi İmam Əbu Davud belə demişdir: "Əhmədin belə dediyini eşitdim:
ليس أحد إلا ويؤخذ من رأيه ويترك ، ما خلا النبي - صلى الله عليه
وسلم
"Nəbi
sallallahu əleyhi və selləmin xaricində hər kəsin sözünü götürmək də, tərk
etmək də mümkündür. "[4]
Əbu Davud
dedi ki: "Əhmədə belə dedim:
الأوزاعي هو أتبع من مالك ؟ قال : لا تقلد دينك أحدأ من هؤلاء ، ما جاء عن النبي - صلى الله عليه وسلم - فخذ
به
"el-Evzaiyəmi,
yoxsa Malikəmi uyğun gəlim?" Dedi ki: "Dinində bunlardan heç birini
təqlid etmə! Nəbi sallallahu əleyhi və selləmdən gələnləri götür"[5]
Əbu Davud
dedi ki: "Əhməd b. Hənbəlin belə dediyini eşitdim:
لا يعجبني رأي مالك ، ولا رأي أحد
"Nə
Malikin nə də hər hansı bir şəxsin fikiri xoşuma gedər. "[6]
İmam
Əhməd rahimehullah işdə belə çəkindirmişdir. Lakin Allahın qürura saldığı bu
kəslər Allahın kitabını və Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sünnəsini
arxalarına atmışlar, onun yerinə rəy və müqayisəni götürmüşlər. Daha xeyirli
olanı, aşağı olanla dəyişmişlər.
İbn Hani,
İmam Əhmədin belə dediyini nəql etmişdir:
اترك رأي أبي حنيفة وأصحابه.
"Əbu
Hənifə və əshabının fikirlərini tərk et!"
Əbu Davud dedi
ki:
سمعت أحمد ذكر شيئاً من أمر أصحاب الرأي . فقال : يحتالون لنقض سنن رسول الله - صلى الله عليه وسلم
"İmam
Əhmədin rəy səhabələrinin vəziyyətindən bəhs etdiyini eşitdim. Belə dedi:
"Onlar Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sünnələrini azaltmağa
çalışırlar"
əl-Meymuni
belə demişdir:
سمعت أبا عبد الله أحمد بن حنبل ، وسئل عن أصحاب الرأي ، يكتب عنهم ؟
فقال : قال عبد الرحمان ، هو ابن مهدي ، : إذا وضع الرجل
كتابا ، من هذه الكتب ، أرى أن لا يكتب عنه الحديث. قال أحمد : وما تصنع بالرأي ، وفي الحديث ما
يغنيك عنه ويقول : من دل على صاحب رأي ، فقد أعان على هدم الإسلام
"Əbu
Abdillah Əhməd b. Hənbələ: "Rəy əshabındən elm yazaqmı?" deyə soruşulunca
belə dediyini eşitdim: "Əbdürrəhman b. Mehdi dedi ki: "Adam, bu
kitablardan (şəxsi fikirlərinə dair) bir kitab ortaya qoysa ondan hədis
yazılmasını uyğun hesab etməm." Əhməd dedi ki: "Rəyi/Fikiri nə
edəcəksən? Hədis bunlara ehtiyac buraxmaz." Yenə belə demişdir: "Kim
rəy sahibini (məsələlərə şəxsi fikiriylə hökm verəni) tövsiyə etsə İslamın
yıxılmasına kömək etmiş olar. "[7]
Əbu Məsud
Əhməd b. Furat b. Xalid ər-Razi et-Dubbi əl-Esbehani, İmam Əhmədin bu sözünü
rəvayət etmişdir:
قال احمد من دل على صاحب رأي ليفتنه فقد أعان على هدم الإسلام
"Fitnəyə
salmaq üçün rəy əshabını tövsiyə edən, İslamın yıxılmasına kömək etmiş olar."
İmam Əhməd
rahimehullah, həyatında dini rəy ilə götürənlər haqqında bu kimi sözlər söyləmiş,
belə kəslərin İslamı yıxdıqlarını ifadə etmişdir. Buna görə İmam Əhməd
rahimehullah hədisi şəriflər ehtiva edən kitabları tövsiyə etmişdir. Sonra
insanların fikirləriylə bu hədisləri bir-birinə qatan, xəbis ilə tayyibi
qarışdıran kitablar yazılmışdır. İmam Əhməd bu görüşlərin atılmasını və
silinməsini, kitabda yalnız hədislərin buraxılmasını əmr edərdi. Ürəyi olan
üçün bu kifayətdir. Allahın bəsirətini işıqlandırdığı kəslər üçün ayə və
hədislərdən başqasına ehtiyac yoxdur. Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin
hədisiylə kifayətlənməyənə cəhənnəm yetər!
İbn Hani belə
demişdir:
سئل أحمد بن حنبل ، عن أبي حنيفة ، يروى عنه ؟ قال
: لا
. قيل
: فأبو يوسف (صاحب أبي حنيفة ) ؟ قال : كأنه أمثلهم . ثم قال : كل من وضع الكتب
، فلا يعجبني ، ويجرد الحديث
"Əhməd b.
Hənbələ Əbu Hənifədən rəvayət edilib edilməyəcəyi soruşuldu. "Xeyr"
dedi. "(Əbu Hənifənin şagirdi) Əbu
Yusuf?" deyə soruşulunca: "O da onlar kimidir" dedi. Sonra belə
dedi: "(Fikirlərinə dair) kitab yazan və hədisləri yazmayan kəslərdən
xoşlanmam. "[8]
İmam Əhməd
rahimehullah belə demişdir:
لا يعجبني شيء من وضع الكتب ، ومن وضع شيئًا فهو مبتدع.
وقال ابن هانى : سألت أحمد عن كتاب مالك والشافعي أحب
إليك أو كتب أبي حنيفة وأبي يوسف ؟ فقال : الشافعي أعجب الي ، هذا إن كان وضع
كتابا ، فهؤلاء يفتون بالحديث (يعني مالكًا والشافعي) وهذا يفتي بالرأي (يعني أبا
حنيفة) فكم بين هذين
"(Şəxsi
görüşlərə dair) yazılan kitabların heç birindən xoşlanmam. Kim belə bir kitab
yazarsa o bir bidətçidir." İbn Hani dedi ki: "Əhmədə; "Malik və
Şafiinin kitablarınımı yoxsa Əbu Hənifə və Əbu Yusufun kitablarınımı
seçərsən?" deyə soruşdum. Dedi ki: "Şafii daha xoşuma gedər. (Malik
və Şafii) kitab yazmış olsalar da hədislə fətva verirlər. Bu isə (yəni Əbu
Hənifə) rəy ilə fətva verir! Bu ikisi arasında nə qədər çox fərq var! "[9]
İbn Hani belə
demişdir: "Erdebildən biri İmam Əhmədə, kitab yazmış olan Əbdürrəhman adlı
biri haqqında soruşdu. İmam Əhməd dedi ki:
قولوا له : أحد من أصحاب
النبي - صلى الله عليه وسلم - فعل هذا ؟ أو أحد من التابعين ؟ فاغتاظ الإمام أحمد
، وشدد في أمره ، ونهى عنه . وقال : انهوا الناس عنه ، وعليك بالحديث
"Ona Nəbi
sallallahu əleyhi və selləmin səhabələrindən birinin və ya təbiindən birinin
bunu etdiyinimi söyləmişlər?" İmam Əhməd hirsləndi və bu mövzuda sərt
danışaraq qadağan etdi. Dedi ki: "İnsanları ondan çəkindirin! Sənə hədis
yetər. "[10]
Abdulvehhab
əl-Verrak belə dedi:
ما رأيت مثل احمد بن حنبل قالوا له وإيش الذي بان لك من علمه وفضله
على سائر من رأيت قال رجل سئل عن ستين ألف مسألة فأجاب فيها بأن قال أخبرنا وحدثنا
"Əhməd b.
Hənbəl kimisini görmədim." Ona: "Əhmədin elmini və başqalarından
üstünlüyünü anladığın xüsus nədir?" deyə soruşulunca belə dedi: "Bir adam
altmış min məsələ soruşdu, bunlara "ahberana: bizə belə xəbər
verildi" və "həddəsəna:
bizə belə hədis rəvayət edildi" deyərək cavab verdi. "[11]
Tabakatu'l-Hanabile'de;
əl-Mübarək - Əli b. Ömər əl-Bermeki - Əhməd b. Abdillah əl-Maliki - atası -
Məhəmməd b. İbrahim b. Abdillah b. Yaqub b. Zevran - Əbul-Abbas Əhməd b. Cəfər
b. Yaqub b. Abdillah əl-Farasi əl-Istahari isnadıyla belə rəvayət edilmişdir: "Əbu
Abdillah Əhməd b. Məhəmməd b. Hənbəl dedi ki
...... والدين إنما هو كتاب الله عز وجل وآثار وسنن وروايات صحاح عن
الثقات بالأخبار الصحيحة القوية المعروفة يصدق بعضها بعضا حتى ينتهي ذلك إلى رسول
الله صلى الله عليه وسلم وأصحابه رضوان الله عليهم والتابعين وتابعي التابعين ومن
بعدهم من الأئمة المعروفين المقتدى بهم والمتمسكين بالسنة والمتعلقين بالآثار لا
يعرفون بدعة ولا يطعن فيهم بكذب ولا يرمون بخلاف وليسوا بأصحاب قياس ولا رأي لأن
القياس في الدين باطل والرأي كذلك أبطل منه وأصحاب الرأي والقياس في الدين مبتدعة
ضلال ...... وأصحاب الرأي وهم مبتدعة ضلال أعداء للسنة والأثر يبطلون الحديث ويردون
على الرسول عليه الصلاة والسلام ويتخذون أبا حنيفة ومن قارب قوله إماما ويدينون
بدينهم وأي ضلالة أبين ممن قال بهذا وترك قول الرسول وأصحابه واتبع قول أبي حنيفة
وأصحابه فكفى بهذا غيا مرديا وطغيانا
..... وأما أصحاب الرأي فإنهم يسمون أصحاب السنة نابتة
وحشوية وكذب أصحاب الرأي أعداء الله بل هم النابتة والحشوية تركوا آثار الرسول صلى
الله عليه وسلم وحديثه وقالوا بالرأي وقاسوا الدين بالاستحسان وحكموا بخلاف الكتاب
والسنة وهم أصحاب بدعة جهلة ضلال وطلاب دنيا بالكذب والبهتان
"Din
ancaq Allahın kitabı, əsərlər, sünnələr, bir-birini təsdiq edən, səhih və
qüvvətli xəbərləri nəql edən etibarlı ravilerin köçürdükləri səhih
rəvayətlərdən ibarətdir. Bu, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə,
səhabələrinə - Allah onlardan razı olsun - təbiinə, tebau't-tabiine və onlardan
sonra özlərinə uyğun gəlilən, sünnəyə sarılan, rəvayətlərə bağlanan, bidətlə
bilinməyən, yalanla tənqid olunmayan, müxalifətlə günahlandırılmayan məşhur
imamlara qədər çatar. Bu imamlar müqayisə və rəy səhabələri deyildirlər. Çünki
dində müqayisə batildir. Rəy də eyni şəkildə, ondan daha batildir. Dində rəy və
müqayisə əshabı pozğun bidətçilərdir… Rəy əshabı pozğun bidətçilərdir və onlar sünnə və
əsər (rəvayətlər)in düşmənləridirlər. Hədisi ləğv edər, Rəsulullah sallallahu əleyhi
və selləmi rədd edərlər, Əbu Hənifəni və ona yaxın olanları imam əldə edərək onların
dinlərini din əldə edərlər! Hansı pozğunluq bundan daha açıq ola bilər?
Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin və əshabələrinin sözlərini tərk edərlər, Əbu
Hənifə və əshabələrinin
sözlərinə uyğunlaşarlar! Alçaq bir azğınlıq və tugyan olaraq bu yetər!... Rəy əshabələrinə gəlincə, onlar sünnə əshabələrinə: "Nabita və
Haşeviye" deyərlər. Allahın düşməni olan rəy səhabələri yalan danışmışlar!
Əksinə özləri Nabita və Haşeviyedirler. Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin hədisini və rəvayətləri tərk edərək şəxsi fikirlərini söyləmişlər,
dində müqayisə və ihtihsan edərək Kitab və sünnəyə zidd hökmlər vermişlər.
Onlar bidətçi, cahil, pozğun, yalan və böhtan ataraq dünya arxasında qaçan
kəslərdir. "[12]
İmam Hafiz Əbu
Nəsr əl-Vaili əs-Secezi (v. 444 hicri) belə deyir:
:"..،أيد الله سبحانه
بمنه أبا عبدالله أحمد بن محمد بن حنبل الشيباني رحمه الله ، حتى قام بإظهار
المنهاج الأول ، وكان جامعا،قد تقدم في الفقه فنظر في مذهب أبي حنيفة و سفيان أولا
، ثم نظر في مذهب مالك ، ثم نظر في مذهب الشافعي ،واختار لنفسه ما وجده في الحديث
،وكان في معرفته مبرزا ، وكان شديد الورع ، و متمسكا بآثار السلف ، و متمكنا من
العقل و الحلم ،فنشر ما كان عليه السلف ، و ثبت في المحنة ،و لم يات من عنده بشيء
،ولم يعول إلا على السنن الثابثة.
"…Allah
Subhanehu onu Əbu Abdillah Əhməd b. Məhəmməd b. Hənbəl əş-Şeybani rahimehullah
ilə dəstəklədi və əhatə edici olan ilk menheci ortaya qoydu. Fiqhdə önə keçdi.
Əvvəl Əbu Hənifə və Sufyanın məzhəbini araşdırdı. Sonra Malikin məzhəbini
araşdırdı. Sonra Şafiinin məzhəbini araşdırdı və özü üçün hədis yolunu seçdi.
Məlumatı irəli ölçüdə idi. Qüvvətli bir vera'ı vardı. Sələfdən gələn rəvayətlərə
sarılardı. Möhkəm bir ağıl və helm sahibi idi. Sələfin üzərində olduqları yolu yaydı. Mihnedə (Quranın
məxluq olduğunun iddia edildiyi fitnə dövründə) stabillik etdi. Yalnız birgə
sünnədə gələnlərə yönəldi. "[13]
Hərb
əl-Kirmani, İmam Əhmədin belə dediyini nəql etmişdir:
ترك القياس واتباع السنة أسلم
"Müqayisəni
tərk etmək və sünnəyə uyğun gəlmək ən salamatlıqlı yoldur. "[14]
İmam Əhmədin tabe Olduğu Menhec
İmam Əhməd ilə
eyni əsrdə Davud b. Əli əz-Zahiri, Buxari və Muslim gəlmişlər, dümdüz bir yol
olan eyni menhec üzərində irəliləmişlər. Onlardan sonra hicri beşinci əsrin
övüncü İmam İbn Həzm gəlmiş və eyni menhece tabe olmuşdur. Bu menhec səhabə,
təbiin və onlara gözəlliklə uyanların menhecidir. Bu yol, Nəbi sallallahu
əleyhi və selləmin və əshabələrinin üzərində olduqları yoldur. Bu menhece uyanlar hər
əsrdə və hər ölkədə şəxsi görüş, zənn və təqlidi tərk edən, ixtilafı və
təriqətləşməyi ləğv edən kəslərdir. İşdə İmam Əhmədin əshabələrindən insaf sahibləri, bu menheci
qorumuşlar, müqayisəni və rəyi rədd etmişlər, əksinə İmam Davudun da üzərində
olduğu İmam Əhmədin menhecine uyğunlaşma göstərmişlər.
ər-Resailu'l-Kemaliye
sahibi Allame Şatti əl-Hənbəli belə deyir:
والإمام أحمد من أئمة الظاهر ولما كان الإمام أحمد من أئمة الظاهر
كداود بن علي الظاهري، وابن حزم، وغيرهما، إلتزم البعض من متقدمي فقهاء الحنابلة
نقل أحكام مذهب داود وغيره، ككتاب ( رؤوس المسائل ) لأبي الخطاب محفوظ بن أحمد بن
حسن الكلوذاني ، والرعايتين الصغرى والكبرى لابن حمدان، وغيرها من الكتب المعتمدة
في المذهب..أ.هـ
"İmam
Əhməd, zahiri imamlardandır. İmam Əhməd; Davud b. Əli əz-Zahiri, İbn Həzm və
başqaları kimi zahir imamlarından olduğu üçün, əvvəlki Hənbəli fakihlerinden
bəzisi Davudun və başqalarının məzhəbinin hökmlərini də nəql etməyə diqqət
göstərmişlər. Məsələn Əbul-Hattab Məhfuz b. Əhməd b. Hasen el-Kelvezaninin
"Ruusu'l-Mesail"
kitabı, İbn Hamdanın
"ər-Riayetu's-Sugra" və "ər-Riayetu'l-Kubra" kitabları və
bunlardan başqa məzhəbdə mutemed olan digər kitablar belədir."
Burada allame
eş-Şattinin İmam Əhmədi zahiriliyə nisbət etdiyini və onu zahiri imamlarından
saydığını görürük. Bunun mənasını, tə'vil etmədən, həqiqi zahir mənasının xaricinə
çıxmadan, müqayisə və rəydən uzaq dayanaraq, nasların zahirini götürməkdir.
İşdə zahir əhlinin menheci budur. Hətta bu, hədis və əsər əshabələrinin hamısının menhecidir. Onların
bundan başqa bir menheci yoxdur. İmam Əhməddən rəy və müqayisəni zemmettiğine
dair gələn rəvayətlər bunu gücləndirməkdədir. Bu rəvayətləri bəzi hənbəlilər
müxtəlif yollarla tə'vil etməyə cəhd etmişlər. Ancaq bəziləri də baş yoldan
ayrılmamışlar, rəy və müqayisəni rədd etmişlər. Allah köməkçimiz olsun.
İmam Əhmədin Müqayisə Haqqındakı Fikiri
İbn Teymiyye
rahimehullah, əl-Musvedde kitabının müqayisə hissəsində belə demişdir:
قال أحمد فى رواية الميموني يجتنب المتكلم فى الفقه هذين الأصلين
المجمل والقياس
"El-Meymuninin
rəvayətində İmam Əhməd dedi ki: "Fiqh haqqında danışan kimsə bu iki
üsuldan; mücməl (bağlı lafızlardan) və müqayisədən uzaq dayanmalıdır.
"[15]
فى رواية أبى الحارث فقال ما تصنع بالرأى والقياس وفى الحديث ما
يغنيك عنه
"Əbul-Hərisin
rəvayətində belə demişdir: "Rəy və müqayisəni nə edəcəksən? Hədis bunlara
ehtiyac buraxmaz. "[16]
وفى رواية مهنا وقد سأله : هل نقيس بالرأى ؟ فقال
: لا ، هو أن يسمع الرجل الحديث فيقيس عليه
"Digər
bir rəvayətdə İmam Əhmədə: "Rəy ilə müqayisə edə bilərikmi?" deyə
soruşulunca belə demişdir: "Xeyr. Əks halda adam hədisi eşitdiyi halda ona
müqayisə edər. "[17]
وقال في رواية أبي طالب : أصحاب أبي حنيفة إذا قالوا شيئاً خلاف القياس : نستحسن هذا وندع القياس فيدعون ما
يزعمون أنه حق بالاستحسان ، وأنا أذهب إلى كل حديث جاء ولا أقيس عليه .
"Əbu
Talibin rəvayətində belə demişdir: "Əbu Hənifənin səhabələri müqayisəyə
zidd bir şey söylədiklərində: "Bunu gözəl gördük (istehsan etdik) və
müqayisəni tərk etdik" deyərlər. Beləcə haqq olduğunu iddia etdikləri
şeyi, istehsan səbəbiylə tərk edərlər. Mən isə tamamilə hədisdə gəldiyi kimi
söyləyərəm, müqayisə etməm. "[18]
وقال في رواية عبدوس : ليس في السنة قياس ولا تضرب لها الأمثال ولا تدرك بالعقول إنما هو الاتباع
"Abdus’un
rəvayətində isə belə demişdir: "Sünnədə müqayisə yoxdur. Ona mesəl
gətirilməz və ağıllarla idrak edilməz. Ona (sünnəyə) yalnız tabe
olunar"[19]
İbn Teymiyye,
el-Musveddedə belə demişdir:
وذهبت الزيدية الى المنع منه عقلا وشرعا وكذلك صرح به أبو الخطاب عن
النظام وداود وأهل الظاهر كالقاشاني والمعري والنهرواني وغيرهما قال وقد أومأ إليه
أحمد فقال يجتنب المتكلم فى الفقه هذين الاصلين المجمل والقياس وقد تأوله شيخنا
على استعمال القياس مع وجود السنة والظاهر خلافه ... أ.هـ
"Zeydiyye,
ağılnan və din'en bunu (müqayisəni) qadağan qəbul
etmişlər. Eyni şəkildə Əbul-Hattab, ən-Nazzam və Davud ilə əl-Qaşanı,
əl-Mearri, ən-Nehravani və digərləri kimi zahir əhlindən nəql edərək eynisini
tasrih etmişdir. Demişdir ki: "Əhməd də buna işarə etmiş və belə demişdir:
"Fiqh haqqında danışan kimsə bu iki üsuldan; mücməl və müqayisədən uzaq
dayanmalıdır." Necə ki şeyximiz bunu sünnə olduğu və zahire zidd olduğu
zaman müqayisə etmənin qadağan edilməsinə yorumlamıştır"[20]
İmam Əhməd rahimehullahın sözünün bu şəkildə izah
ədilmesi batildir. İmam
Əhməd, Əbul-Hərisin rəvayətində: "Rəy və müqayisəni nə edəcəksən, hədis
bunlara ehtiyac buraxmaz" dediyi halda necə bu izah qəbul edilə bilər?
İmam Əhməd
rahimehullah, Kitab və sünnənin qiyamət gününə qədər meydana gələcək bütün
hadisələri əhatə etdiyini söyləməkdə haqlıdır. Hadisələrin yaradıcısı, Quran və
sünnəni endirmişdir. Bu ikisi, bu hadisələrin hökmlərini də ehtiva etməkdədir.
İbn Teymiyye
və İbnu'l-Qayyım, nasların bütün hadisələri əhatə etdiyini, bunları bilənin
bildiyini, bilməyənin bilmədiyini etiraf etmişlər. Hətta onlar,
İmamu'l-Harameyn el-Cuveyninin:
النصوص لا تفي بعشر معشار الشريعة
"Naslarla
dinin ancaq onda biri yerinə gətirilə bilər" şəklindəki çirkin sözünə
şiddətlə qarşı çıxmışlar.
İbn Teymiyye, Hənbəlilərdən
müqayisənin hüccet olmadığını söyləyən və bu mövzuda İmam Əhməddən gələn
rəvayətləri dəlil gətirənləri zikr etmişdir. [21]
Haqq olan
budur. İmam Əhməd rahimehullahın sözlərinin dində müqayisəni açıqca qadəğan
etttiği barəsində heç bir şübhəmiz yoxdur. Ancaq Hənbəlilərin əksəriyyəti,
xüsusilə də sonradan gələnlər, müqayisənin hüccet olduğunu söyləmişlər, zikr
etmiş olduğumuz, İmam Əhməddən gələn rəvayətləri rədd etməyə güc çatdıra
bilməmişlər. Ancaq müxtəlif yollarla tə’vil etməyə cəhd etmişlər. Şübhələri bu
şəkildədir:
1- İmam
Əhmədin ancaq nas olan mövzularda müqayisəni rədd etdiyini iddia etmişlər.
El-Musveddedə belə deyilmişdir:
وهذا لا يدل على أنه ليس بحجة وانما يدل على أنه لا يجوز استعماله مع
النص
"Bu
müqayisənin hüccet olmadığını deyil, ancaq nas olan mövzuda müqayisə etmənin
caiz olmadığını göstərər.."
2- İmam
Əhməddən nəql edilən bu kimi ifadələri dəlil gətirmişlər:
سألت الشافعى عن القياس فقال عند الضرورة وأعجبه ذلك
"Şafiiyə
müqayisə haqqında soruşdum, dedi ki: "Ancaq zərurət halında edilə
bilər" Bu cavabı bəyəndim."
Yenə Məhəmməd
b. el-Hakemin rəvayətində belə demişdir:
لا يستغنى أحد عن القياس ، وعلى الإمام يرد عليه الأمر أن يجمع له
الناس ويقيس
"Hər kəs
müqayisəyə məcburdur. İmama bir məsələ gəldiyi zaman insanları toplar və
müqayisə edər" Yenə eyni şəkildə Əhməd b. əl-Qasım, İmam Əhməddən belə nəql edər:
لا يجوز بيع الحديد والرصاص متفاضلاً قياساً على الذهب والفضة
"Dəmir və
qurşunun, qızıl və
gümüşə müqayisə olaraq, aralarında çoxluqla satışı caiz olmaz."
Bu son
rəvayətlər, bu səbəblərdən ötəri səhih deyil:
1- İmam Əhməd,
"Fiqh haqqında danışan kimsənin mücməl və müqayisədən çəkinməsi lazım
olduğunu" açıqlamışdır. Bu rəvayətlər daha əvvəl keçdi.
Bunu Hənbəli
məzhəbinə uyanlar zikr etməkdədirlər və bir şeyi bir şeyə müqayisə etdiyinə dair
digər rəvayətlərlə üstün gəlməyə çalışmaqdadırlar. Bu, sözə müxalifətdir. Çünki
etibar baxımından bir kimsənin sözü, feəlindən qabaqcıldır. Bəlkə də bu fikiri müqayisə olaraq
mənimsəməmişdir. Əks halda bir sözü, digər sözünə muhəlef olar. İmam Əhməd isə bundan uzaqdır.
2- İmam Əhmədin; "Hədis müqayisəyə
ehtiyac buraxmaz" sözü çox açıqdır. Yəni naslar, mükəlləflərin başına
gələcək hadisələrdə ehtiyac duyduqları hər hökmü əhatə etməkdədir. İbn Teymiyye
və İbnu'l-Qayyım da bunu etiraf etmişlər və İmamu'l-Harameyn əl-Cuveyni kimi,
nasların hadisələri əhatə etmədiyini iddia edənlərə şiddətlə qarşı çıxmışlar.
İbnu'l-Qayyım,
İ'lamu'l-Muvakkiin'de belə deyər:
فرقة قالت : إن النصوص
لا تحيط بأحكام الحوادث ، وغلا بعض هؤلاء حتى قال : ولا بعشر معشارها ، قالوا : فالحاجة إلى
القياس فوق الحاجة إلى النصوص ، ولعمر الله إن هذا مقدار النصوص في فهمه وعلمه
ومعرفته لا مقدارها في نفس الأمر ، واحتج هذا القائل بأن النصوص متناهية ، وحوادث
العباد غير متناهية ، وإحاطة المتناهي بغير المتناهي ممتنع ، وهذا احتجاج فاسد جدا
من وجوه : أحدها أن ما لا تتناهى أفراده لا يمتنع أن يجعل أنواعا ، فيحكم لكل نوع
منها بحكم واحد فتدخل الأفراد التي لا تتناهى تحت ذلك النوع الثاني : أن أنواع
الأفعال بل والأعراض كلها متناهية.
الثالث
: أنه لو قدر عدم تناهيها فإن أفعال العباد الموجودة إلى
يوم القيامة متناهية ، وهذا كما تجعل الأقارب نوعين : نوعا مباحا ، وهو بنات العم والعمة
وبنات الخال والخالة ، وما سوى ذلك حرام ، وكذلك يجعل ما ينقض الوضوء محصورا ، وما
سوى ذلك لا ينقضه ؛ وكذلك ما يفسد الصوم ، وما يوجب الغسل وما يوجب العدة ، وما
يمنع منه المحرم ، وأمثال ذلك ، وإذا كان أرباب المذاهب يضبطون مذاهبهم ويحصرونها
بجوامع تحيط بما يحل ويحرم عندهم مع قصور بيانهم فالله ورسوله المبعوث بجوامع
الكلم أقدر على ذلك ، فإنه صلى الله عليه وسلم يأتي بالكلمة الجامعة وهي قاعدة
عامة وقضية كلية تجمع أنواعا وأفرادا وتدل دلالتين دلالة طرد ودلالة عكس . وهذا كما سئل
صلى الله عليه وسلم عن أنواع من الأشربة كالبتع والمزر ، وكان قد أوتي جوامع الكلم
فقال " { كل مسكر حرام } ، و { كل عمل ليس عليه أمرنا فهو رد } { وكل قرض جر
نفعا فهو ربا } { وكل شرط ليس في كتاب الله فهو باطل } { وكل المسلم على المسلم
حرام دمه وماله وعرضه } { وكل أحد أحق بماله من ولده ووالده والناس أجمعين } { وكل
محدثة بدعة وكل بدعة ضلالة } { وكل معروف صدقة } وسمى النبي صلى الله عليه وسلم
هذه الآية جامعة فاذة : { فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره ومن يعمل مثقال ذرة شرا يره } ....
Bir qrup belə
dedi: "Naslar, meydana gələn hadisələrin hamısını əhatə etməz."
Bunlardan bəzisi irəli gedərək: "Naslarla dinin ancaq onda biri yerinə
yetirilər" dedi. Bunlar dedilər ki: "Müqayisəyə olan ehtiyac, naslara
olan ehtiyacdan daha böyükdür. Allaha and olsun, bu miqdar nasları anlamaq,
öyrənmək və məlumatına çatmaq, həqiqətdə bu qədər deyil. Bunu söyləyən kimsə,
nasların məhdud, qulların hadisələrinin isə sərhədsiz olduğunu və məhdud
olanın, sərhədsiz olanı əhatə edə bilməyəcəyini səbəb göstərir. Bu səbəb, bir
çox baxımdan çox xarabdır:
Birincisi: Tək
başına məhdud olan şeyin növləri ola bilər. Bu növlərdən hər biriylə tək hökmə
çatılar və sərhədsiz olanlar bunun hökmünün əhatəsinə girərlər.
İkincisi:
Hərəkətlərin növləri və hətta arazların hamısı məhduddur.
Üçüncüsü: Əgər
bunların sərhədsiz olduğu fərz edilsə belə qulların qiyamətə qədər olacaq fəelləri məhdud olaraq mövcuddur. Bu eynilə
qohumların iki növ qılınması kimidir. Bir növü (evlənməsi) mübahdır. Bunlar əmi
və xala qızları, dayı və bibi qızlarıdır. Bunun xaricindəkilər haramdır. Eyni
şəkildə dəstəmazı pozan şeylər müəyyəndir, bunun xaricindəkilər pozmaz. Yenə
orucu pozanlar müəyyəndir, qüslü tələb edən şeylər, iddetin tələb etdiyi
şeylər, ehramlıya qadağan olan şeylər müəyyəndir. Məzhəb sahibləri, məzhəblərini
qeyd altına almışlar və bəyanlarındakı əskikliklə birlikdə, özlərinə görə halal
və haram olanları yekunlaşdırmışlar. Allah isə, Rəsulunu bunlardan daha güclü
olan cevamiu'l-kelim (köklü və əhatəli ifadələr) ilə göndərmişdir. Çünki
Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm əhatəli bir cümlə söyləyər, bu ümumi bir
qaidə və kulli bir hökm olar. Bu xökümler, əhatəsinə girən növləri və fərdləri
əhatə edərək, xaricində qalma dəlaləti və ziddlik dəlaləti ilə dəlil olar.
Necə ki
Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə arpa və bənzəri maddələrdən əldə edilən
içki növləri soruşulduğunda, köklü və əhatəli cümlə istifadə edərək: "Hər sərxoşluq verən haramdır"
buyurmuşdur. Yenə "Hər kim əmrimiz olmayan bir əməldə olarsa o reddolunur", "Faydalanma ehtiva edən
hər borclanma faizdir", "Allahın kitabından olmayan hər şərt
batildir", "Hər Müsəlmanın, digər müsəlmana qanı, malı və namusu
haramdır", "Hər kəs öz malına uşağından, atasından və bütün
insanlardan daha çox haqq sahibidir", "(Dində) hər sonradan çıxarılan
təzelik bidətdir və hər bidət pozğunluqdur", "Hər yaxşılıq
sədəqədir" kimi köklü cümlələrlə ifadə etmiştir. Nəbi sallallahu
əleyhi və səlləm bu ayənin bənzərsiz şəkildə əhatəli olduğunu söyləmişdir: "Kim zərrə qədər xeyr işlərsə onun
qarşılığını görər. Kim də zərrə qədər pislik işlərsə onun qarşılığını
görər" (99 Zilzal 7-8)"[22] İbn Qayyım rahimehullah, bu mövzuya dair bir
çox nümunələr zikr edər.
İbn Teymiyye
rahimehullah, Mearicu'l-Vusul risaləsində belə deyir:
وهذا كقولهم : إن أكثر
الحوادث يحتاج فيها إلى القياس لعدم دلالة النصوص عليها ؛ فإنما هذا قول من لا
معرفة له بالكتاب والسنة ودلالتهما على الأحكام...
"Bu
eynilə: "Hadisələrin çoxunda, naslar bunlara dəlil olmadığı üçün
müqayisəyə ehtiyac vardır" demələri kimidir. Bu ancaq kitab və sünnə ilə
bu ikisinin hökmlərə dəlalətlərini bilməyən bir kimsənin sözüdür"[23]
3- İmam Əhmədə
nisbət edilən müqayisə - əgər rəvayət səhihsə - naslardan istinbat ilə aydın
olan ümumi ifadədir. Bu yozmaqa dəlil gətirə biləcək bir rəy deyil. İbn Teymiyye,
İmam Əhmədin belə dediyini nəql edər:
إنما يقاس الشئ على الشئ إذا كان مثله في كل أحواله فأما إذا أشبهه
في حال وخالفه في حال فليس مثله
"Bir şeyi
bir şeyə müqayisə etmək, ancaq bütün hallarında iki şeyin eyni olması
vəziyyətində söz mövzusudur. Ancaq bir istiqamətdən bənzərlik var, digər bir
istiqamətdən fərqlilik varsa ikisi eyni deyil. "[24]
İmam Əhmədin
müqayisəni, ancaq bütün hallarında bərabər və eyni olan şeylərdə
məhdudlaşdırdığını bu ifadə açıqca göstərməkdədir. Bu da ancaq naslardaki ümumi
ifadələrin və ya ümumi əhatəli hərəkətlərin əhatəsinə girən şeylər haqqında söz
mövzusu olar. Bu rəy ilə müqayisə deyil, nasların ümumisi ilə dəlil
gətirməkdir. Hətta əgər İmam Əhmədin yalnız bəzi xüsuslarda bir-birinə bənzəyən
şeylərin müqayisə edilməsini qadağan etdiyi fikirini qəbul etsək, müqayisənin çoxu və hətta sonrakıların müqayisələrinin hamısı ləğv olardı.
Elə isə İmam
Əhməd adına nisbət edilərək uydurulan bu məzhəb haradan çıxdı?!
İmam Əhmədin
fiqhi məzhəbi deyilən şeyin tərtibi, Qazı Əbu Yala əl-Ferra tərəfindən hicri
dördüncü əsrdə edilmişdir. Aradan uzun müddət keçdiyi üçün rəvayətlər fərqli və
ziddiyyətli hala gəlmişdir. Halbuki İmam Əhməd özünün sözlərinin yazılmasını
qadağan etmiş və Kitab və sünnədə gələnin alınmasını təşviq etmişdir.
Dördüncü
əsrdən sonra şərqdə məzhəbə nisbət edilmə yayılmış, özlərini İmam Əhmədə nisbət
edən bir azlıq, ONun tabe olunan bir məzhəb halına gətirməyə cəhd edərək,
Şafiilərdən və Hənəfilərdən olan düşmənlərinə bənzəmişlər. Ancaq Hənbəlilər,
rəy və müqayisəyə tabe olma və İmam Əhməd rahimehullahı təqlid etmə mövzusunda
digər məzhəblərə yaxınlaşmışlar, digər məzhəblərdə olduğu kimi İmam Əhmədin
sözlərini sanki şəri bir nas kimi, mantuk və məfhum olaraq ələ almışlar.
Müqayisə və rəyi rədd edən və naslara sarılmaqda davam edən xalis qrupları
Cumhura müxalif çıxmaqla günahlandırmışlar.
Hicri yeddinci
əsrdə İbn Teymiyye və İbnu'l-Qayyım rahimehumallah və şagirdləri ortaya
çıxmışlar, tecdid ruhunu və dəlillərə tabe olmağı canlandırmışlar, əqidə və
fiqhə dair bir çox məsələdə dəlilə tabe olaraq Cumhura müxalif çıxmışlar. Ancaq bu inkişaf
tamamlanamamıştır.
İslahatçı imam
Məhəmməd b. Abdilvehhabın əsrində, bu imam dəlilə tabe olmuş və cahillər özünə
hücum etmişlər, onun beşinci bir məzhəb çıxardığını iddia etmişlər. Özündən
sonra ONU siyasət olaraq izləyənlər, məğlubiyyətə uğramış sözdə dönüş edərək: "Biz Hənbəlilərik" deməyə
başlamışlar!!
Onları buna
itələyən səbəb, köhnə bir psixolojiq baq olan: "Cumhura müxalifətdən
qaçınmaq" kompleksidir. Buna baxmayaraq onlar əqidədə Cumhura müxalif
çıxmışlar, lakin rəy və müqayisə mövzusunu yüngülə almışlar və bunları əmr etmişlər. Vahhabiyye
dəvətinə uyanların sonrakılarına fərz olan şey, əqidə və əxlaqda uyğun
gəldikləri kimi, fiqh və fiqh üsulu mövzularında da naslara ittiba menhecinden
ayrılmamaları idi.
Səudiyyələrin
dövləti qurulduqdan sonra da selefiyyenin sonrakı mənsubları eyni menhecde
getmişlər, lakin məzhəbin fikiri dəlilə zidd olsa dahi onları təqlid etməyi
əlavə etmişlər! İmamların mantuk və məfhum olaraq sözlərini qəbulları, eynilə
şəri bir nas kimi qəbul edilir olmuşdur!
Hətta
ölkələrində dini universitetlər qurulduqdan sonra əl-Cuveyni və el-Eşarinin
kitablarından fiqh üsulu oxutmağa başlamışlar! İşdə o zaman Abdullah b. Əhmədin
əs-Sunne kitabını basdıqlarında, Hənəfilərə şirin görünmək üçün orada keçən
rəyin və Əbu Hənifənin metodunun
qınanmasına dair hissəni çıxarmışlar! Hətta və hətta içtihatla və
naslara bağlanmaqla döyüşərək rəy əhlinin bir ordusu halına gəlmişlər. Allah
köməkçimiz olsun.
Hənbəli Məzhəbinin Təbəqələri
Birinci
təbəqə: Hicri 241-403
illəri arasındakı mutekaddimin təbəqəsidir. Bu mərhələ İmam Əhmədin bəzi
şagirdlərindən başlıyar, İbn Hamidin zamanına qədər davam edər. Burada Hənbəli
məzhəbinin meydana gəlməsi barəsində hicri 343 ilində vəfat edən Ömər b. Huseyn
əl-Haraki və Gulamu Hallal deyə məşhur Əbu Bəkr Əbdüləziz b. Cəfərə işarə
etməliyik. Bilinməkdədir ki bu ikisi Hallalın əl-Cami’ini yekunlaşdırmışlar,
Hallalın el-Cami’inde hər məsələ haqqında zikr etdiyi rəvayətlər arasında, hər
biri fərqli rəvayətləri seçimdə bulunmuşlardır. Məzhəb olaraq bunlara söykənmişlər. İkisinin ittifaq etdikləri seçimlər
ancaq səksən küsər məsələdir ki, bunları İbn Əbi Yala, Təbəkatındə, Gulamu Hallalın bioqrafiyasında zikr
etmişdir. İbn Kudame, el-Mugnidə ümumiyyətlə el-Harakinin seçimlərinə söykənmişdir. Çünki əl-Mugni, Muhtasaru'l-Haraki'nin
şərhidir. El-Harakinin seçdiyi rəvayətdən sonra ən məşhur olan Əbu Bəkirin
seçdiyi rəvayətlərdir.
İkinci
Təbəqə: Hicri 403-884
illəri arasındakı orta təbəqədir. Bu mərhələ İbn Hamidin şagirdlərinin
zamanından başlıyar, ki onların başında Qazı Əbu Yala gəlir. Hənbəli fiqhinin
imamlarının çoxu bu təbəqədəndir. Bu təbəqənin ən aşkar təsiri, Qazı Əbu Yalaya
tecsim fikirinə meyl etməklə günahlandırmasının edilməsi və İbn Axılın Mutəziləyə meyl edib,
sonra bu fikirdən dönməsidir. Digər bir əhəmiyyətli sima Əbul-Hattab
el-Kelvezanidir. Onlar əksəriyyətlə İmam Əhməddən nəql edilən məsələlərə
söykənmişlər.
Lakin onlar İmam Əhmədin sözlərini tam bir istikra ilə mülahizə edən kəslər
deyildirlər. Əshabı tahricden də deyildirlər. Buna görə Qazı Əbu Yala, gərək etiqadı
məsələlərdə, gərəksə fiqh üsulu və fiqhi məsələlərində İmam Əhməd adına bir çox
səhvlər etmişdir. Onun kitabları bu səhvlərlə birlikdə yayılmış və sonrakıların
əllərinə çatmışdır.
Hənbəli
məzhəbinin fiqh üsuluna baxıldığında, üç şəxsə söykəndiyi görülər:
Birincisi:
Qazı Əbu Yala. Ən əhəmiyyətli kitabı el-Uddedir.
İkincisi: İbn
Axıl əl-Bağdadi (hicri 431-513 illəri arasında yaşamışdır) ən əhəmiyyətli
kitabı el-Vadıhdır.
Üçüncüsü: Əbul-Hattab.
Ən əhəmiyyətli kitabı et-Temhiddir.
Onların
metodlarına baxıldığı zaman, Hənbəli məzhəbinə xidmət etmək istədikləri və
bunun üçün digər məzhəblərdən götürərək fiqh üsulu kitabları yazdıqları
görülər. Bu səbəbdən bu kitablar İmam Əhmədin döyüş açdığı kəlam elmi mərkəzli
kitablar olmuşdur. əl-Udde kitabına baxan, bunu bütün açıqlığıyla anlıyar. Buna
görə Qazı Əbu Yalanın İmam Əhmədə nisbətən söylədiyi şeylər ancaq eyham
yoluyladır. Hətta İmam Əhmədin söyləməsi qətiliklə mümkün olmayan sözləri dahi O'na nisbət etmişdir!
Digər tərəfdən
İbn Teymiyye və İbn Rəcəb, İmam Əhmədin üsulunu insanların ən yaxşı
bilənləridirlər. Kitabları buna dəlalət etməkdədir. Bunun ən açıq səbəbi, hər
ikisinin də İmam Əhmədin fiqhdə, hədisdə, səhabə və imamların rəvayətlərinə
diqqət göstərmə və kəlam elminin etksiinden uzaqlığındakı üsulunu bildikləri
kimi, O'nun sözlərinə də hakim olmalarıdır.
Bəlkə də
Hənbəli məzhəbinə ən gözəl xidməti edənlər Kudame ailəsidir. Muvaffakuddin
əl-Makdisi, Ravzatu'n-Nazır'ı yazmışdır. Bundan sonra Hənbəli fiqh üsulunda ən
əhəmiyyətli kitab sayılan əsəri, ed-Dımeşki əs-Salehi (hicri 541-620) yazmışdır. Bu əsər
Şafiilərdən el-Gazalinin əl-Mustasfa kitabının özetinə bənzəməkdədir. Lakin
əvvəlki üç kitabın əhatəsi xaricinə çıxmamışdır. Buna görə əksəriyyətlə
"Bu Əhmədin məzhəbidir" və ya "Ondan rəvayət edilmişdir"
deyə qəti ifadə istifadə edər. Halbuki o, bu mövzuda özündən əvvəlkilərə tabe
olmuşdur. Onun İmam Əhmədin məsələlərini, üsul qaidələri çıxarmaq üçün
araşdırdığı görülməz. Bununla birlikdə İbn Kudame, İbn Teymiyyenin dediyi kimi:
"El-Evzaidən sonra Şama gələnlərin ən fakihidir." Eyni şəkildə onun
əl-Mugni kitabı, Hənbəlilərdən başqaları üçün dahi ən əhəmiyyətli fiqh
kitablarından biri halına gəlmişdir. İbn Kudame, digər məzhəblərin fikirlərini
də toplamaya əhəmiyyət vermişdir. Lakin daha əvvəl söylədiyimiz kimi, Hənbəli
məzhəbi ümumiyyətlə el-Harakinin seçimlərinə söykənər. Məzhəbi islah etmək üçün
ən əhəmiyyətli qayreti göstəren Takıyuddin İbn Teymiyyedir. Çünki o İmam Əhmədin menheci və
sözlərinə hakim idi. Yenə digər məzhəb fakihlerini təqlid edənləri və
seçimlərini də yaxşı bilirdi. İbnu'l-Qayyım və İbn Rəcəb də, İbn Muflih gələnə
qədər eyni xəttdə getmişlər.
Üçüncü
Təbəqə: Hicri 885
ilindən başlayıb günümüzə qədər gələn muteahhirin təbəqəsidir. Bu mərhələ
məzhəbin zamanındakı şeyxi el-Merdavidən başlayıb, günümüzə qədər davam
etmişdir. Necdiyye dəvətinin oyandırması ilə digər məzhəblərdə olduğu kimi
Hənbəli məzhəbi də enişə keçmiş, əvvəl Kitab və sünnəyə dönüş etməyə çalışmışlar. Yaxın zamanlara
qədər İmam Əhmədin sözlərini tezədən araşdırma dəvəti müvəffəqiyyətli ola bilməmişdir. Şeyx
Məhəmməd b. Abdilvehhab belə demişdir:
فهؤلاء الحنابلة: (على الرغم
من أنهم) من أقل الناس بدعة، (فإن) وأكثر "الإقناع" و
"المنتهى" (وهما عمدة فقهائهم المتأخرين) مخالف لمذهب أحمد ونصه. يعرف ذلك من عرفه».
"Onlar
Hənbəlilərdir! Buna baxmayaraq insanların bidəti ən az olanları onlardır. əl-İkna və əl-Munteha kitabları, sonrakı
fakihlerinin təməl dayağı olsa da, bu kitablar İmam Əhmədin məzhəbinə və
sözlərinə zidddir. Bunu bilən bilər. "[25]
Yaxşı ya digər
məzhəblərin kitablarını nə zənn edirsən?
Hər təbəqə,
özündən əvvəlki təbəqədən götürərək Hənbəli məzhəbi mərhələlər keçirmiş,
təshih, içtihat, ittiba və təqlid xüsuslarında haldan hala girmişdir. Məsələn
eyni təbəqədən olmalarına baxmayaraq əl-Hallal, İbn Hamid ilə heç bir
vəziyyətdə garşılaştırılamaz.
Eyni şəkildə orta təbəqədə o zamanın alimləri arasında bir çox ixtilaflar
görərik. Bu incə bir fayda ifadə etməkdədir! O da budur: Yazarların çoxu bu
yaşanılan bütün təbəqələrdəki bu dövrələri nümunə vermirlər! Əksinə onların
tamamilə məzhəbi təshih üçün çalışdıqlarına dair nümunələr verirlər. Merdavinin
etdiyi təshihlər, sonrakıların məzhəbi deyil. Əksinə muteahhirinin (sonrakı
Hənbəlilərin) dayağı əl-İkna və el-Muntehadır.
əl-Medhal
kitabında belə keçər: "Bil ki, əshabələrimizin olduqca məşhur olan üç
mətni vardır. Bunların birincisi Muhtasaru'l-Haraki'dir. Əvvəlkilər indinde bu
kitabın şöhrəti şərqə və qərbə çatmışdı. əl-Müvəffəq bu kitab üzərinə
el-Muknini yazdı. Doqquzuncu əsrə qədər alimlər qatında el-Harakinin şöhrətinə
yaxın bir şöhrətə çatdı. Qazı Alauddin əl-Merdavi, ət-Tenkihu'l-Muşba' kitabını
yazdı. Ondan sonra əl-Futuhi deyə məşhur, Takıyuddin Əhməd b. Neccar (hicri
898-972) gəldi və əl-Mukni’ ilə et-Tenkihi cem etdi. Bu kitabına
"Munteha'l-İradat Fi Cəmil-Mukni Maa't-Tenkih və Ziyadat" adını
verdi. İnsanlar tənbəlliklərindən və bu məzhəbin az əvvəl zikr etdiyimiz
alimlərin məqsədlərini unutduqlarından ötəri, bu kitaba bağlandılar və öncekilerə aid digər kitabları tərk etdilər. Eyni
şəkildə Şeyx Musa əl-Hicavi əl-Makdisi (v. 968) əl-İkna kitabını yazdı. Bu
barədə es-Samirinin (hicri 535-616) əl-Mustev'ib kitabını nümunə götürdü. Hətta
kitabının böyük qisimi, (İbn Teymiyyenin babasının (v. 652h.) əl-Muharrar,
əl-Furu' və əl-Mukni’ kitablarından meydana gəlməkdədir. Bunları tək sözdə
yığmışdır. Beləcə sonrakılar bu iki kitaba və şərhlərinə yönəldilər." [26]
İbn Teymiyye Hənbəli Məzhəbini Təqlid Etdimi?
İbn Teymiyye
İmam Əhmədin məzhəbinə və fikirlərinə bağlanmamışdır. Hətta onun digər
məzhəblərdən ayrı bir məzhəbi olduğunu söyləmək də mümkündür. Seçimlərinin
çoxunda dörd məzhəbin ittifaqlarına müxalif çıxmışdır. Yenə onun, bəzi
insanların icma zənn etdikləri görüşlərə müxalif seçimləri vardır. Bundan ötəri
İbn Teymiyye və Hənbəlilərdən olan İbn Muflih, İbn Qayyım, İbn Abdilhadi kimi
şagirdlərini ayrı bir təbəqə saymaq yerində olar. Bu, başlanğıcında Hənbəli
məzhəbindən fərqli, yeni bir təbəqədir. İbn Teymiyye əsla el-Harakinin və
Gulamu Hallalın seçimlərinə bağlanmamışdır. Buna baxmayaraq İmam Əhməddən gələn
rəvayətlərə və Hənbəlilərin fikirlərinə geniş bir vukufiyeti vardı. Bunlara
bağlanmamışdı. Əksinə bəzən məzhəbdə mutemet görüş halına gəlmiş olan, İmam
Əhmədin sözlərinə də müxalif çıxmışdır.
İbn Teymiyye,
Hənbəli məzhəbində seçimdə olmuş, bunları İmam Əhməddən gələn rəvayətlərə,
hənbəlilərin takrirlerine və Harakinin seçimlərinə söykəməmişdir. Əksinə, İmam
Əhmədin sözünə zidd belə olsa, şəxsi içtihatları üzərinə bina etmişdir. Burada
kimsənin müxalif çıxmayacağı bir nümunə verə bilərik: İbn Teymiyye Fetavasında
belə deyir:
وأما صلاة الرجل بادي الفخذين، مع القدرة على الأزار، فهذا لا يجوز.
ولا ينبغي أن يكون فيه خلاف (!!). ومن بنى ذلك على الروايتين في
العورة -كما فعل طائفة- فقد غلطوا.
ولم يقل أحمد ولا غيره: أن المصلي يصلي على هذه الحال! كيف وأحمد يأمره
بستر المنكبين؟ فكيف يبيح له كشف الفخذ؟
"İzar
geyməyə gücü çatdığı halda dizləri açıq olaraq namaz qılan kimsənin namazı caiz
deyildir. Bu barədə ixtilaf edilə bilməz (!!) Bir qrupun etdiyi kimi, bu
mövzuda uyluğun övrət olması haqqında gələn iki rəvayətə söykənənlər səhv
etmişlər. Nə Əhməd , nə də başqaları "Adam belə bir vəziyyətdə namaz edə
bilər" deməmişlər! İmam Əhməd, çiyinlərin örtülməsi lazım olduğunu
söylədiyi halda, uyluğun açılmasının mübah olduğunu necə söyləyə bilər?
"[27]
Hafiz İbn
Rəcəb isə, Fethu'l-Bari adlı Səhihi Buxari şərhində onu rədd edərək belə
demişdir:
فأما الصلاة فمن متأخري أصحابنا من أنكر أن يكون في صحة الصلاة مع
كشفها عن أحمد فيها خلاف. قال: لأن أحمد لا تصح
الصلاة مع كشف المنكب، فالفخذ أولى.
وقال:
لا ينبغي أن يكون في هذا خلاف، فإن الصلاة المأمور فيها
بأخذ الزينة (...) يكتفي فيها بستر العورة. والمنصوص عن أحمد يخالف هذا. قال مهنا: سألت أحمد عن رجل
صلى في ثوب ليس بصفيق؟ قال:
"إن بدت عورته يعيد، وإن كان الفخذ فلا". قلتُ لأحمد: ما العورة؟ قال: "الفرج
والدبر
"Namaza
gəlincə,
əshabələrimizin
sonrakılarından biri, (uyluğun) açıq olması halında bu namazın səhih sayılması
barəsində İmam Əhməddən fərqli rəvayətlər gəlməsinə qarşı çıxmış və belə
demişdir: "Çünki Əhməd, çiyin açıq haldaykən namazı səhih görməmişdir.
Uyluk, bu barədə prioritetlidir. Bu mövzuda ixtilaf olması uyğun deyil. Çünki
namazda zinəti kuşanmak əmr olunmuşdur…" Bu barədə övrətin örtülməsi
kifayətdir. İmam Əhməddən buna müxalif söz gəlmişdir. Muhenna dedi ki:
"İmam Əhmədə: "Sıx toxunmuş olmayan bir parçala namaz qılan
kimsə" haqqında soruşdum. Dedi ki: "Əgər övrəti müəyyən olsa namazı
qaytarar. Əgər uyluğu görünsə qaytarmaz." Əhmədə dedim ki: "Övrət
haradır?" dedi ki: "Cinsi orqan və galçadır"[28]
Məhəmməd b. Abdilvehhabın Hənbəli Məzhəbini İslah
etməyə Çalışması
Şeyx
Abdullatif rahimehullahın oğulu Şeyx Abdullah rahimehullah belə deyir:
ولو كان هنا عناية بما استقر عليه الحال، في زمن الدعوة الإسلامية،
وعلمائنا ومشايخنا، رحمهم الله، لكان بهم قدوة ولنا فيهم أسوة، خصوصاً بعدما فهموا
من تقريرات شيخهم محمد، رحمه الله، وقوله في رسائله :أكثر ما في الإقناع والمنتهى،
مخالف لنص أحمد، فضلاً عن نص رسول الله صلى الله عليه وسلم؛ يعرف ذلك من عرفه
"Əgər
burada alimlərimizin və şeyxlərimizin İslami dəvət zamanında, xüsusilə də
şeyxləri Məhəmməd (b. Abdilvehhabın) takrirlerini anladıqdan sonra,
qərarlaşdırdıqları şeyə diqqət yətirilsəydi, onlar bizə öndər və nümunə olardılar. Şeyx Məhəmməd b.
Abdilvehhab rahimehullah risalələrində belə demişdir: "əl-İkna və
əl-Munteha kitablarında olanların çoxu, Rəsulullah sallallahu əleyhi və
selləmin sözləri bir tərəfə, İmam Əhmədin sözlərinə də zidddir. Bunu bilən
bilər."
Şeyx İbrahim
b. Şeyx Abdillatif də (rahimehumallah) belə demişdir:
واختيار بعض المتأخرين لا يقضي بأولويته، ولا رجحانه؛ ولو ذهب
المخالف إلى الأخذ بكل ما صححوه، وإلزام الناس بجميع ما رجحوه لأوقعهم في شباك،
وأفضى بهم إلى مفاوز الهلاك؛ وهذا على سبيل التنبيه، والإشارة تكفي اللبيب
"Sonrakılardan
bəziləri, müxalifləri səhih olan hər şeyi qəbul etsələr dahi, prioritetli və
seçimə layiq olanla hökm vermirlər. Bütün insanları seçdikləri şeyə bağlamaq
istəyir və şəbəkələrinə salırlar. Onları həlaka sürüyürlər." Ağıl
sahibləri üçün xəbərdarlıq olaraq bu söz yetər. "[29]
Şeyx Menna'
əl-Qatdan rahimehullah, İmam Məhəmməd b. Abdilvehhabın dəvəti haqqında bir
kitab yazmış, orada Məhəmməd b. Abdilvehhab rahimehullahın dəvətinin kitab və
sünnəyə söykəndiyini açıqlamışdır. Şeyxin bioqrafiyasına dair bir kitab yazmış, orada
Məhəmməd b. Abdilvehhabın yetişdiyi mühit və əsri haqqında məlumat vermiş,
sonra əqidə xüsusundakı dəvətinin kitab və sünnə mərkəzli olduğu kimi, fiqh
mövzusundakı menhecinin də kitab və sünnə dəlillərinə söykənən olduğunu izah
etmişdir. Sonrakı Hənbəlilər isə Məhəmməd b. Abdilvehhabın Hənbəli məzhəbini
təqlid etdiyini iddia etməkdədirlər!
Şeyx Məhəmməd
b. Abdilvehhab rahimehullah dəlilə tabe olanlardan idi. Cahillər özlərinə hucum
edib: "Bunlar məzhəblərin xaricinə çıxır" deyə hücum etdiklərində,
təəssüf ki, Şeyxi izləyənlərin iddia etdikləri kimi; Hənbəli məzhəbini təqlid
etmirdi!
İşdə onların
bu yırğalanmalamalarının səbəbi, köhnə bir psixoloji kompleks olan Cumhura müxalifət çəkincəsidir!
Allame Hasen
əl-Kettani, - Allah onu əsirlikdən qurtarsın - "əl-Ecvibetu'l-Vefiyye An
Es'ileti'z-Zekiyye və Munakaşati'l-Hareketi'l-Vehhabiyye" adıyla bilinən
"əl-Uzru bil-Cəhl" adlı risaləsində belə demişdir:
"Bununla
birlikdə Necdiler Hənbəli olmuşlar. Ancaq onlar dəlil, məzhəbdə məşhur olana
müxalif isə, məzhəbi tərk edərək dəlili
götürmüşlər. Necə ki hicri 1349-cu ildə
vəfat edən Sad b. Həmd b. Atîk rahimehullah, fiqhdə Hənbəlilərin mutemed kitabı
olan Zadu'l-Mustakni nəzmində belə demişdir: "İbn Abdilvehhab, məzhəb
təqlidi və dəlili tərk barəsində həddindən artıq gedən təqlidçiləri xəbərdar
etmişdir. Necə ki özü və əshabələri bu məsələdə münasibdirlər. Məzhəblərə hörmət edər,
imamlarına hörmət göstərərdilər. Onlar Hənbəlilərə, ancaq dəlilinin səhih
olduğu xüsuslarda uyğunlaşdırardı…"
Yenə belə
demişdir: "el-Elbaninin İbn Abdilvehhabı və əshabələrini tənqid etmə səbəbi, onların
Hənbəli məzhəbinə yapışmalarıdır. Hətta onları məzhəb fanatiki olmaqla ittiham
etmişdir. Necə ki şagirdi Məhəmməd Iyd əl-Abbasi,
"Bid'atit-Taassubu'l-Mezhebi" kitabında onlara qarşı çıxmış, Neciddə
məşhur olan "Kim ez-Zadı əzbərləsə qullar arasında hökm verə bilər"
sözünü rədd etmişdir. Bu sözlə nəzərdə tutulan, Şerafuddin Muhsa el-Hicavinin;
Zadu'l-Mustakni Fi İhtisari'l-Mukni kitabıdır…
Bütün bu nəql
edilənlər, İmam Əhməd b. Hənbəl rahimehullahın üzərində yaşadığı və üzərində
vəfat etdiyi menheci və insanların onun adına uydurduqları məzhəblə Əhmədə söyleddikləri şeylərdən bəri olduğunu açıqca
ifadə etməkdədir.
İmam Əhmədin
müqayisəni, rəyi və ya indikilərin haradasa heç anlamadıqları buna bənzər
şeyləri qəbul etdiyinə dair bütün deyilənlər batildir.
İmam Əhməd,
kor təqlidi tərk etməyə və Məhəmməd sallallahu əleyhi və selləmə tabe olmağa
dəvət edərək yaşamışdır. İmam Əhməd, istəsə Malik, Şafii, əl-Evzai kimi
böyüklərdən gəlmiş olsun, rəylər arasında fərq görməmiş, bütün rəylərin (şəxsi görüşlərin) İslamı yıxdığını
söyləmişdir.
Əlimizdə
mövcud olan qaranlıq məzhəblərin fiqh kitabları insanların fikirləriylə
doludur. Əhməd b. Hənbəl, hidayətin Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin
hədislərində olduğunu, bunun kafi gələcəyinə, bunun xaricindəkilərin isə, böyük
alimlərdən gəlsələr dahi pozğunluq və korluq olduğuna inanırdı.
Allah, İmam
Əhmədə rəhmət etsin, onu qiyamət günündə sevdiyi və tabe olduğuyla birlikdə
haşreylesin.
İbn Rəcəbin Təassubunun Subutu
İbn Rəcəb
el-Hanbelinin, fiqhdə məzhəb təassubu və şəxslərin fikirləri mərkəzli bir
metodu olduğunu, sələfin yolunu bu şəkildə göstərməyə çalışıb naslara
yapışanları - xüsusilə də zahir əhlini - qaraladığını insaf sahibləri
bilməkdədirlər. Bununla birlikdə İbn Rəcəbin dörd məzhəbdən başqasına
bağlanmanın qanuni olmadığına dair, pozğun fikirlərlə dolu bir risaləsi vardır
və bu risalənin özünə aid olması hələ də mübahisə edilməkdədir. Lakin, İbn Rəcəbə aid olması
qəti olan əsərlərində, onun məzhəb təassubu bilinməkdədir.
Necə ki Əhli
Hədisin metoduna olan kinçiliyini bu hekayə ortaya qoyar: Hafiz Buxari,
İbnu'l-Medini və İbn Həzm kimi zahir əhli, imama uyğun gələn kimsənin rükətə
çatması halında
fatihə oxumasını fərz görərlər. Lakin İbn Rəcəb, Buxarinin bu fikirini və bunu
İbnu'l-Medini'ye söykəməsini bəyənməz və Buxarinin "Qiraəti Halfe'l-İmam"
adlı cüzünə düşdüyü qeyddə, Buxarinin, müəllimi
İbnu'l-Medini'den nəql etdiyi yerdə İbn Rəcəb belə deyir:
علي بن المديني ليس بفقيه، وفقهاء الحديث -كالشافعي وأحمد- ردُّوا
هذا، وأنكروه. ولو لزم البخاريُّ
أحمدَ، وتفقَّه به؛ كان خيرًا له من لزوم علي بن المديني مع تخبيطه
"Əli b.
əl-Medini fakih deyil. Şafii və Əhməd kimi hədis fakihleri bunu rədd edər və
qarşı çıxarlar. Əgər Buxari, Əhmədin yanından ayrılmasa və ondan fiqh
öyrənsəydi, özü üçün Əli b. el-Medininin yanında davam edərək alçalmasından daha
xeyirli olardı."
Bu qeyd, İbn
Rəcəbin əl yazısıyla təsbit edilmişdir. Yenə İbn Rəcəb, Fethu'l-Bari'de belə
demişdir:
وكان الحاملُ للبخاري على ما فعله: شدةَ إنكاره على فقهاء الكوفيين أن سورة الفاتحة تصحُّ الصلاةُ بدونها في
حقِّ كلِّ أحد، فبالغ في الرد عليهم ومخالفتهم؛ حتى التزم ما التزمه مما شذَّ فيه
عن العلماء، واتبع فيه شيخَه ابنَ المديني، ولم يكن ابن المديني من فقهاء أهل
الحديث، وإنما كان بارعًا في العلل والأسانيد
"Buxarini
bu etdiyinə götüren şey, Kufəli fakihlerin "Hər kəs üçün Fatihə oxunmadan da namaz
səhih olar" demələrinə qarşı çıxmaqdır. Onları rədd etmədə və onlara
müxalifətdə həddindən artıq getmiş, hətta şaz qalan alimlərin sarıldıqları şeyə
sarılmış, şeyxi İbnu'l-Medini'ye tabe olmuşdur. İbnu'l-Medini isə Əhli Hədisin
fakihlerinden deyil. O yalnız illetlər və isnadlar mövzusunda mütəxəssisdir.
"[30]
İbn Rəcəbin bu
sözlərini rədd etmək üçün, hadisə nisbət edilən Şafilərdən biri olan Hafiz İbn
Həcərin şəxsən öz əlləriylə yazdığı nüsxədə olan bu sözləri yetər:
الحواشي التي فيه بخط الشيخ زين الدين ابن رجب الحنبلي البغدادي نزيل
دمشق، ولقد أظهر فيها من التعصُّب والتهوُّر ما كان ينبغي له أن يتنزَّه عنه، ولكن
من يبلغ به الغضب إلى أن يقول في علي بن المديني: إنه ليس بفقيه- يسقط معه الكلام والسلام، كأنَّه ما طرق سمعَه قولُ
البخاري: إنه ما رأى أعلمَ من علي بن المديني، وقد رأى أحمدَ وتلك الطبقة وطبقةً
قبلهم بقليل
"Haşiyələr
(kitaba yazılan qeydlər) Dımeşkə yerləşib orada özünə yaraşmayacaq şəkildə
təassubunu və tehevvürünü ortaya qoyan Şeyx Zeynuddin İbn Rəcəb əl-Hənbəli
el-Bağdadiyə aiddir. Lakin hirsi, Əli b. əl-Medini haqqında: "O fakih
deyil" deməsinə qədər çatmışdır. Bununla birlikdə onunla danışma da, səlam
da kəsilər. Sanki o, Buxarinin: "Əli b. el-Medinidən daha yaxşı bilən
kimsə görmədim" dediyini eşitməmiş kimi davranır! Necə ki Buxari, o
təbəqədə Əhmədi və ondan qısa zaman əvvəl yaşamış olanları da görmüşdü."
Yenə bu da İbn
Həcərin əl yazısı ilə yazılıdır. Bu iki haşiyə, allame əs-Sehavi tərəfindən
görülmüş və əl-Cevahir ve'd-Durer'de İbn Həcərin bioqrafiyasında bunu nəql
etmişdir. [31]
İndi soruşuruq.
İbn Rəcəb nə üçün qəti bir ifadəylə belə dedi? Məsələ, kitab və sünnədən dəlillə
gəlmiş olmasına baxmayaraq, nə üçün Əli b. əl-Medini və el-Buhariyə nisbət
edildi?
İbnu'l-Medini
ilə Buxarinin yanlarında ixtilaf edən yoldaşları da vardı, hər ikisi də - İbn
Həzmin məzhəbini deyil - naslara ən yaxın olanı seçdilər. Hətta Takıyuddin
əs-Subki belə deyir: "Çünki bu dəlili ən qüvvətli olan görüşdür."
İbnu'l-Medini Fakih Deyil idimi?
Bu Suəlın
cavabını, müəllimini hər kəsdən yaxşı bilən Buxari verər. O, İbnu'l-Medini'den
belə dediyini rəvayət etmişdir:
التفقّه في معاني الحديث نصف العلم؛ ومعرفة الرجال نصف العلم
"Hədisin
mənalarını anlamaq (tefakkuh), elmin yarısıdır. Digər yarısı da ricəli
bilməkdir." İbnu'l-Medini'nin özü üçün elmin yarısına razı olduğu və digər
yarısını laqeyd yanaşdığı deyilə bilərmi?
Əbu Ubeyd belə
demişdir:
انتهى الحديث إلى أربعة: فأبو بكر بن أبي شيبة أسردهم له، وأحمد بن حنبل أفقههم فيه، ويحيى بن معين: أجمعهم له، وعلي
بن المديني: أعلمهم به
"Hədisdə
son söz bu dörd adamdadır: Əbu Bəkr b. Əbi Şeybe ən çox rəvayət edənləridir.
Əhməd b. Hənbəl, ən yaxşı fıkhedenleridir. Yəhya b. Main ən çox hədis
yığanlarıdır. Əli b. əl-Medini isə ən yaxşı bilənləridir."
Yaqub b.
Sufyan əl-Fesevi el-Marifedə nəql edir:
أنه قيل لعليّ ابن المديني: (لو نظرت في شيء من الفقه - كأنه يريد الرأي - فقال إن اشتغلت بذاك انسلخت
مما أنا فيه
" Əli b.
el-Mediniyə rəy nəzərdə tutularaq: "Fiqhdən bir şeyi araşdırsansa"
deyildi. O da dedi ki: "Onunla məşğul olsaydım, indi bulunduğum halda ola
bilməzdim."
Yenə İbn
Rəcəb, Buxarinin bu fikiri Kufəlilərə müxalifət olsun deyə seçdiyini iddia
etmişdir! Yəni ona görə Buxari, sırf Kufəlilərə müxalif çıxmaq istədiyi üçün
müxalif çıxmış! İbn Rəcəb, şeyxlərini fikirlərinə təassubundən ötəri, hədis
kitablarının ən səhihinin müəllifi olan Buxariyə belə bir zənndə bulunmuşdur.
Subhanallah!
Buxarinin
Səhihində "Bəzi insanlar iddia etdilər ki…" deyərək işarədə
bulunduğları kəslərin rəy əhli və Kufəlilər olduğunu hər kəs bilər. Halbuki
Buxari, imamın arxasında Fatihə oxumaq haqqında müstəqil bir cüz yazmışdır. Bu
məsələdə Kufə əhli tək qalmamış, dörd məzhəb də bu fikirdədir. Beləcə İbn Rəcəb
və bənzəri mutəassıplərın bilmədikləri istiqamətdən fikirləri çürüdülmüşdür.
İbnu'l-Medini və Buxari dəlili götürmüşlər, Kitab, sünnə və Əshabələrin əməlindən dəlil gətirmişlərdir.
[1] Haşiyetu's-Savi Ala Tefsiri'l-Celaleyn (3/10 -
İhyau't-Turasi'l-Arabi nəşr/bəsqısı) Türkiyənin el-Butisi
Abdullah Yolcu adlı kəlamçı hənəfi mutəassıbının, bu
söz haqqında belə dediyini şəxsən mən də, başqaları da eşitdik: "Bu necə bir söz deyə əvvəl biz
də heyrətlənərdik. Məgər əs-Savi haqlıymış(!)"
Sonra mukallit avamın reaksiyalarından ürkdükləri üçün şaklabanlık edərək:
"Müqayisəni qəbul etməyən və məzhəb təqlid etməyən Əhli sünnə
xaricidir" deməyə başladılar! Halbuki sələfdən heç kim "Müqayisəni
qəbul etməyən əhli sünnə xaricidir" deməmiş, əksinə müqayisə və müqayisə əshabələri
haqqında ağır sözlər söyləmişlər. Sələfin üzərində olduqları menheci tərs üz
etmək üçün əllərindən gələni yapadursunlar, Allah onların zülmünü ər ya da keç
aradan qaldıracaqdır!
Abdullah Yolcu və onun arxasına ilişən digər kəlam və rəy əhli
"Əbu Zerka" ləqəbli Yılmaz Şahin, şübhəyə saldıqları Talha Bekreti də
yanlarına götürərək, bəsirətli mücəddid alimlərin dama atdıqları məzhəbçilik
başmaqlarını axtarmaq üçün damlarda gəzişməkdədirlər! Bunların özlərinə başmaq
tapıb gətirəcəklərini çarəsizcə bekleyeduran Elm-der qrupu isə, elə bir acizlik
içərisinə girmişlər ki, tətil ticarətlərinin və şovlarının gedə bilməsi
üçün hələ yolun başında video fitnəsinə düşərək sələfin menhecinden istefa
vermiş təmkinsizləri natiq olaraq xalqın qarşısına çıxarmışlar. Allah
ümmətimizə fitnədən oyanmağı nəsib etsin.
[2] Əbul-Hasen əl-Kerhi,
Üsulu Fikh (s. 38)
[3] əl-Mesail (276) 3]
Muhtasaru'l-Muemmel Fi'r-Reddi İle'l-Emri'l-Evvel kitabında
(Mektebetu's-Sahveti'l-İslamiyye- Küveyt nəşr/basqısı, s. 36)
[4] əl-Mesail (276)
[5] əl-Mesail (276)
(6] əl-Mesail (275)
[7] Baxın.: İbn
Abdilhadi, Fimen Təkəlləmə Fihi'l-İmam Əhməd (5. Maddə) Tabakatu'l-Hanabile
(1/53-54).
[8] Məsailu İbn Hani
(2368-2369)
[9] Məsailu İbn Hani
(1908-1909)
[10] Məsailu İbn Hani
(1911).
[11] Tabakatu'l-Hanabile
(1/6)
[12] Tabakatu'l-Hanabile (1/24-35)
[13] ər-Rəddi Ala
Mən Enkera's-Savt vəl-Hərf (s. 215 Daru'r-Raye
nəşr/basqısı)
[14] Hərb əl-Kirmani,
Mesail (s. 40).
[15] əl-Musvedde (s.
367)
[16] əl-Musvedde (s.
404) baxın.: İbn Qasımın yığdığı əl-Mustedrek Al'e'l-Fetava İbn Teymiyye (s.
185)
[17] əl-Musvedde (s.
452)
[18] əl-Musvedde (s.
452)
[19] əl-Musvedde (s.
481)
[20] əl-Musvedde (s.
368)
[21] əl-Musvedde (s.
372-272)
[22] İ'lamu'l-Muvakkiin
(1/333)
[23]
Mecmuatu'r-Resaili'l-Kubra (s. 209)
[24] əl-Musvedde (s.
377)
[25] et-Dureru's-Seniyye
(1/45)
[26] İbn Bedran
əl-Medhal (s. 434)
[27] əl-Fetava (22/116)
[28] İbn Rəcəb,
Fethu'l-Bari (2/412)
[29] et-Dureru's-Seniyye
(4/105-106)
[30] Fethu'l-Bari
(7/115-116)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder