Ey Menhecimize Dil Uzadan Ahmak! Dön və Deyəcəklərimə Yaxşı Bax!

                Ey Menhecimize Dil Uzadan Ahmak! Dön və Deyəcəklərimə Yaxşı Bax!

Gizlədilən Həqiqətlər
Əbu Muaz Seyfullah əl-Çubukabadi

Şübhəsiz həmd tək Allahadır. ONA həmd edər, ONdan kömək və bağışlama diləyərik. Nəfslərimizin şərlərindən, əməllərimizin pisliklərindən Allaha sığınarıq. Allahın hidayət verdiyini kimsə sapdıra bilməz. ONun sapdırdığını da kimsə doğru yola çatdıra bilməz. Şahidlik edərəm ki, Allahdan başqa ibadətə layiq haqq ilah yoxdur. O, bir və təkdir, ONun ortağı yoxdur. Yenə şahidlik edərəm ki, Məhəmməd Allahın qulu və Rəsuludur.
"Ey iman gətirənlər! Allahdan layiqincə qorxun. Yalnız müsəlman olduğunuz halda ölün!." (3 Ali-İmran; 103)
"Ey insanlar! Sizi tək bir şəxsdən  xəlq edən, ondan zövcəsini  yaradan və onlardan da bir çox kişi və qadınlar törədən Rəbbinizdən qorxun! (Adı ilə) bir-birinizdən (cürbəcür şeylər) istədiyiniz Allahdan, həmçinin qohumluq əlaqələrini kəsməkdən həzər edin! Şübhəsiz ki, Allah sizin üzərinizdə gözətçidir!." (4 ən/Nisə; 1),
"Ey iman gətirənlər! Allahdan qorxun və doğru söz söyləyin!. əməllərinizi islah edər və günahlarınızı bağışlayar. Hər kəs Allaha və Peyğəmbərinə itaət etsə, böyük bir səadətə nail olar." (33 əl-Əhzab; 70-71)
Bundan sonra, Şübhəsiz sözlərin ən gözəli Allahın Kəlamı, yolların ən xeyirlisi Məhəmməd Sallallahu əleyhi və selləmin yoludur. İşlərin ən pisi sonradan çıxarılanlarıdır. Hər sonradan çıxarılan şey bidətdir və hər bidət pozğunluqdur. Hər pozğunluq da atəşdədir.

Dörd Məzhəb Necə Yayıldı?

Elm tələbəsi olduğunu iddia edən və insanların elm və alimlərə aid ləqəblər verdikləri, özlərinə "hatib" və "dəvətçi" deyilən  bir çox kimsənin zehinlərində kökləşən fitnələrdən biri, dörd məzhəbin İslamın dirəklərindən olduğu, məzhəbi olmayanın dininin də olmayacağı, təriqət və ixtilafların dinin ruhu və zirvəsi olduğu, hətta ixtilafın rəhmət (!) olduğu kimi düşüncələrdir. Belə ki, Kitab və sünnədən dəlil soruşmanın küfrün əsaslarından olduğu iddia edilmişdir
əs-Səvi əl-Maliki, Celaleyn haşiyəsində bu xəbis iddiaya cürət etmişdir:
الأخذ بظاهر الكتاب والسنة من أصول الكفر
"Kitab və sünnənin zahirini götürmək küfrün əsllərindəndir"[1]
Bu çirkinliyin bir bənzəri də Hənəfilərdən el-Kerhi'nin:
كل آية أو حديث تخالف ما عليه أصحابنا فهو مؤول أو منسوخ
"Əshabələrimizin (Hənəfilərin) müxalif olduqları hər ayə və ya hər hədis ya 'vil edilər, ya da nəsh edilmişdir"[2] sözüdür.
Halbuki Allah bu ümmətə tək kitab endirmiş, tək peyğəmbər göndərmiş və belə buyurmuşdur:
ولا تكونوا كالذين تفرقوا واختلفوا
"Təriqətlərə bölünən və ixtilaf edənlər kimi olmayın" (3 Ali-İmran 105)
ولا يزالون مختلفين إلا من رحم ربك
"Rəbbinin mərhəmət etdiklərinin xaricindəkilər ixtilaf etməyə davam edərlər" (11 Hud 118, 119)
فهدى الله الذين آمنوا لما اختلفوا فيه من الحق بإذنه
"Allah, iman edənləri, üzərində ixtilaf etdikləri haqqa, öz icazəsiylə hidayət etmişdir" (2 Bəqərə 213)
Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm geridə bir ümmət buraxmış, bu ümmət ən xeyirli ümmət olmuşdur. Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin vəfatının ardından, yerləri doldurulamayan kəslər də vəfat etmişlər, xeyrdən sonra şər gəlmiş, bu məzhəblər ortaya çıxmağa başlamışdır. Şeytan bu fitnəni müxtəlif qılıqlarla bəzəmiş, həyatlarını Allaha və rəsuluna dəvətlə keçirən fəzilətli insanlar olan hədis alimlərinin adlarını bu məzhəblərə taxmışdır.
Sonra gələnlər kor təqliddən başqasını qəbul etməmişlər, bu alimlər adına yalançı şahidlik edərək böhtan atmış, buhtanda tapılmışlar, heç bir nesep bağları olmadığı halda özlərini bu alimlərə nisbət etmişlər. Beləcə "İmam Malikin məzhəbi", "İmam Şafiinin məzhəbi" və "İmam Əhmədin məzhəbi" kimi sözlər eşidilməyə başlanmışdır.
"İmam Əhməd bu məsələdə bu fikirdədir, İmam Malik bu fikiriylə ona müxalif çıxmışdır" dediklərini eşidərik! Əgər məsələni araşdıracaq olsaq, o imamların bu işlə əlaqələrinin olmadığını və bu işi gözəl görmədiklerini görərik. Əksinə bunlar ancaq təriqət və ixtilafa söykənmiş, sonra gözləri çaşmış və əylənib dayanmaqda olan sonrakıların sözləridir. Bu ixtilaf və təriqətləşmələrinə: "İmam Əhmədə aid" və ya "İmam Malikə aid" deyərək örtük uydurmuşlar, beləcə iblis bu ümmətə təriqətləşməyi yerləşdirmiş, bunun nəticəsi olaraq da ümmət müvəffəqiyyətsizliyə uğramışdır.
Əbu Şama əl-Makdisi rahimehullah, belə deyir:
ومنهم من قنع بزبالة أذهان الرجال وكناسة أفكارهم وبالنقل عن أهل مذهبه وقد سئل بعض العارفين عن معنى المذهب فأجاب أن معناه دين مبدل قال الله تعالى ( ولا تكونوا من المشركين من الذين فرقوا دينهم وكانوا شيعا كل حزب بما لديهم فرحون )ألا ومع هذا يخيل إليه أنه من رؤوس العلماء وهو عند الله وعند علماء الدين من أجهل الجهال بل بمنزلة قسيس النصارى أو حبر اليهود لأن اليهود والنصارى ما كفروا إلا بابداعهم في الأصول والفروع وقد صح عن النبي صلى الله عليه وسلم ( لتركبن سنن من كان قبلكم ) الحديث "
"Kimisi insanların zehinlərinin qalığı və fikirlərinin zibilliyi ilə qənaət edərək məzhəbinin mənsublarından nəqldə bulunmaqdadır. Ariflərdən birinə məzhəbin mənası soruşulunca: "Dəyişdirilmiş din deməkdir" deyə cavab vermişdir. Allah Təala: "Dinlərini parçalayan, qruplara bölünən və hər qrupun özlərində tapılanlarla sevindikləri müşriklər kimi olmayın" (30 Rum 31-32) buyurmuşdur. Diqqət yetirin! Buna baxmayaraq alimlərin öndərləri kimi görünən bəziləri, Allah qatında və həqiqi din alimlərinə görə cahillərdən də cahildirlər! Hətta onlar xristianların rahibləri və yəhudi alimləri mesabesindedir! Çünki Yəhudilər və Xristianlar, özlərinin bidət olaraq çıxardıqları şeylər xaricində üsul və furunu inkar etmişlər. Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin belə buyurduğu səhih olaraq gəlmişdir: "Sizdən əvvəlkilərin yollarına eynilə uyğun gələcəksiniz"[3]

İmam Əhmədin Təqlid, Məzhəb, Rəy və Müqayisəyə Qarşı Tutumu

Burada şəxsən İmam Əhmədin, bunların böhtan olduğunu ortaya qoyan və özünün menhecinin Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə ittiba olduğunu, fəlan və filanın fikirlərini şiddətlə çirkin gördüyünü açıqlayan sözlərindən bəzilərini zikr edəcəyik:
Sünen sahibi İmam Əbu Davud belə demişdir: "Əhmədin belə dediyini eşitdim:
ليس أحد إلا ويؤخذ من رأيه ويترك ، ما خلا النبي - صلى الله عليه وسلم
"Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin xaricində hər kəsin sözünü götürmək də, tərk etmək də mümkündür. "[4]
Əbu Davud dedi ki: "Əhmədə belə dedim:
الأوزاعي هو أتبع من مالك ؟ قال : لا تقلد دينك أحدأ من هؤلاء ، ما جاء عن النبي - صلى الله عليه وسلم - فخذ به
"el-Evzaiyəmi, yoxsa Malikəmi uyğun gəlim?" Dedi ki: "Dinində bunlardan heç birini təqlid etmə! Nəbi sallallahu əleyhi və selləmdən gələnləri götür"[5]
Əbu Davud dedi ki: "Əhməd b. Hənbəlin belə dediyini eşitdim:
لا يعجبني رأي مالك ، ولا رأي أحد
"Nə Malikin nə də hər hansı bir şəxsin fikiri xoşuma gedər. "[6]
İmam Əhməd rahimehullah işdə belə çəkindirmişdir. Lakin Allahın qürura saldığı bu kəslər Allahın kitabını və Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sünnəsini arxalarına atmışlar, onun yerinə rəy və müqayisəni götürmüşlər. Daha xeyirli olanı, aşağı olanla dəyişmişlər.
İbn Hani, İmam Əhmədin belə dediyini nəql etmişdir:
اترك رأي أبي حنيفة وأصحابه.
"Əbu Hənifə və əshabının fikirlərini tərk et!"
Əbu Davud dedi ki:
سمعت أحمد ذكر شيئاً من أمر أصحاب الرأي . فقال : يحتالون لنقض سنن رسول الله - صلى الله عليه وسلم
"İmam Əhmədin rəy səhabələrinin vəziyyətindən bəhs etdiyini eşitdim. Belə dedi: "Onlar Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sünnələrini azaltmağa çalışırlar"
əl-Meymuni belə demişdir:
سمعت أبا عبد الله أحمد بن حنبل ، وسئل عن أصحاب الرأي ، يكتب عنهم ؟ فقال : قال عبد الرحمان ، هو ابن مهدي ، : إذا وضع الرجل كتابا ، من هذه الكتب ، أرى أن لا يكتب عنه الحديث. قال أحمد : وما تصنع بالرأي ، وفي الحديث ما يغنيك عنه ويقول : من دل على صاحب رأي ، فقد أعان على هدم الإسلام
"Əbu Abdillah Əhməd b. Hənbələ: "Rəy əshabındən elm yazaqmı?" deyə soruşulunca belə dediyini eşitdim: "Əbdürrəhman b. Mehdi dedi ki: "Adam, bu kitablardan (şəxsi fikirlərinə dair) bir kitab ortaya qoysa ondan hədis yazılmasını uyğun hesab etməm." Əhməd dedi ki: "Rəyi/Fikiri nə edəcəksən? Hədis bunlara ehtiyac buraxmaz." Yenə belə demişdir: "Kim rəy sahibini (məsələlərə şəxsi fikiriylə hökm verəni) tövsiyə etsə İslamın yıxılmasına kömək etmiş olar. "[7]
Əbu Məsud Əhməd b. Furat b. Xalid ər-Razi et-Dubbi əl-Esbehani, İmam Əhmədin bu sözünü rəvayət etmişdir:
قال احمد من دل على صاحب رأي ليفتنه فقد أعان على هدم الإسلام
"Fitnəyə salmaq üçün rəy əshabını tövsiyə edən, İslamın yıxılmasına kömək etmiş olar."
İmam Əhməd rahimehullah, həyatında dini rəy ilə götürənlər haqqında bu kimi sözlər söyləmiş, belə kəslərin İslamı yıxdıqlarını ifadə etmişdir. Buna görə İmam Əhməd rahimehullah hədisi şəriflər ehtiva edən kitabları tövsiyə etmişdir. Sonra insanların fikirləriylə bu hədisləri bir-birinə qatan, xəbis ilə tayyibi qarışdıran kitablar yazılmışdır. İmam Əhməd bu görüşlərin atılmasını və silinməsini, kitabda yalnız hədislərin buraxılmasını əmr edərdi. Ürəyi olan üçün bu kifayətdir. Allahın bəsirətini işıqlandırdığı kəslər üçün ayə və hədislərdən başqasına ehtiyac yoxdur. Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin hədisiylə kifayətlənməyənə cəhənnəm yetər!
İbn Hani belə demişdir:
سئل أحمد بن حنبل ، عن أبي حنيفة ، يروى عنه ؟ قال : لا . قيل : فأبو يوسف (صاحب أبي حنيفة ) ؟ قال : كأنه أمثلهم . ثم قال : كل من وضع الكتب ، فلا يعجبني ، ويجرد الحديث
"Əhməd b. Hənbələ Əbu Hənifədən rəvayət edilib edilməyəcəyi soruşuldu. "Xeyr" dedi. "(Əbu Hənifənin şagirdi)  Əbu Yusuf?" deyə soruşulunca: "O da onlar kimidir" dedi. Sonra belə dedi: "(Fikirlərinə dair) kitab yazan və hədisləri yazmayan kəslərdən xoşlanmam. "[8]
İmam Əhməd rahimehullah belə demişdir:
لا يعجبني شيء من وضع الكتب ، ومن وضع شيئًا فهو مبتدع. وقال ابن هانى : سألت أحمد عن كتاب مالك والشافعي أحب إليك أو كتب أبي حنيفة وأبي يوسف ؟ فقال : الشافعي أعجب الي ، هذا إن كان وضع كتابا ، فهؤلاء يفتون بالحديث (يعني مالكًا والشافعي) وهذا يفتي بالرأي (يعني أبا حنيفة) فكم بين هذين
"(Şəxsi görüşlərə dair) yazılan kitabların heç birindən xoşlanmam. Kim belə bir kitab yazarsa o bir bidətçidir." İbn Hani dedi ki: "Əhmədə; "Malik və Şafiinin kitablarınımı yoxsa Əbu Hənifə və Əbu Yusufun kitablarınımı seçərsən?" deyə soruşdum. Dedi ki: "Şafii daha xoşuma gedər. (Malik və Şafii) kitab yazmış olsalar da hədislə fətva verirlər. Bu isə (yəni Əbu Hənifə) rəy ilə fətva verir! Bu ikisi arasında nə qədər çox fərq var! "[9]
İbn Hani belə demişdir: "Erdebildən biri İmam Əhmədə, kitab yazmış olan Əbdürrəhman adlı biri haqqında soruşdu. İmam Əhməd dedi ki:
قولوا له : أحد من أصحاب النبي - صلى الله عليه وسلم - فعل هذا ؟ أو أحد من التابعين ؟ فاغتاظ الإمام أحمد ، وشدد في أمره ، ونهى عنه . وقال : انهوا الناس عنه ، وعليك بالحديث
"Ona Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin səhabələrindən birinin və ya təbiindən birinin bunu etdiyinimi söyləmişlər?" İmam Əhməd hirsləndi və bu mövzuda sərt danışaraq qadağan etdi. Dedi ki: "İnsanları ondan çəkindirin! Sənə hədis yetər. "[10]
Abdulvehhab əl-Verrak belə dedi:
ما رأيت مثل احمد بن حنبل قالوا له وإيش الذي بان لك من علمه وفضله على سائر من رأيت قال رجل سئل عن ستين ألف مسألة فأجاب فيها بأن قال أخبرنا وحدثنا
"Əhməd b. Hənbəl kimisini görmədim." Ona: "Əhmədin elmini və başqalarından üstünlüyünü anladığın xüsus nədir?" deyə soruşulunca belə dedi: "Bir adam altmış min məsələ soruşdu, bunlara "ahberana: bizə belə xəbər verildi" və "həddəsəna: bizə belə hədis rəvayət edildi" deyərək cavab verdi. "[11]
Tabakatu'l-Hanabile'de; əl-Mübarək - Əli b. Ömər əl-Bermeki - Əhməd b. Abdillah əl-Maliki - atası - Məhəmməd b. İbrahim b. Abdillah b. Yaqub b. Zevran - Əbul-Abbas Əhməd b. Cəfər b. Yaqub b. Abdillah əl-Farasi əl-Istahari isnadıyla belə rəvayət edilmişdir: "Əbu Abdillah Əhməd b. Məhəmməd b. Hənbəl dedi ki
...... والدين إنما هو كتاب الله عز وجل وآثار وسنن وروايات صحاح عن الثقات بالأخبار الصحيحة القوية المعروفة يصدق بعضها بعضا حتى ينتهي ذلك إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم وأصحابه رضوان الله عليهم والتابعين وتابعي التابعين ومن بعدهم من الأئمة المعروفين المقتدى بهم والمتمسكين بالسنة والمتعلقين بالآثار لا يعرفون بدعة ولا يطعن فيهم بكذب ولا يرمون بخلاف وليسوا بأصحاب قياس ولا رأي لأن القياس في الدين باطل والرأي كذلك أبطل منه وأصحاب الرأي والقياس في الدين مبتدعة ضلال ...... وأصحاب الرأي وهم مبتدعة ضلال أعداء للسنة والأثر يبطلون الحديث ويردون على الرسول عليه الصلاة والسلام ويتخذون أبا حنيفة ومن قارب قوله إماما ويدينون بدينهم وأي ضلالة أبين ممن قال بهذا وترك قول الرسول وأصحابه واتبع قول أبي حنيفة وأصحابه فكفى بهذا غيا مرديا وطغيانا ..... وأما أصحاب الرأي فإنهم يسمون أصحاب السنة نابتة وحشوية وكذب أصحاب الرأي أعداء الله بل هم النابتة والحشوية تركوا آثار الرسول صلى الله عليه وسلم وحديثه وقالوا بالرأي وقاسوا الدين بالاستحسان وحكموا بخلاف الكتاب والسنة وهم أصحاب بدعة جهلة ضلال وطلاب دنيا بالكذب والبهتان
"Din ancaq Allahın kitabı, əsərlər, sünnələr, bir-birini təsdiq edən, səhih və qüvvətli xəbərləri nəql edən etibarlı ravilerin köçürdükləri səhih rəvayətlərdən ibarətdir. Bu, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə, səhabələrinə - Allah onlardan razı olsun - təbiinə, tebau't-tabiine və onlardan sonra özlərinə uyğun gəlilən, sünnəyə sarılan, rəvayətlərə bağlanan, bidətlə bilinməyən, yalanla tənqid olunmayan, müxalifətlə günahlandırılmayan məşhur imamlara qədər çatar. Bu imamlar müqayisə və rəy səhabələri deyildirlər. Çünki dində müqayisə batildir. Rəy də eyni şəkildə, ondan daha batildir. Dində rəy və müqayisə əshabı pozğun bidətçilərdir… Rəy əshabı pozğun bidətçilərdir və onlar sünnə və əsər (rəvayətlər)in düşmənləridirlər. Hədisi ləğv edər, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmi rədd edərlər, Əbu Hənifəni və ona yaxın olanları imam əldə edərək onların dinlərini din əldə edərlər! Hansı pozğunluq bundan daha açıq ola bilər? Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin və əshabələrinin sözlərini tərk edərlər, Əbu Hənifə və əshabələrinin sözlərinə uyğunlaşarlar! Alçaq bir azğınlıq və tugyan olaraq bu yetər!... Rəy əshabələrinə gəlincə, onlar sünnə əshabələrinə: "Nabita və Haşeviye" deyərlər. Allahın düşməni olan rəy səhabələri yalan danışmışlar! Əksinə özləri Nabita və Haşeviyedirler. Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin hədisini və rəvayətləri tərk edərək şəxsi fikirlərini söyləmişlər, dində müqayisə və ihtihsan edərək Kitab və sünnəyə zidd hökmlər vermişlər. Onlar bidətçi, cahil, pozğun, yalan və böhtan ataraq dünya arxasında qaçan kəslərdir. "[12]
İmam Hafiz Əbu Nəsr əl-Vaili əs-Secezi (v. 444 hicri) belə deyir:
:"..،أيد الله سبحانه بمنه أبا عبدالله أحمد بن محمد بن حنبل الشيباني رحمه الله ، حتى قام بإظهار المنهاج الأول ، وكان جامعا،قد تقدم في الفقه فنظر في مذهب أبي حنيفة و سفيان أولا ، ثم نظر في مذهب مالك ، ثم نظر في مذهب الشافعي ،واختار لنفسه ما وجده في الحديث ،وكان في معرفته مبرزا ، وكان شديد الورع ، و متمسكا بآثار السلف ، و متمكنا من العقل و الحلم ،فنشر ما كان عليه السلف ، و ثبت في المحنة ،و لم يات من عنده بشيء ،ولم يعول إلا على السنن الثابثة.
"…Allah Subhanehu onu Əbu Abdillah Əhməd b. Məhəmməd b. Hənbəl əş-Şeybani rahimehullah ilə dəstəklədi və əhatə edici olan ilk menheci ortaya qoydu. Fiqhdə önə keçdi. Əvvəl Əbu Hənifə və Sufyanın məzhəbini araşdırdı. Sonra Malikin məzhəbini araşdırdı. Sonra Şafiinin məzhəbini araşdırdı və özü üçün hədis yolunu seçdi. Məlumatı irəli ölçüdə idi. Qüvvətli bir vera'ı vardı. Sələfdən gələn rəvayətlərə sarılardı. Möhkəm bir ağıl və helm sahibi idi. Sələfin üzərində olduqları yolu yaydı. Mihnedə (Quranın məxluq olduğunun iddia edildiyi fitnə dövründə) stabillik etdi. Yalnız birgə sünnədə gələnlərə yönəldi. "[13]
Hərb əl-Kirmani, İmam Əhmədin belə dediyini nəql etmişdir:
ترك القياس واتباع السنة أسلم
"Müqayisəni tərk etmək və sünnəyə uyğun gəlmək ən salamatlıqlı yoldur. "[14]

İmam Əhmədin tabe Olduğu Menhec

İmam Əhməd ilə eyni əsrdə Davud b. Əli əz-Zahiri, Buxari və Muslim gəlmişlər, dümdüz bir yol olan eyni menhec üzərində irəliləmişlər. Onlardan sonra hicri beşinci əsrin övüncü İmam İbn Həzm gəlmiş və eyni menhece tabe olmuşdur. Bu menhec səhabə, təbiin və onlara gözəlliklə uyanların menhecidir. Bu yol, Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin və əshabələrinin üzərində olduqları yoldur. Bu menhece uyanlar hər əsrdə və hər ölkədə şəxsi görüş, zənn və təqlidi tərk edən, ixtilafı və təriqətləşməyi ləğv edən kəslərdir. İşdə İmam Əhmədin əshabələrindən insaf sahibləri, bu menheci qorumuşlar, müqayisəni və rəyi rədd etmişlər, əksinə İmam Davudun da üzərində olduğu İmam Əhmədin menhecine uyğunlaşma göstərmişlər.
ər-Resailu'l-Kemaliye sahibi Allame Şatti əl-Hənbəli belə deyir:
والإمام أحمد من أئمة الظاهر ولما كان الإمام أحمد من أئمة الظاهر كداود بن علي الظاهري، وابن حزم، وغيرهما، إلتزم البعض من متقدمي فقهاء الحنابلة نقل أحكام مذهب داود وغيره، ككتاب ( رؤوس المسائل ) لأبي الخطاب محفوظ بن أحمد بن حسن الكلوذاني ، والرعايتين الصغرى والكبرى لابن حمدان، وغيرها من الكتب المعتمدة في المذهب..أ.هـ
"İmam Əhməd, zahiri imamlardandır. İmam Əhməd; Davud b. Əli əz-Zahiri, İbn Həzm və başqaları kimi zahir imamlarından olduğu üçün, əvvəlki Hənbəli fakihlerinden bəzisi Davudun və başqalarının məzhəbinin hökmlərini də nəql etməyə diqqət göstərmişlər. Məsələn Əbul-Hattab Məhfuz b. Əhməd b. Hasen el-Kelvezaninin "Ruusu'l-Mesail" kitabı, İbn Hamdanın "ər-Riayetu's-Sugra" və "ər-Riayetu'l-Kubra" kitabları və bunlardan başqa məzhəbdə mutemed olan digər kitablar belədir."
Burada allame eş-Şattinin İmam Əhmədi zahiriliyə nisbət etdiyini və onu zahiri imamlarından saydığını görürük.  Bunun mənasını, tə'vil etmədən, həqiqi zahir mənasının xaricinə çıxmadan, müqayisə və rəydən uzaq dayanaraq, nasların zahirini götürməkdir. İşdə zahir əhlinin menheci budur. Hətta bu, hədis və əsər əshabələrinin hamısının menhecidir. Onların bundan başqa bir menheci yoxdur. İmam Əhməddən rəy və müqayisəni zemmettiğine dair gələn rəvayətlər bunu gücləndirməkdədir. Bu rəvayətləri bəzi hənbəlilər müxtəlif yollarla tə'vil etməyə cəhd etmişlər. Ancaq bəziləri də baş yoldan ayrılmamışlar, rəy və müqayisəni rədd etmişlər. Allah köməkçimiz olsun.

İmam Əhmədin Müqayisə Haqqındakı Fikiri

İbn Teymiyye rahimehullah, əl-Musvedde kitabının müqayisə hissəsində belə demişdir:
قال أحمد فى رواية الميموني يجتنب المتكلم فى الفقه هذين الأصلين المجمل والقياس
"El-Meymuninin rəvayətində İmam Əhməd dedi ki: "Fiqh haqqında danışan kimsə bu iki üsuldan; mücməl (bağlı lafızlardan) və müqayisədən uzaq dayanmalıdır. "[15]
فى رواية أبى الحارث فقال ما تصنع بالرأى والقياس وفى الحديث ما يغنيك عنه
"Əbul-Hərisin rəvayətində belə demişdir: "Rəy və müqayisəni nə edəcəksən? Hədis bunlara ehtiyac buraxmaz. "[16]
وفى رواية مهنا وقد سأله : هل نقيس بالرأى ؟ فقال : لا ، هو أن يسمع الرجل الحديث فيقيس عليه
"Digər bir rəvayətdə İmam Əhmədə: "Rəy ilə müqayisə edə bilərikmi?" deyə soruşulunca belə demişdir: "Xeyr. Əks halda adam hədisi eşitdiyi halda ona müqayisə edər. "[17]
وقال في رواية أبي طالب : أصحاب أبي حنيفة إذا قالوا شيئاً خلاف القياس : نستحسن هذا وندع القياس فيدعون ما يزعمون أنه حق بالاستحسان ، وأنا أذهب إلى كل حديث جاء ولا أقيس عليه .
"Əbu Talibin rəvayətində belə demişdir: "Əbu Hənifənin səhabələri müqayisəyə zidd bir şey söylədiklərində: "Bunu gözəl gördük (istehsan etdik) və müqayisəni tərk etdik" deyərlər. Beləcə haqq olduğunu iddia etdikləri şeyi, istehsan səbəbiylə tərk edərlər. Mən isə tamamilə hədisdə gəldiyi kimi söyləyərəm, müqayisə etməm. "[18]
وقال في رواية عبدوس : ليس في السنة قياس ولا تضرب لها الأمثال ولا تدرك بالعقول إنما هو الاتباع
"Abdus’un rəvayətində isə belə demişdir: "Sünnədə müqayisə yoxdur. Ona mesəl gətirilməz və ağıllarla idrak edilməz. Ona (sünnəyə) yalnız tabe olunar"[19]
İbn Teymiyye, el-Musveddedə belə demişdir:
وذهبت الزيدية الى المنع منه عقلا وشرعا وكذلك صرح به أبو الخطاب عن النظام وداود وأهل الظاهر كالقاشاني والمعري والنهرواني وغيرهما قال وقد أومأ إليه أحمد فقال يجتنب المتكلم فى الفقه هذين الاصلين المجمل والقياس وقد تأوله شيخنا على استعمال القياس مع وجود السنة والظاهر خلافه ... أ.هـ
"Zeydiyye, ağılnan və din'en bunu (müqayisəni) qadağan qəbul etmişlər. Eyni şəkildə Əbul-Hattab, ən-Nazzam və Davud ilə əl-Qaşanı, əl-Mearri, ən-Nehravani və digərləri kimi zahir əhlindən nəql edərək eynisini tasrih etmişdir. Demişdir ki: "Əhməd də buna işarə etmiş və belə demişdir: "Fiqh haqqında danışan kimsə bu iki üsuldan; mücməl və müqayisədən uzaq dayanmalıdır." Necə ki şeyximiz bunu sünnə olduğu və zahire zidd olduğu zaman müqayisə etmənin qadağan edilməsinə yorumlamıştır"[20]
  İmam Əhməd rahimehullahın sözünün bu şəkildə izah ədilmesi batildir. İmam Əhməd, Əbul-Hərisin rəvayətində: "Rəy və müqayisəni nə edəcəksən, hədis bunlara ehtiyac buraxmaz" dediyi halda necə bu izah qəbul edilə bilər?
İmam Əhməd rahimehullah, Kitab və sünnənin qiyamət gününə qədər meydana gələcək bütün hadisələri əhatə etdiyini söyləməkdə haqlıdır. Hadisələrin yaradıcısı, Quran və sünnəni endirmişdir. Bu ikisi, bu hadisələrin hökmlərini də ehtiva etməkdədir.
İbn Teymiyye və İbnu'l-Qayyım, nasların bütün hadisələri əhatə etdiyini, bunları bilənin bildiyini, bilməyənin bilmədiyini etiraf etmişlər. Hətta onlar, İmamu'l-Harameyn el-Cuveyninin:
النصوص لا تفي بعشر معشار الشريعة
"Naslarla dinin ancaq onda biri yerinə gətirilə bilər" şəklindəki çirkin sözünə şiddətlə qarşı çıxmışlar.
İbn Teymiyye, Hənbəlilərdən müqayisənin hüccet olmadığını söyləyən və bu mövzuda İmam Əhməddən gələn rəvayətləri dəlil gətirənləri zikr etmişdir. [21]
Haqq olan budur. İmam Əhməd rahimehullahın sözlərinin dində müqayisəni açıqca qadəğan etttiği barəsində heç bir şübhəmiz yoxdur. Ancaq Hənbəlilərin əksəriyyəti, xüsusilə də sonradan gələnlər, müqayisənin hüccet olduğunu söyləmişlər, zikr etmiş olduğumuz, İmam Əhməddən gələn rəvayətləri rədd etməyə güc çatdıra bilməmişlər. Ancaq müxtəlif yollarla tə’vil etməyə cəhd etmişlər. Şübhələri bu şəkildədir:
1- İmam Əhmədin ancaq nas olan mövzularda müqayisəni rədd etdiyini iddia etmişlər. El-Musveddedə belə deyilmişdir:
وهذا لا يدل على أنه ليس بحجة وانما يدل على أنه لا يجوز استعماله مع النص
"Bu müqayisənin hüccet olmadığını deyil, ancaq nas olan mövzuda müqayisə etmənin caiz olmadığını göstərər.."
2- İmam Əhməddən nəql edilən bu kimi ifadələri dəlil gətirmişlər:
سألت الشافعى عن القياس فقال عند الضرورة وأعجبه ذلك
"Şafiiyə müqayisə haqqında soruşdum, dedi ki: "Ancaq zərurət halında edilə bilər" Bu cavabı bəyəndim."
Yenə Məhəmməd b. el-Hakemin rəvayətində belə demişdir:
لا يستغنى أحد عن القياس ، وعلى الإمام يرد عليه الأمر أن يجمع له الناس ويقيس
"Hər kəs müqayisəyə məcburdur. İmama bir məsələ gəldiyi zaman insanları toplar və müqayisə edər" Yenə eyni şəkildə Əhməd b. əl-Qasım, İmam Əhməddən belə nəql edər:
لا يجوز بيع الحديد والرصاص متفاضلاً قياساً على الذهب والفضة
"Dəmir və qurşunun, qızıl və gümüşə müqayisə olaraq, aralarında çoxluqla satışı caiz olmaz."
Bu son rəvayətlər, bu səbəblərdən ötəri səhih deyil:
1- İmam Əhməd, "Fiqh haqqında danışan kimsənin mücməl və müqayisədən çəkinməsi lazım olduğunu" açıqlamışdır. Bu rəvayətlər daha əvvəl keçdi.
Bunu Hənbəli məzhəbinə uyanlar zikr etməkdədirlər və bir şeyi bir şeyə müqayisə etdiyinə dair digər rəvayətlərlə üstün gəlməyə çalışmaqdadırlar. Bu, sözə müxalifətdir. Çünki etibar baxımından bir kimsənin sözü, feəlindən qabaqcıldır. Bəlkə də bu fikiri müqayisə olaraq mənimsəməmişdir. Əks halda bir sözü, digər sözünə muhəlef olar. İmam Əhməd isə bundan uzaqdır.
 2- İmam Əhmədin; "Hədis müqayisəyə ehtiyac buraxmaz" sözü çox açıqdır. Yəni naslar, mükəlləflərin başına gələcək hadisələrdə ehtiyac duyduqları hər hökmü əhatə etməkdədir. İbn Teymiyye və İbnu'l-Qayyım da bunu etiraf etmişlər və İmamu'l-Harameyn əl-Cuveyni kimi, nasların hadisələri əhatə etmədiyini iddia edənlərə şiddətlə qarşı çıxmışlar.
İbnu'l-Qayyım, İ'lamu'l-Muvakkiin'de belə deyər:
فرقة قالت : إن النصوص لا تحيط بأحكام الحوادث ، وغلا بعض هؤلاء حتى قال : ولا بعشر معشارها ، قالوا : فالحاجة إلى القياس فوق الحاجة إلى النصوص ، ولعمر الله إن هذا مقدار النصوص في فهمه وعلمه ومعرفته لا مقدارها في نفس الأمر ، واحتج هذا القائل بأن النصوص متناهية ، وحوادث العباد غير متناهية ، وإحاطة المتناهي بغير المتناهي ممتنع ، وهذا احتجاج فاسد جدا من وجوه : أحدها أن ما لا تتناهى أفراده لا يمتنع أن يجعل أنواعا ، فيحكم لكل نوع منها بحكم واحد فتدخل الأفراد التي لا تتناهى تحت ذلك النوع الثاني : أن أنواع الأفعال بل والأعراض كلها متناهية. الثالث : أنه لو قدر عدم تناهيها فإن أفعال العباد الموجودة إلى يوم القيامة متناهية ، وهذا كما تجعل الأقارب نوعين : نوعا مباحا ، وهو بنات العم والعمة وبنات الخال والخالة ، وما سوى ذلك حرام ، وكذلك يجعل ما ينقض الوضوء محصورا ، وما سوى ذلك لا ينقضه ؛ وكذلك ما يفسد الصوم ، وما يوجب الغسل وما يوجب العدة ، وما يمنع منه المحرم ، وأمثال ذلك ، وإذا كان أرباب المذاهب يضبطون مذاهبهم ويحصرونها بجوامع تحيط بما يحل ويحرم عندهم مع قصور بيانهم فالله ورسوله المبعوث بجوامع الكلم أقدر على ذلك ، فإنه صلى الله عليه وسلم يأتي بالكلمة الجامعة وهي قاعدة عامة وقضية كلية تجمع أنواعا وأفرادا وتدل دلالتين دلالة طرد ودلالة عكس . وهذا كما سئل صلى الله عليه وسلم عن أنواع من الأشربة كالبتع والمزر ، وكان قد أوتي جوامع الكلم فقال " { كل مسكر حرام } ، و { كل عمل ليس عليه أمرنا فهو رد } { وكل قرض جر نفعا فهو ربا } { وكل شرط ليس في كتاب الله فهو باطل } { وكل المسلم على المسلم حرام دمه وماله وعرضه } { وكل أحد أحق بماله من ولده ووالده والناس أجمعين } { وكل محدثة بدعة وكل بدعة ضلالة } { وكل معروف صدقة } وسمى النبي صلى الله عليه وسلم هذه الآية جامعة فاذة : { فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره ومن يعمل مثقال ذرة شرا يره } ....
Bir qrup belə dedi: "Naslar, meydana gələn hadisələrin hamısını əhatə etməz." Bunlardan bəzisi irəli gedərək: "Naslarla dinin ancaq onda biri yerinə yetirilər" dedi. Bunlar dedilər ki: "Müqayisəyə olan ehtiyac, naslara olan ehtiyacdan daha böyükdür. Allaha and olsun, bu miqdar nasları anlamaq, öyrənmək və məlumatına çatmaq, həqiqətdə bu qədər deyil. Bunu söyləyən kimsə, nasların məhdud, qulların hadisələrinin isə sərhədsiz olduğunu və məhdud olanın, sərhədsiz olanı əhatə edə bilməyəcəyini səbəb göstərir. Bu səbəb, bir çox baxımdan çox xarabdır:
Birincisi: Tək başına məhdud olan şeyin növləri ola bilər. Bu növlərdən hər biriylə tək hökmə çatılar və sərhədsiz olanlar bunun hökmünün əhatəsinə girərlər.
İkincisi: Hərəkətlərin növləri və hətta arazların hamısı məhduddur.
Üçüncüsü: Əgər bunların sərhədsiz olduğu fərz edilsə belə qulların qiyamətə qədər olacaq fəelləri məhdud olaraq mövcuddur. Bu eynilə qohumların iki növ qılınması kimidir. Bir növü (evlənməsi) mübahdır. Bunlar əmi və xala qızları, dayı və bibi qızlarıdır. Bunun xaricindəkilər haramdır. Eyni şəkildə dəstəmazı pozan şeylər müəyyəndir, bunun xaricindəkilər pozmaz. Yenə orucu pozanlar müəyyəndir, qüslü tələb edən şeylər, iddetin tələb etdiyi şeylər, ehramlıya qadağan olan şeylər müəyyəndir. Məzhəb sahibləri, məzhəblərini qeyd altına almışlar və bəyanlarındakı əskikliklə birlikdə, özlərinə görə halal və haram olanları yekunlaşdırmışlar. Allah isə, Rəsulunu bunlardan daha güclü olan cevamiu'l-kelim (köklü və əhatəli ifadələr) ilə göndərmişdir. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm əhatəli bir cümlə söyləyər, bu ümumi bir qaidə və kulli bir hökm olar. Bu xökümler, əhatəsinə girən növləri və fərdləri əhatə edərək, xaricində qalma dəlaləti və ziddlik dəlaləti ilə dəlil olar.
Necə ki Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə arpa və bənzəri maddələrdən əldə edilən içki növləri soruşulduğunda, köklü və əhatəli cümlə istifadə edərək: "Hər sərxoşluq verən haramdır" buyurmuşdur. Yenə "Hər kim əmrimiz olmayan bir əməldə olarsa o reddolunur", "Faydalanma ehtiva edən hər borclanma faizdir", "Allahın kitabından olmayan hər şərt batildir", "Hər Müsəlmanın, digər müsəlmana qanı, malı və namusu haramdır", "Hər kəs öz malına uşağından, atasından və bütün insanlardan daha çox haqq sahibidir", "(Dində) hər sonradan çıxarılan təzelik bidətdir və hər bidət pozğunluqdur", "Hər yaxşılıq sədəqədir" kimi köklü cümlələrlə ifadə etmiştir. Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm bu ayənin bənzərsiz şəkildə əhatəli olduğunu söyləmişdir: "Kim zərrə qədər xeyr işlərsə onun qarşılığını görər. Kim də zərrə qədər pislik işlərsə onun qarşılığını görər" (99 Zilzal 7-8)"[22] İbn Qayyım rahimehullah, bu mövzuya dair bir çox nümunələr zikr edər.
İbn Teymiyye rahimehullah, Mearicu'l-Vusul risaləsində belə deyir:
وهذا كقولهم : إن أكثر الحوادث يحتاج فيها إلى القياس لعدم دلالة النصوص عليها ؛ فإنما هذا قول من لا معرفة له بالكتاب والسنة ودلالتهما على الأحكام...
"Bu eynilə: "Hadisələrin çoxunda, naslar bunlara dəlil olmadığı üçün müqayisəyə ehtiyac vardır" demələri kimidir. Bu ancaq kitab və sünnə ilə bu ikisinin hökmlərə dəlalətlərini bilməyən bir kimsənin sözüdür"[23]
3- İmam Əhmədə nisbət edilən müqayisə - əgər rəvayət səhihsə - naslardan istinbat ilə aydın olan ümumi ifadədir. Bu yozmaqa dəlil gətirə biləcək bir rəy deyil. İbn Teymiyye, İmam Əhmədin belə dediyini nəql edər:
إنما يقاس الشئ على الشئ إذا كان مثله في كل أحواله فأما إذا أشبهه في حال وخالفه في حال فليس مثله
"Bir şeyi bir şeyə müqayisə etmək, ancaq bütün hallarında iki şeyin eyni olması vəziyyətində söz mövzusudur. Ancaq bir istiqamətdən bənzərlik var, digər bir istiqamətdən fərqlilik varsa ikisi eyni deyil. "[24]
İmam Əhmədin müqayisəni, ancaq bütün hallarında bərabər və eyni olan şeylərdə məhdudlaşdırdığını bu ifadə açıqca göstərməkdədir. Bu da ancaq naslardaki ümumi ifadələrin və ya ümumi əhatəli hərəkətlərin əhatəsinə girən şeylər haqqında söz mövzusu olar. Bu rəy ilə müqayisə deyil, nasların ümumisi ilə dəlil gətirməkdir. Hətta əgər İmam Əhmədin yalnız bəzi xüsuslarda bir-birinə bənzəyən şeylərin müqayisə edilməsini qadağan etdiyi fikirini qəbul etsək, müqayisənin çoxu və hətta sonrakıların müqayisələrinin hamısı ləğv olardı. 
Elə isə İmam Əhməd adına nisbət edilərək uydurulan bu məzhəb haradan çıxdı?!
İmam Əhmədin fiqhi məzhəbi deyilən şeyin tərtibi, Qazı Əbu Yala əl-Ferra tərəfindən hicri dördüncü əsrdə edilmişdir. Aradan uzun müddət keçdiyi üçün rəvayətlər fərqli və ziddiyyətli hala gəlmişdir. Halbuki İmam Əhməd özünün sözlərinin yazılmasını qadağan etmiş və Kitab və sünnədə gələnin alınmasını təşviq etmişdir.
Dördüncü əsrdən sonra şərqdə məzhəbə nisbət edilmə yayılmış, özlərini İmam Əhmədə nisbət edən bir azlıq, ONun tabe olunan bir məzhəb halına gətirməyə cəhd edərək, Şafiilərdən və Hənəfilərdən olan düşmənlərinə bənzəmişlər. Ancaq Hənbəlilər, rəy və müqayisəyə tabe olma və İmam Əhməd rahimehullahı təqlid etmə mövzusunda digər məzhəblərə yaxınlaşmışlar, digər məzhəblərdə olduğu kimi İmam Əhmədin sözlərini sanki şəri bir nas kimi, mantuk və məfhum olaraq ələ almışlar. Müqayisə və rəyi rədd edən və naslara sarılmaqda davam edən xalis qrupları Cumhura müxalif çıxmaqla günahlandırmışlar.
Hicri yeddinci əsrdə İbn Teymiyye və İbnu'l-Qayyım rahimehumallah və şagirdləri ortaya çıxmışlar, tecdid ruhunu və dəlillərə tabe olmağı canlandırmışlar, əqidə və fiqhə dair bir çox məsələdə dəlilə tabe olaraq Cumhura müxalif çıxmışlar. Ancaq bu inkişaf tamamlanamamıştır.
İslahatçı imam Məhəmməd b. Abdilvehhabın əsrində, bu imam dəlilə tabe olmuş və cahillər özünə hücum etmişlər, onun beşinci bir məzhəb çıxardığını iddia etmişlər. Özündən sonra ONU siyasət olaraq izləyənlər, məğlubiyyətə uğramış sözdə dönüş edərək: "Biz Hənbəlilərik" deməyə başlamışlar!!
Onları buna itələyən səbəb, köhnə bir psixolojiq baq olan: "Cumhura müxalifətdən qaçınmaq" kompleksidir. Buna baxmayaraq onlar əqidədə Cumhura müxalif çıxmışlar, lakin rəy və müqayisə mövzusunu yüngülə alşlar və bunları əmr etmişlər. Vahhabiyye dəvətinə uyanların sonrakılarına fərz olan şey, əqidə və əxlaqda uyğun gəldikləri kimi, fiqh və fiqh üsulu mövzularında da naslara ittiba menhecinden ayrılmamaları idi.
Səudiyyələrin dövləti qurulduqdan sonra da selefiyyenin sonrakı mənsubları eyni menhecde getmişlər, lakin məzhəbin fikiri dəlilə zidd olsa dahi onları təqlid etməyi əlavə etmişlər! İmamların mantuk və məfhum olaraq sözlərini qəbulları, eynilə şəri bir nas kimi qəbul edilir olmuşdur!
Hətta ölkələrində dini universitetlər qurulduqdan sonra əl-Cuveyni və el-Eşarinin kitablarından fiqh üsulu oxutmağa başlamışlar! İşdə o zaman Abdullah b. Əhmədin əs-Sunne kitabını basdıqlarında, Hənəfilərə şirin görünmək üçün orada keçən rəyin və Əbu Hənifənin metodunun  qınanmasına dair hissəni çıxarmışlar! Hətta və hətta içtihatla və naslara bağlanmaqla döyüşərək rəy əhlinin bir ordusu halına gəlmişlər. Allah köməkçimiz olsun.

Hənbəli Məzhəbinin Təbəqələri

Birinci təbəqə: Hicri 241-403 illəri arasındakı mutekaddimin təbəqəsidir. Bu mərhələ İmam Əhmədin bəzi şagirdlərindən başlıyar, İbn Hamidin zamanına qədər davam edər. Burada Hənbəli məzhəbinin meydana gəlməsi barəsində hicri 343 ilində vəfat edən Ömər b. Huseyn əl-Haraki və Gulamu Hallal deyə məşhur Əbu Bəkr Əbdüləziz b. Cəfərə işarə etməliyik. Bilinməkdədir ki bu ikisi Hallalın əl-Cami’ini yekunlaşdırmışlar, Hallalın el-Cami’inde hər məsələ haqqında zikr etdiyi rəvayətlər arasında, hər biri fərqli rəvayətləri seçimdə bulunmuşlardır. Məzhəb olaraq bunlara söykənmişlər. İkisinin ittifaq etdikləri seçimlər ancaq səksən küsər məsələdir ki, bunları İbn Əbi Yala, Təbəkatındə, Gulamu Hallalın bioqrafiyasında zikr etmişdir. İbn Kudame, el-Mugnidə ümumiyyətlə el-Harakinin seçimlərinə söykənmişdir. Çünki əl-Mugni, Muhtasaru'l-Haraki'nin şərhidir. El-Harakinin seçdiyi rəvayətdən sonra ən məşhur olan Əbu Bəkirin seçdiyi rəvayətlərdir.

İkinci Təbəqə: Hicri 403-884 illəri arasındakı orta təbəqədir. Bu mərhələ İbn Hamidin şagirdlərinin zamanından başlıyar, ki onların başında Qazı Əbu Yala gəlir. Hənbəli fiqhinin imamlarının çoxu bu təbəqədəndir. Bu təbəqənin ən aşkar təsiri, Qazı Əbu Yalaya tecsim fikirinə meyl etmək günahlandırmasının edilməsi və İbn Axılın Mutəziləyə meyl edib, sonra bu fikirdən dönməsidir. Digər bir əhəmiyyətli sima Əbul-Hattab el-Kelvezanidir. Onlar əksəriyyətlə İmam Əhməddən nəql edilən məsələlərə söykənmişlər. Lakin onlar İmam Əhmədin sözlərini tam bir istikra ilə mülahizə edən kəslər deyildirlər. Əshabı tahricden də deyildirlər. Buna görə Qazı Əbu Yala, gərək etiqadı məsələlərdə, gərəksə fiqh üsulu və fiqhi məsələlərində İmam Əhməd adına bir çox səhvlər etmişdir. Onun kitabları bu səhvlərlə birlikdə yayılmış və sonrakıların əllərinə çatmışdır.
Hənbəli məzhəbinin fiqh üsuluna baxıldığında, üç şəxsə söykəndiyi görülər:
Birincisi: Qazı Əbu Yala. Ən əhəmiyyətli kitabı el-Uddedir.
İkincisi: İbn Axıl əl-Bağdadi (hicri 431-513 illəri arasında yaşamışdır) ən əhəmiyyətli kitabı el-Vadıhdır.
Üçüncüsü: Əbul-Hattab. Ən əhəmiyyətli kitabı et-Temhiddir.
Onların metodlarına baxıldığı zaman, Hənbəli məzhəbinə xidmət etmək istədikləri və bunun üçün digər məzhəblərdən götürərək fiqh üsulu kitabları yazdıqları görülər. Bu səbəbdən bu kitablar İmam Əhmədin döyüş açdığı kəlam elmi mərkəzli kitablar olmuşdur. əl-Udde kitabına baxan, bunu bütün açıqlığıyla anlıyar. Buna görə Qazı Əbu Yalanın İmam Əhmədə nisbətən söylədiyi şeylər ancaq eyham yoluyladır. Hətta İmam Əhmədin söyləməsi qətiliklə mümkün olmayan sözləri dahi O'na nisbət etmişdir!
Digər tərəfdən İbn Teymiyye və İbn Rəcəb, İmam Əhmədin üsulunu insanların ən yaxşı bilənləridirlər. Kitabları buna dəlalət etməkdədir. Bunun ən açıq səbəbi, hər ikisinin də İmam Əhmədin fiqhdə, hədisdə, səhabə və imamların rəvayətlərinə diqqət göstərmə və kəlam elminin etksiinden uzaqlığındakı üsulunu bildikləri kimi, O'nun sözlərinə də hakim olmalarıdır.
Bəlkə də Hənbəli məzhəbinə ən gözəl xidməti edənlər Kudame ailəsidir. Muvaffakuddin əl-Makdisi, Ravzatu'n-Nazır'ı yazmışdır. Bundan sonra Hənbəli fiqh üsulunda ən əhəmiyyətli kitab sayılan əsəri, ed-Dımeşki əs-Salehi (hicri 541-620) yazmışdır. Bu əsər Şafiilərdən el-Gazalinin əl-Mustasfa kitabının özetinə bənzəməkdədir. Lakin əvvəlki üç kitabın əhatəsi xaricinə çıxmamışdır. Buna görə əksəriyyətlə "Bu Əhmədin məzhəbidir" və ya "Ondan rəvayət edilmişdir" deyə qəti ifadə istifadə edər. Halbuki o, bu mövzuda özündən əvvəlkilərə tabe olmuşdur. Onun İmam Əhmədin məsələlərini, üsul qaidələri çıxarmaq üçün araşdırdığı görülməz. Bununla birlikdə İbn Kudame, İbn Teymiyyenin dediyi kimi: "El-Evzaidən sonra Şama gələnlərin ən fakihidir." Eyni şəkildə onun əl-Mugni kitabı, Hənbəlilərdən başqaları üçün dahi ən əhəmiyyətli fiqh kitablarından biri halına gəlmişdir. İbn Kudame, digər məzhəblərin fikirlərini də toplamaya əhəmiyyət vermişdir. Lakin daha əvvəl söylədiyimiz kimi, Hənbəli məzhəbi ümumiyyətlə el-Harakinin seçimlərinə söykənər. Məzhəbi islah etmək üçün ən əhəmiyyətli qayreti göstəren Takıyuddin İbn Teymiyyedir. Çünki o İmam Əhmədin menheci və sözlərinə hakim idi. Yenə digər məzhəb fakihlerini təqlid edənləri və seçimlərini də yaxşı bilirdi. İbnu'l-Qayyım və İbn Rəcəb də, İbn Muflih gələnə qədər eyni xəttdə getmişlər. 

Üçüncü Təbəqə: Hicri 885 ilindən başlayıb günümüzə qədər gələn muteahhirin təbəqəsidir. Bu mərhələ məzhəbin zamanındakı şeyxi el-Merdavidən başlayıb, günümüzə qədər davam etmişdir. Necdiyye dəvətinin oyandırması ilə digər məzhəblərdə olduğu kimi Hənbəli məzhəbi də enişə keçmiş, əvvəl Kitab və sünnəyə dönüş etməyə çalışmışlar. Yaxın zamanlara qədər İmam Əhmədin sözlərini tedən araşdırma dəvəti müvəffəqiyyətli ola bilməmişdir. Şeyx Məhəmməd b. Abdilvehhab belə demişdir:
فهؤلاء الحنابلة: (على الرغم من أنهم) من أقل الناس بدعة، (فإن) وأكثر "الإقناع" و "المنتهى" (وهما عمدة فقهائهم المتأخرين) مخالف لمذهب أحمد ونصه. يعرف ذلك من عرفه».
"Onlar Hənbəlilərdir! Buna baxmayaraq insanların bidəti ən az olanları onlardır. əl-İkna və əl-Munteha kitabları, sonrakı fakihlerinin təməl dayağı olsa da, bu kitablar İmam Əhmədin məzhəbinə və sözlərinə zidddir. Bunu bilən bilər. "[25]

Yaxşı ya digər məzhəblərin kitablarını nə zənn edirsən?
Hər təbəqə, özündən əvvəlki təbəqədən götürərək Hənbəli məzhəbi mərhələlər keçirmiş, təshih, içtihat, ittiba və təqlid xüsuslarında haldan hala girmişdir. Məsələn eyni təbəqədən olmalarına baxmayaraq əl-Hallal, İbn Hamid ilə heç bir vəziyyətdə garşılaştırılamaz. Eyni şəkildə orta təbəqədə o zamanın alimləri arasında bir çox ixtilaflar görərik. Bu incə bir fayda ifadə etməkdədir! O da budur: Yazarların çoxu bu yaşanılan bütün təbəqələrdəki bu dövrələri nümunə vermirlər! Əksinə onların tamamilə məzhəbi təshih üçün çalışdıqlarına dair nümunələr verirlər. Merdavinin etdiyi təshihlər, sonrakıların məzhəbi deyil. Əksinə muteahhirinin (sonrakı Hənbəlilərin) dayağı əl-İkna və el-Muntehadır.

əl-Medhal kitabında belə keçər: "Bil ki, əshabələrimizin olduqca məşhur olan üç mətni vardır. Bunların birincisi Muhtasaru'l-Haraki'dir. Əvvəlkilər indinde bu kitabın şöhrəti şərqə və qərbə çatmışdı. əl-Müvəffəq bu kitab üzərinə el-Muknini yazdı. Doqquzuncu əsrə qədər alimlər qatında el-Harakinin şöhrətinə yaxın bir şöhrətə çatdı. Qazı Alauddin əl-Merdavi, ət-Tenkihu'l-Muşba' kitabını yazdı. Ondan sonra əl-Futuhi deyə məşhur, Takıyuddin Əhməd b. Neccar (hicri 898-972) gəldi və əl-Mukni’ ilə et-Tenkihi cem etdi. Bu kitabına "Munteha'l-İradat Fi Cəmil-Mukni Maa't-Tenkih və Ziyadat" adını verdi. İnsanlar tənbəlliklərindən və bu məzhəbin az əvvəl zikr etdiyimiz alimlərin məqsədlərini unutduqlarından ötəri, bu kitaba bağlandılar və öncekilerə aid digər kitabları tərk etdilər. Eyni şəkildə Şeyx Musa əl-Hicavi əl-Makdisi (v. 968) əl-İkna kitabını yazdı. Bu barədə es-Samirinin (hicri 535-616) əl-Mustev'ib kitabını nümunə götürdü. Hətta kitabının böyük qisimi, (İbn Teymiyyenin babasının (v. 652h.) əl-Muharrar, əl-Furu' və əl-Mukni’ kitablarından meydana gəlməkdədir. Bunları tək sözdə yığmışdır. Beləcə sonrakılar bu iki kitaba və şərhlərinə yönəldilər." [26]

İbn Teymiyye Hənbəli Məzhəbini Təqlid Etdimi?

İbn Teymiyye İmam Əhmədin məzhəbinə və fikirlərinə bağlanmamışdır. Hətta onun digər məzhəblərdən ayrı bir məzhəbi olduğunu söyləmək də mümkündür. Seçimlərinin çoxunda dörd məzhəbin ittifaqlarına müxalif çıxmışdır. Yenə onun, bəzi insanların icma zənn etdikləri görüşlərə müxalif seçimləri vardır. Bundan ötəri İbn Teymiyye və Hənbəlilərdən olan İbn Muflih, İbn Qayyım, İbn Abdilhadi kimi şagirdlərini ayrı bir təbəqə saymaq yerində olar. Bu, başlanğıcında Hənbəli məzhəbindən fərqli, yeni bir təbəqədir. İbn Teymiyye əsla el-Harakinin və Gulamu Hallalın seçimlərinə bağlanmamışdır. Buna baxmayaraq İmam Əhməddən gələn rəvayətlərə və Hənbəlilərin fikirlərinə geniş bir vukufiyeti vardı. Bunlara bağlanmamışdı. Əksinə bəzən məzhəbdə mutemet görüş halına gəlmiş olan, İmam Əhmədin sözlərinə də müxalif çıxmışdır.
İbn Teymiyye, Hənbəli məzhəbində seçimdə olmuş, bunları İmam Əhməddən gələn rəvayətlərə, hənbəlilərin takrirlerine və Harakinin seçimlərinə söykəməmişdir. Əksinə, İmam Əhmədin sözünə zidd belə olsa, şəxsi içtihatları üzərinə bina etmişdir. Burada kimsənin müxalif çıxmayacağı bir nümunə verə bilərik: İbn Teymiyye Fetavasında belə deyir:
وأما صلاة الرجل بادي الفخذين، مع القدرة على الأزار، فهذا لا يجوز. ولا ينبغي أن يكون فيه خلاف (!!). ومن بنى ذلك على الروايتين في العورة -كما فعل طائفة- فقد غلطوا. ولم يقل أحمد ولا غيره: أن المصلي يصلي على هذه الحال! كيف وأحمد يأمره بستر المنكبين؟ فكيف يبيح له كشف الفخذ؟
"İzar geyməyə gücü çatdığı halda dizləri açıq olaraq namaz qılan kimsənin namazı caiz deyildir. Bu barədə ixtilaf edilə bilməz (!!) Bir qrupun etdiyi kimi, bu mövzuda uyluğun övrət olması haqqında gələn iki rəvayətə söykənənlər səhv etmişlər. Nə Əhməd , nə də başqaları "Adam belə bir vəziyyətdə namaz edə bilər" deməmişlər! İmam Əhməd, çiyinlərin örtülməsi lazım olduğunu söylədiyi halda, uyluğun açılmasının mübah olduğunu necə söyləyə bilər? "[27]

Hafiz İbn Rəcəb isə, Fethu'l-Bari adlı Səhihi Buxari şərhində onu rədd edərək belə demişdir:
فأما الصلاة فمن متأخري أصحابنا من أنكر أن يكون في صحة الصلاة مع كشفها عن أحمد فيها خلاف. قال: لأن أحمد لا تصح الصلاة مع كشف المنكب، فالفخذ أولى. وقال: لا ينبغي أن يكون في هذا خلاف، فإن الصلاة المأمور فيها بأخذ الزينة (...) يكتفي فيها بستر العورة. والمنصوص عن أحمد يخالف هذا. قال مهنا: سألت أحمد عن رجل صلى في ثوب ليس بصفيق؟ قال: "إن بدت عورته يعيد، وإن كان الفخذ فلا". قلتُ لأحمد: ما العورة؟ قال: "الفرج والدبر
"Namaza gəlincə, əshabələrimizin sonrakılarından biri, (uyluğun) açıq olması halında bu namazın səhih sayılması barəsində İmam Əhməddən fərqli rəvayətlər gəlməsinə qarşı çıxmış və belə demişdir: "Çünki Əhməd, çiyin açıq haldaykən namazı səhih görməmişdir. Uyluk, bu barədə prioritetlidir. Bu mövzuda ixtilaf olması uyğun deyil. Çünki namazda zinəti kuşanmak əmr olunmuşdur…" Bu barədə övrətin örtülməsi kifayətdir. İmam Əhməddən buna müxalif söz gəlmişdir. Muhenna dedi ki: "İmam Əhmədə: "Sıx toxunmuş olmayan bir parçala namaz qılan kimsə" haqqında soruşdum. Dedi ki: "Əgər övrəti müəyyən olsa namazı qaytarar. Əgər uyluğu görünsə qaytarmaz." Əhmədə dedim ki: "Övrət haradır?" dedi ki: "Cinsi orqan və galçadır"[28]

Məhəmməd b. Abdilvehhabın Hənbəli Məzhəbini İslah etməyə Çalışması

Şeyx Abdullatif rahimehullahın oğulu Şeyx Abdullah rahimehullah belə deyir:
ولو كان هنا عناية بما استقر عليه الحال، في زمن الدعوة الإسلامية، وعلمائنا ومشايخنا، رحمهم الله، لكان بهم قدوة ولنا فيهم أسوة، خصوصاً بعدما فهموا من تقريرات شيخهم محمد، رحمه الله، وقوله في رسائله :أكثر ما في الإقناع والمنتهى، مخالف لنص أحمد، فضلاً عن نص رسول الله صلى الله عليه وسلم؛ يعرف ذلك من عرفه
"Əgər burada alimlərimizin və şeyxlərimizin İslami dəvət zamanında, xüsusilə də şeyxləri Məhəmməd (b. Abdilvehhabın) takrirlerini anladıqdan sonra, qərarlaşdırdıqları şeyə diqqət yətirilsəydi, onlar bizə öndər və nümunə olardılar. Şeyx Məhəmməd b. Abdilvehhab rahimehullah risalələrində belə demişdir: "əl-İkna və əl-Munteha kitablarında olanların çoxu, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sözləri bir tərəfə, İmam Əhmədin sözlərinə də zidddir. Bunu bilən bilər."

Şeyx İbrahim b. Şeyx Abdillatif də (rahimehumallah) belə demişdir:
واختيار بعض المتأخرين لا يقضي بأولويته، ولا رجحانه؛ ولو ذهب المخالف إلى الأخذ بكل ما صححوه، وإلزام الناس بجميع ما رجحوه لأوقعهم في شباك، وأفضى بهم إلى مفاوز الهلاك؛ وهذا على سبيل التنبيه، والإشارة تكفي اللبيب
"Sonrakılardan bəziləri, müxalifləri səhih olan hər şeyi qəbul etsələr dahi, prioritetli və seçimə layiq olanla hökm vermirlər. Bütün insanları seçdikləri şeyə bağlamaq istəyir və şəbəkələrinə salırlar. Onları həlaka sürüyürlər." Ağıl sahibləri üçün xəbərdarlıq olaraq bu söz yetər. "[29]

Şeyx Menna' əl-Qatdan rahimehullah, İmam Məhəmməd b. Abdilvehhabın dəvəti haqqında bir kitab yazmış, orada Məhəmməd b. Abdilvehhab rahimehullahın dəvətinin kitab və sünnəyə söykəndiyini açıqlamışdır. Şeyxin bioqrafiyasına dair bir kitab yazmış, orada Məhəmməd b. Abdilvehhabın yetişdiyi mühit və əsri haqqında məlumat vermiş, sonra əqidə xüsusundakı dəvətinin kitab və sünnə mərkəzli olduğu kimi, fiqh mövzusundakı menhecinin də kitab və sünnə dəlillərinə söykənən olduğunu izah etmişdir. Sonrakı Hənbəlilər isə Məhəmməd b. Abdilvehhabın Hənbəli məzhəbini təqlid etdiyini iddia etməkdədirlər!
Şeyx Məhəmməd b. Abdilvehhab rahimehullah dəlilə tabe olanlardan idi. Cahillər özlərinə hucum edib: "Bunlar məzhəblərin xaricinə çıxır" deyə hücum etdiklərində, təəssüf ki, Şeyxi izləyənlərin iddia etdikləri kimi; Hənbəli məzhəbini təqlid etmirdi!

İşdə onların bu yırğalanmalamalarının səbəbi, köhnə bir psixoloji kompleks olan Cumhura müxalifət çəkincəsidir!
Allame Hasen əl-Kettani, - Allah onu əsirlikdən qurtarsın - "əl-Ecvibetu'l-Vefiyye An Es'ileti'z-Zekiyye və Munakaşati'l-Hareketi'l-Vehhabiyye" adıyla bilinən "əl-Uzru bil-Cəhl" adlı risaləsində belə demişdir:
"Bununla birlikdə Necdiler Hənbəli olmuşlar. Ancaq onlar dəlil, məzhəbdə məşhur olana müxalif isə, məzhəbi tərk edərək  dəlili götürmüşlər.  Necə ki hicri 1349-cu ildə vəfat edən Sad b. Həmd b. Atîk rahimehullah, fiqhdə Hənbəlilərin mutemed kitabı olan Zadu'l-Mustakni nəzmində belə demişdir: "İbn Abdilvehhab, məzhəb təqlidi və dəlili tərk barəsində həddindən artıq gedən təqlidçiləri xəbərdar etmişdir. Necə ki özü və əshabələri bu məsələdə münasibdirlər. Məzhəblərə hörmət edər, imamlarına hörmət göstərərdilər. Onlar Hənbəlilərə, ancaq dəlilinin səhih olduğu xüsuslarda uyğunlaşdırardı…"
Yenə belə demişdir: "el-Elbaninin İbn Abdilvehhabı və əshabələrini tənqid etmə səbəbi, onların Hənbəli məzhəbinə yapışmalarıdır. Hətta onları məzhəb fanatiki olmaqla ittiham etmişdir. Necə ki şagirdi Məhəmməd Iyd əl-Abbasi, "Bid'atit-Taassubu'l-Mezhebi" kitabında onlara qarşı çıxmış, Neciddə məşhur olan "Kim ez-Zadı əzbərləsə qullar arasında hökm verə bilər" sözünü rədd etmişdir. Bu sözlə nəzərdə tutulan, Şerafuddin Muhsa el-Hicavinin; Zadu'l-Mustakni Fi İhtisari'l-Mukni kitabıdır…
Bütün bu nəql edilənlər, İmam Əhməd b. Hənbəl rahimehullahın üzərində yaşadığı və üzərində vəfat etdiyi menheci və insanların onun adına uydurduqları məzhəblə Əhmədə söyleddikləri şeylərdən bəri olduğunu açıqca ifadə etməkdədir.
İmam Əhmədin müqayisəni, rəyi və ya indikilərin haradasa heç anlamadıqları buna bənzər şeyləri qəbul etdiyinə dair bütün deyilənlər batildir.
İmam Əhməd, kor təqlidi tərk etməyə və Məhəmməd sallallahu əleyhi və selləmə tabe olmağa dəvət edərək yaşamışdır. İmam Əhməd, istəsə Malik, Şafii, əl-Evzai kimi böyüklərdən gəlmiş olsun, rəylər arasında fərq görməmiş, bütün rəylərin (şəxsi görüşlərin) İslamı yıxdığını söyləmişdir.
Əlimizdə mövcud olan qaranlıq məzhəblərin fiqh kitabları insanların fikirləriylə doludur. Əhməd b. Hənbəl, hidayətin Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin hədislərində olduğunu, bunun kafi gələcəyinə, bunun xaricindəkilərin isə, böyük alimlərdən gəlsələr dahi pozğunluq və korluq olduğuna inanırdı.
Allah, İmam Əhmədə rəhmət etsin, onu qiyamət günündə sevdiyi və tabe olduğuyla birlikdə haşreylesin.

İbn Rəcəbin Təassubunun Subutu

İbn Rəcəb el-Hanbelinin, fiqhdə məzhəb təassubu və şəxslərin fikirləri mərkəzli bir metodu olduğunu, sələfin yolunu bu şəkildə göstərməyə çalışıb naslara yapışanları - xüsusilə də zahir əhlini - qaraladığını insaf sahibləri bilməkdədirlər. Bununla birlikdə İbn Rəcəbin dörd məzhəbdən başqasına bağlanmanın qanuni olmadığına dair, pozğun fikirlərlə dolu bir risaləsi vardır və bu risalənin özünə aid olması hələ də mübahisə  edilməkdədir. Lakin, İbn Rəcəbə aid olması qəti olan əsərlərində, onun məzhəb təassubu bilinməkdədir.
Necə ki Əhli Hədisin metoduna olan kinçiliyini bu hekayə ortaya qoyar: Hafiz Buxari, İbnu'l-Medini və İbn Həzm kimi zahir əhli, imama uyğun gələn kimsənin rükətə çatması halında fatihə oxumasını fərz görərlər. Lakin İbn Rəcəb, Buxarinin bu fikirini və bunu İbnu'l-Medini'ye söykəməsini bəyənməz və Buxarinin "Qiraəti Halfe'l-İmam" adlı cüzünə düşdüyü qeyddə, Buxarinin, müəllimi İbnu'l-Medini'den nəql etdiyi yerdə İbn Rəcəb belə deyir:
علي بن المديني ليس بفقيه، وفقهاء الحديث -كالشافعي وأحمد- ردُّوا هذا، وأنكروه. ولو لزم البخاريُّ أحمدَ، وتفقَّه به؛ كان خيرًا له من لزوم علي بن المديني مع تخبيطه
"Əli b. əl-Medini fakih deyil. Şafii və Əhməd kimi hədis fakihleri bunu rədd edər və qarşı çıxarlar. Əgər Buxari, Əhmədin yanından ayrılmasa və ondan fiqh öyrənsəydi, özü üçün Əli b. el-Medininin yanında davam edərək alçalmasından daha xeyirli olardı."
Bu qeyd, İbn Rəcəbin əl yazısıyla təsbit edilmişdir. Yenə İbn Rəcəb, Fethu'l-Bari'de belə demişdir:
وكان الحاملُ للبخاري على ما فعله: شدةَ إنكاره على فقهاء الكوفيين أن سورة الفاتحة تصحُّ الصلاةُ بدونها في حقِّ كلِّ أحد، فبالغ في الرد عليهم ومخالفتهم؛ حتى التزم ما التزمه مما شذَّ فيه عن العلماء، واتبع فيه شيخَه ابنَ المديني، ولم يكن ابن المديني من فقهاء أهل الحديث، وإنما كان بارعًا في العلل والأسانيد
"Buxarini bu etdiyinə götüren şey, Kufəli fakihlerin "Hər kəs üçün Fatihə oxunmadan da namaz səhih olar" demələrinə qarşı çıxmaqdır. Onları rədd etmədə və onlara müxalifətdə həddindən artıq getmiş, hətta şaz qalan alimlərin sarıldıqları şeyə sarılmış, şeyxi İbnu'l-Medini'ye tabe olmuşdur. İbnu'l-Medini isə Əhli Hədisin fakihlerinden deyil. O yalnız illetlər və isnadlar mövzusunda mütəxəssisdir. "[30]

İbn Rəcəbin bu sözlərini rədd etmək üçün, hadisə nisbət edilən Şafilərdən biri olan Hafiz İbn Həcərin şəxsən öz əlləriylə yazdığı nüsxədə olan bu sözləri yetər:
الحواشي التي فيه بخط الشيخ زين الدين ابن رجب الحنبلي البغدادي نزيل دمشق، ولقد أظهر فيها من التعصُّب والتهوُّر ما كان ينبغي له أن يتنزَّه عنه، ولكن من يبلغ به الغضب إلى أن يقول في علي بن المديني: إنه ليس بفقيه- يسقط معه الكلام والسلام، كأنَّه ما طرق سمعَه قولُ البخاري: إنه ما رأى أعلمَ من علي بن المديني، وقد رأى أحمدَ وتلك الطبقة وطبقةً قبلهم بقليل
"Haşiyələr (kitaba yazılan qeydlər) Dımeşkə yerləşib orada özünə yaraşmayacaq şəkildə təassubunu və tehevvürünü ortaya qoyan Şeyx Zeynuddin İbn Rəcəb əl-Hənbəli el-Bağdadiyə aiddir. Lakin hirsi, Əli b. əl-Medini haqqında: "O fakih deyil" deməsinə qədər çatmışdır. Bununla birlikdə onunla danışma da, səlam da kəsilər. Sanki o, Buxarinin: "Əli b. el-Medinidən daha yaxşı bilən kimsə görmədim" dediyini eşitməmiş kimi davranır! Necə ki Buxari, o təbəqədə Əhmədi və ondan qısa zaman əvvəl yaşamış olanları da görmüşdü."
Yenə bu da İbn Həcərin əl yazısı ilə yazılıdır. Bu iki haşiyə, allame əs-Sehavi tərəfindən görülmüş və əl-Cevahir ve'd-Durer'de İbn Həcərin bioqrafiyasında bunu nəql etmişdir. [31]

İndi soruşuruq. İbn Rəcəb nə üçün qəti bir ifadəylə belə dedi? Məsələ, kitab və sünnədən dəlillə gəlmiş olmasına baxmayaraq, nə üçün Əli b. əl-Medini və el-Buhariyə nisbət edildi?
İbnu'l-Medini ilə Buxarinin yanlarında ixtilaf edən yoldaşları da vardı, hər ikisi də - İbn Həzmin məzhəbini deyil - naslara ən yaxın olanı seçdilər. Hətta Takıyuddin əs-Subki belə deyir: "Çünki bu dəlili ən qüvvətli olan görüşdür."

İbnu'l-Medini Fakih Deyil idimi?

Bu Suəlın cavabını, müəllimini hər kəsdən yaxşı bilən Buxari verər. O, İbnu'l-Medini'den belə dediyini rəvayət etmişdir:
التفقّه في معاني الحديث نصف العلم؛ ومعرفة الرجال نصف العلم
"Hədisin mənalarını anlamaq (tefakkuh), elmin yarısıdır. Digər yarısı da ricəli bilməkdir." İbnu'l-Medini'nin özü üçün elmin yarısına razı olduğu və digər yarısını laqeyd yanaşdığı deyilə bilərmi?
Əbu Ubeyd belə demişdir:
انتهى الحديث إلى أربعة: فأبو بكر بن أبي شيبة أسردهم له، وأحمد بن حنبل أفقههم فيه، ويحيى بن معين: أجمعهم له، وعلي بن المديني: أعلمهم به
"Hədisdə son söz bu dörd adamdadır: Əbu Bəkr b. Əbi Şeybe ən çox rəvayət edənləridir. Əhməd b. Hənbəl, ən yaxşı fıkhedenleridir. Yəhya b. Main ən çox hədis yığanlarıdır. Əli b. əl-Medini isə ən yaxşı bilənləridir."
Yaqub b. Sufyan əl-Fesevi el-Marifedə nəql edir:
أنه قيل لعليّ ابن المديني: (لو نظرت في شيء من الفقه - كأنه يريد الرأي - فقال إن اشتغلت بذاك انسلخت مما أنا فيه
" Əli b. el-Mediniyə rəy nəzərdə tutularaq: "Fiqhdən bir şeyi araşdırsansa" deyildi. O da dedi ki: "Onunla məşğul olsaydım, indi bulunduğum halda ola bilməzdim."
Yenə İbn Rəcəb, Buxarinin bu fikiri Kufəlilərə müxalifət olsun deyə seçdiyini iddia etmişdir! Yəni ona görə Buxari, sırf Kufəlilərə müxalif çıxmaq istədiyi üçün müxalif çıxmış! İbn Rəcəb, şeyxlərini fikirlərinə təassubundən ötəri, hədis kitablarının ən səhihinin müəllifi olan Buxariyə belə bir zənndə bulunmuşdur. Subhanallah!

Buxarinin Səhihində "Bəzi insanlar iddia etdilər ki…" deyərək işarədə bulunduğları kəslərin rəy əhli və Kufəlilər olduğunu hər kəs bilər. Halbuki Buxari, imamın arxasında Fatihə oxumaq haqqında müstəqil bir cüz yazmışdır. Bu məsələdə Kufə əhli tək qalmamış, dörd məzhəb də bu fikirdədir. Beləcə İbn Rəcəb və bənzəri mutəassıplərın bilmədikləri istiqamətdən fikirləri çürüdülmüşdür. İbnu'l-Medini və Buxari dəlili götürmüşlər, Kitab, sünnə və Əshabələrin əməlindən dəlil gətirmişlərdir.


[1] Haşiyetu's-Savi Ala Tefsiri'l-Celaleyn (3/10 - İhyau't-Turasi'l-Arabi nəşr/bəsqısı) Türkiyənin el-Butisi Abdullah Yolcu adlı kəlamçı hənəfi mutəassıbının, bu söz haqqında belə dediyini şəxsən mən də, başqaları da  eşitdik: "Bu necə bir söz deyə əvvəl biz də heyrətlənərdik. Məgər əs-Savi haqlıymış(!)" Sonra mukallit avamın reaksiyalarından ürkdükləri üçün şaklabanlık edərək: "Müqayisəni qəbul etməyən və məzhəb təqlid etməyən Əhli sünnə xaricidir" deməyə başladılar! Halbuki sələfdən heç kim "Müqayisəni qəbul etməyən əhli sünnə xaricidir" deməmiş, əksinə müqayisə və müqayisə əshabələri haqqında ağır sözlər söyləmişlər. Sələfin üzərində olduqları menheci tərs üz etmək üçün əllərindən gələni yapadursunlar, Allah onların zülmünü ər ya da keç aradan qaldıracaqdır!
Abdullah Yolcu və onun arxasına ilişən digər kəlam və rəy əhli "Əbu Zerka" ləqəbli Yılmaz Şahin, şübhəyə saldıqları Talha Bekreti də yanlarına götürərək, bəsirətli mücəddid alimlərin dama atdıqları məzhəbçilik başmaqlarını axtarmaq üçün damlarda gəzişməkdədirlər! Bunların özlərinə başmaq tapıb gətirəcəklərini çarəsizcə bekleyeduran Elm-der qrupu isə, elə bir acizlik içərisinə girmişlər ki, tətil ticarətlərinin və şovlarının gedə bilməsi üçün hələ yolun başında video fitnəsinə düşərək sələfin menhecinden istefa vermiş təmkinsizləri natiq olaraq xalqın qarşısına çıxarmışlar. Allah ümmətimizə fitnədən oyanmağı nəsib etsin.
[2] Əbul-Hasen əl-Kerhi, Üsulu Fikh (s. 38)
[3] əl-Mesail (276) 3] Muhtasaru'l-Muemmel Fi'r-Reddi İle'l-Emri'l-Evvel kitabında (Mektebetu's-Sahveti'l-İslamiyye- Küveyt nəşr/basqısı, s. 36)
[4] əl-Mesail (276)
[5] əl-Mesail (276)
(6] əl-Mesail (275)
[7] Baxın.: İbn Abdilhadi, Fimen Təkəlləmə Fihi'l-İmam Əhməd (5. Maddə) Tabakatu'l-Hanabile (1/53-54).
[8] Məsailu İbn Hani (2368-2369)
[9] Məsailu İbn Hani (1908-1909)
[10] Məsailu İbn Hani (1911).
[11] Tabakatu'l-Hanabile (1/6)
 [12] Tabakatu'l-Hanabile (1/24-35)
[13] ər-Rəddi Alan Enkera's-Savt vəl-Hərf (s. 215 Daru'r-Raye nəşr/basqısı)
[14] Hərb əl-Kirmani, Mesail (s. 40).
[15] əl-Musvedde (s. 367)
[16] əl-Musvedde (s. 404) baxın.: İbn Qasımın yığdığı əl-Mustedrek Al'e'l-Fetava İbn Teymiyye (s. 185)
[17] əl-Musvedde (s. 452)
[18] əl-Musvedde (s. 452)
[19] əl-Musvedde (s. 481)
[20] əl-Musvedde (s. 368)
[21] əl-Musvedde (s. 372-272)
[22] İ'lamu'l-Muvakkiin (1/333)
[23] Mecmuatu'r-Resaili'l-Kubra (s. 209)
[24] əl-Musvedde (s. 377)
[25] et-Dureru's-Seniyye (1/45)
[26] İbn Bedran əl-Medhal (s. 434)
[27] əl-Fetava (22/116)
[28] İbn Rəcəb, Fethu'l-Bari (2/412)
[29] et-Dureru's-Seniyye (4/105-106)
[30] Fethu'l-Bari (7/115-116)

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder