Məsləhət ilə Nas Arasındakı Əlaqə

                    Məsləhət ilə Nas Arasındakı Əlaqə

Giriş

Şübhəsiz həmd tək Allah'adır. O'na həmd edər, O'ndan kömək və bağışlama diləyərik. Nəfslərimizin şərlərindən, əməllərimizin pisliklərindən Allah'a sığınarıq. Allah'ın hidayət verdiyini kimsə sapdıra bilməz. O'nun sapdırdığını da kimsə doğru yola çatdıra bilməz. Şahidlik edərəm ki, Allah'dan başqa ibadətə layiq haqq ilah yoxdur. O, bir və təkdir, O'nun ortağı yoxdur. Yenə şahidlik edərəm ki, Məhəmməd Allah'ın qulu və Rəsuludur.

"Ey iman gətirənlər! Allahdan Ona layiq olan tərzdə qorxun və ancaq müsəlman olduğunuz halda ölün!." (3 Ali-İmran; 102)

"Ey insanlar! Sizi tək bir candan xəlq edən, onun özündən zövcəsini yaradan və onlardan da bir çox kişi və qadın törədib yer üzünə yayan Rəbbinizdən qorxun! Adı ilə bir-birinizdən cürbəcür şeylər istədiyiniz Allahdan və qohumluq əlaqələrini kəsməkdən çəkinin! Həqiqətən, Allah sizə nəzarət edir." (4 ən-Nisa; 1)

"Ey iman gətirənlər! Allahdan qorxun və doğru söz danışın ki, O, əməllərinizi islah etsin və günahlarınızı bağışlasın. Kim Allaha və Onun Elçisinə itaət etsə, böyük bir uğur qazanar." (33 əl-Əhzab; 70-71)

Bundan sonra, Şübhəsiz sözlərin ən gözəli Allah'ın kəlamı, yolların ən xeyirlisi Məhəmməd Sallallahu əleyhi və selləm'in yoludur. İşlərin ən pisi sonradan çıxarılanlarıdır. Hər sonradan çıxarılan şey bidətdir və hər bidət pozğunluqdur. Hər pozğunluq da atəşdədir.

Şübhəsiz İslam dini, bütün zaman və məkanlara uyğun olan bir dindir. Bu mövzu bütün Müsəlmanları maraqlandıran bir mövzudur. Çünki məsləhət barəsində insanların fərqli fikirləri vardır. Bir çox kimsə şəxsi məsləhətləri ilə dinin məsləhətləri arasında ayrı-seçkiliyi güdmədikləri üçün məsələlər özlərinə qarışıq gəlməkdədir.

Dini tamamilə yıxmağa çalışanlar da məsləhət olduğunu iddia etdikləri şeylərlə hevaya tabe olmağı qadağan edən bir çox naslara müxalif çıxmışlar. Allah Təala belə buyurmuşdur:

وَمَنْ أَضَلُّ مَِِّنَ اتَّ بَعَ هَوَاهُ بِغَيِْْ هُدًى مِنَ اللََِّ

"Allahdan bir doğru yol göstəricisi gəlməyincə öz nəfsinin istəyinə uyandan daha çox azmış kim ola bilər?!" (28 Qəsəs 50)

 "Qəlbini Bizi anmaqdan xəbərsiz etdiyimiz, nəfsinin istəklərinə uyan və işləri səmərəsiz olan bir kimsəyə itaət etmə!." (18 Kəhf 28)

Bu menhec, pozğun bir menhecdir. Bütün fikirləri dinləyən, sonra bunları müqayisə edərək ən gözəlinə tabe olan iman əhlinin menhecine ziddıdir. Onlar beləcə ağıl və iman sahibi olan kəslərdir. Əgər bir mövzuda xüsusi bir nas yoxsa məsləhət reallaşdığı zaman bu güdülərək əməl edilməsi lazımdır. Məsləhətin ziddi olan mefsedet reallaşdığı zaman isə onu aradan qaldırmaq və qapılarını tıxamaq lazımdır. Salah (yaxşılıq), islah (düzəltmə), fayda vermə və xeyirə təşviq edən ümumi əhatəli naslar bu mövzuda bizə yetər. Qərbliləşmə və dünyəvilik dəvətçiləri isə İslam dininin ucalığını və hikmətlərini idrak edə bilmədiklərindən, İslam dini ilə qulların məsləhətləri arasında xəyali bir ziddlik çıxarmağa çalışarlar.

İslam dini, bütün növləriylə məsləhətlərin qorunmasını zəmanət altına almışdır. Buna görə bu mihveri seçənlər, Müsəlmanların ümumisinin və alimlərinin boyunlarındakı şüuru hədəf almışlar və İslamın əleyhində müxtəlif fikri hərb növləriylə tələlər qurmuşlar.

Məsləhət Anlayışı

Məsləhət: məna və vəzn olaraq "mənfəət"dir. Salah/yaxşılıq mənasındadır. Fəsadın/mefsedetin zidd ididir.

Quranda məsləhət sözü haqq ilə əlaqəli istifadə edilmişdir:

وَلَوِ اتَّ بَعَ الَْْقُّ أَهْوَاءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمَاوَاتُ وَالَْْرْضُ وَمَنْ يِِ نَِِّ

بَلْ أَتَ يْ نَاهُمْ بِذِكْرِهِمْ مُِْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ

"Əgər haqq onların nəfslərinin istəklərinə tabe olsaydı, göylər, yer və onlarda olanlar fəsada uğrayardı. Doğrusu, Biz onlara Zikr gətirdik, onlar isə özlərinə verilən Zikrdən üz döndərirlər." (23 Mu'minun 71) Bu ayədə keçən haqq; hevanın ziddi olan vəhydir. 1

Məsləhət anlayışı sünnədə isə mefsedetin ziddi olaraq keçmişdir. Bu isə Qurandakı mənasından fərqli deyil. Məsləhət; fayda vermək və xeyrdir.

Üsulçulara görə isə məsləhət; hikmət sahibi şəriət qoyucunun qulları üçün, onlara dinlərini, canlarını, ağıllarını, nəsillərini və ismətlərini qorumaq üçün nəzərdə tutduğu bütün faydalardır. 2

Şəriətə görə məsləhət; ibadət və ya adət olaraq dinin məqsədlərinə aparan səbəbdir. 3

Nas Anlayışı:

Nas; lüğətdə bir şeyin son nöqtəsidir. 4

Nas; dində isə şəriət qoyucunun məqsədini bildirən mətn və ifadələrdir. Qurani Kərim ayələri və Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin hədislərinə nas deyilir. 5

Nas və Məsləhət Arasındakı Əlaqə

Məsləhətin reallaşdırılması, dinin əsllərindən bir əsldir. 6 Bu nassın məqsəd və məqsədidir.

Dini endirən, qulların məsləhətini daha yaxşı bilər:

أَلََ ي عَْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الَْْبِيْ "Yaradan Allah Lətif və hər şeydən Xəbərdar olduğu halda, ola bilərmi ki, O, gizlində və aşkarda olanları bilməsin?" (67 Mülk 14)

Nas ilə məsləhət arasında bir ziddiyyət düşünülə bilməz. Çünki naslar ancaq qulların məsləhətinin reallaşması üçün gəlmişdir.

Dinin, Qulların Məsləhəti Əsası Üzərinə Qurulması:

İslam dini, istər əmr olunan fərzlər və menduplar olsun, istər qadağan edilən haramlar və məkruhlar olsun, qulların dünya və axirət məsləhətlərinin reallaşması üzərinə quruludur.

İbnu'l-Qayyım rahimehullah belə demişdir: "Dinin təməli hikmət və qulların dünyəvi və ührəvi məsləhətləri üzərinə quruludur. İslam dini tamamilə ədalət, tamamilə rəhmət, tamamilə məsləhət və tamamilə hikmətdir. Bu səbəbdən ədalətdən zülmə, rəhmətdən mərhəmətsizliyə, məsləhətdən mefsedete və hikmətdən mənasızlığa sapan heç bir şərh və hökm nə qədər şərh edilsə edilsin İslam dinindən ola bilməz. Çünki din, Allah'ın qulları arasındakı ədaləti, məxluqatı arasındakı mərhəməti, yer üzündəki kölgəsidir. Özünün və rəsulu sallallahu əleyhi və selləm'in doğruluğunu isbat edən hikməti, bunun isbatına kafi və doğru dəlildir. "7

Dinin hökmlərinin qulların dünyəvi və ührəvi məsləhətləri üzərinə qurulduğunu göstərən bir çox dəlillər vardır. Bəziləri bunlardır:

1- Allah Təala namaz haqqında belə buyurmuşdur:

وَأَقِمِ الصَّلََةَ إِنَّ الصَّلَةَ تَ نْ ىَِ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَر

"namaz qıl. Həqiqətən, namaz çirkin və yaramaz işlərdən çəkindirir.." (29 Ənkəbut 45)

2- Allah Təala zəkat haqqında belə buyurmuşdur:

خُذْ مِنْ أَمْوَالِِِمْ صَدَقَةً تُطَ رُِِِّهُمْ وَت زَُكِِّي مِِْ بَِِا

"Onların mallarından sədəqə götür ki, bununla onları pak edib təmizə çıxarasan." (9 Tövbə 103)

3- Allah Təala həcc haqqında belə buyurmuşdur:

"İnsanlar arasında həcci elan et ki, onlar sənin yanına piyada və ya hər bir uzaq yoldan gələn qayışbaldır dəvələr üstündə gəlsinlər.Qoy onlar öz mənfəətlərinin şahidi olsunlar və məlum günlərdə Allahın onlara verdiyi heyvanları qurban kəsərkən Allahın adını çəksinlər. Onlardan özünüz də yeyin, sıxıntı içinti olan yoxsullara da yedirdin!" (22 Həcc 27-28)

4- Allah Təala cihad haqqında belə buyurmuşdur:

وَقَاتِلُوهُمْ حَتََّّ لََ تَكُونَ تِِْ نَةٌ وَيَكُونَ الدِِّينُ كُلُّهُ لِلََّ

"Fitnə aradan qalxana qədər və din tamamilə yalnız Allaha həsr edilənədək onlarla vuruşun!." (8 Ənfal 39) Yəni onlar Müsəlman olana qədər döyüş. Bütpərəst müşriklərdən cizyə qəbul edilməz. Din, taət və ibadət tək Allah üçün olsun, O'ndan başqa bir şeyə ibadət edilməsin.

5- Allah Təala qisas haqqında belə buyurmuşdur:

وَلَكُمْ فِِ الْ صَِِاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِِ الَْلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَ تَّ ونَ

"Qisasda sizin üçün həyat (əmin-amanlıq) vardır, ey ağıl sahibləri! Bəlkə Allahdan qorxasınız." (2 Bəqərə 179)

6- Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurmuşdur:

يَا معشر الشَّبَاب من اسْتَطَاعَ مِنْكُم الْبَاءَة لِيتزوج ... وَمن لم

يسْتَطع عَلَيهِ بِالصَّوْمِ إَِِنَّهُ لَهُ وَجَاء

"Ey gənclər toplusu! İçinizdən imkanı olanlar evlənsin… Buna güc çatdıra bilməyənə orucu tövsiyə edərəm. Çünki o özü üçün (şəhvətə qarşı) bir bağdır. "8

7- Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurmuşdur:

الْْلق كل مِ عِيَال الله، أِحب مِ إِلََ الله أنفع مِ لِعِيَالِهِ

"Məxluqat Allah'ın ıyalidir. Onların Allah'a ən sevimli olanı, Allah'ın ıyaline ən faydalı olanıdır. "9

Məsləhətin Növləri, Qisimləri və Şərtləri

Məsləhət üç növdür:

1- Dünyəvi məsləhət,

2- Ührəvi məsləhət

3- Hər ikisinin məsləhəti.

Digər bir baxımdan məsləhət belə bölünmə edilmişdir:

1- Zəruri məsləhət: Din və dünya məsləhətlərinin yerinə gəlməsi üçün zəruri olan işlərdir. Din və dünya məsləhətləri: dinin, ağılın, canın, nəsilin və malın qorunmasıdır. Bunlar itirildiyində dünya məsləhətləri düz getməz. Hətta işlər pozular və həyat itirilər. Axirətdə də qurtuluş və nemətlər itirilər, açıq-aşkar bir ziyana dönülər.

2- Haciyyat olan məsləhət: Adamın genişləmək və ya darlığı qaldırmaq üçün ehtiyac duyduğu şeylərdir. Tələb olunan şey yerinə gəlmədiyində çətinlik meydana gəlir. Pasport, sağlamlıq talonu, ovlanma icazəsi, halal olan yemək, içəcək, geyim, məskən kimi şeylərdən faydalanmaq və bənzərləri kimi.

3- Tahsiniyyat olan məsləhət: Gözəl olan adətləri götürmək, ləkələyici şeylərdən uzaqlaşmaq, təmizlik, zinəti kuşanmak, nafilə ibadətlərlə Allaha yaxınlaşmaq, yemə içmə və geyim ədəbləri, israf etməmək və ya yemə, içmə və geyim mövzularında qısmamaq kimi.

Məsləhət, dinə uyğun ya da zidd olması baxımından: qanuni məsləhət və qeyri qanuni məsləhət olmaq üzrə iki cürdür.

Etibar baxımından məsləhət üç qisimdir:

1-Maslahat-ı mötəbərə: Güdülməsi üçün dində nas və ya icma ilə dəlil gəlmiş olan mötəbər məsləhətdir. Ağılın qorunması üçün içkinin haram qılınması, canın qorunması üçün qəsdən öldürmədə qisas cəzasının qanuni qılınması, malın qorunması üçün qanuni müdafiə və oğrunun əlinin kəsilməsi kimi.

2- Məsləhət-i mulqat: Dinin batil oluşuna şahidlik etdiyi, nas və ya icma dəliliylə etibar edilə bilməyəcək olan məsləhətdir. Miras bölünməsində kişi və bacıların paylarının bərabərlənməsi kimi.

3- Məsləhəti mursele: Etibar edilib edilməməsi haqqında nas və ya icma tapılmayan ancaq dinin mənfəəti təmin və zərəri aradan qaldırmağa dair ümumi məqsədlərinə uyğun olan məsləhətdir.

Mötəbər məsləhətin şərtləri:

Dində mötəbər olan məsləhət; düz ağılların və səlim fitrətin gərəyi olub, şəriət sahibinin məqsədlərini reallaşdırıcıdır.

Şatıbi belə demişdir: "Ticarət və adətlərdən bilinər ki; dini və dünyəvi məsləhətlər hevaya tabe olaraq və həvəslər arxasında gedərək əldə edilməz. Bunlar bəhs edilən məsləhətlərin ziddi olan həlaka aparar. "10

Qanuni və mötəbər məsləhətin reallaşması üçün lazım olan şərtlərdən bəziləri bunlardır:

1- Məsləhət zənni deyil, həqiqi olmalıdır.

2- Məsləhət fərdi deyil, ümumi olmalıdır.

3- Kitab və sünnəyə zidd olmamalıdır.

4- Daha prioritetli olan və ya bərabər səviyyədə olan başqa bir məsləhəti yox etməməlidir.

Məsləhətin Reallaşdırılması Üçün Şəri Nasları Ləğv etmə Şübhəsinin Rəddi:

Şəri nas, Müsəlmanın həyatında hökm edici mərcidir. Ağıl buna tabe olan bir qaynaqdır. İslamın əsaslarından olan; dini merciiyyet və şəri nasların ucaldılmasına söykəli olan bu əhəmiyyətli qaidəyə müxalif çıxan kəslər dini nasların dəyərini alçaltmış və dinə açıqca zidd düşən xüsusları bir tərəfə atmamış, naslara qarşı pis bir mövqe götürmüşlər, vəhmi/zənni məsləhəti nassın qabağına keçərmişlərdir.

Alimlər, məsləhət olduğu zənn edilən şeyin, şəri dəlillərə zidd olması halında məsləhətə etibar edilməyəcəyində icma etmişlər. İcma, əsrlərcə; məsləhət olduğu zənn edilən şeyə, şəri dəlillərə zidd olduğu zaman etibar edilməyəcəyi şəklində davam etmişdir. 11

Dəlillər:

1- Allah Təala belə buyurmuşdur:

قُلْ __________يِِ مَِِا إِثٌْْ كَبِيٌْ وَمَنَا عُِِ لِلنَّاسِ وَإِثُْْ مَُِا أَكْبَ رُ مِنْ ن فَْعِ مَِِا

"Səndən sərxoşedici içki və qumar barəsində soruşurlar. De: "İkisində də həm böyük günah, həm də insanlar üçün mənfəət vardır. Amma günahları mənfəətlərindən daha böyükdür." (2 Bəqərə 219) İçki və qumarda mənfəət olduğu sabitdir. Buna baxmayaraq bu ikisi ittifaqla haramdır. Çünki Allah Təala belə buyurmuşdur:

يَا أَي اَُِّ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَََّّا الَْْمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالَْْنْصَابُ وَالَْْ زْلََمُ رِجْ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ اَِجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ ت فُْلِحُونَ

"Ey iman gətirənlər! Şübhəsiz ki, sərxoşedici içki də, qumar da, tapınmaq məqsədilə dik qoyulmuş daşlar da, fal oxları da şeytan əməlindən olan murdar şeylərdir. Bunlardan çəkinin ki, bəlkə nicat tapasınız." (5 Maidə 90)

2- Əgər naslarla sabit olan hökmlərin məsləhətə söykənilərək dəyişdirilməsinin qapısı açılsa dinin bütün xüsusiyyətlərinin yox edilməsinə səbəb olar. Bu vəziyyət dinin dəlilləri və hökmləriylə oynamağa imkan verər. Məsləhət səbəbiylə zina, bəzi faizli əməliyyatlar, sərxoş edici içkilər və bəşəri qanunlar qoymaq mübah sayılar. Məsləhət səbəbiylə Allahın dininə döyüş açılar. Allah İslam ümmətini bundan qorusun.

3- Nasların onsuz da məsləhətləri güdücü olduğunda icma vardır. Naslarla məsləhətin üst-üstə düşməsinə yol yoxdur. 12

4- Alimlər ilk əsrlərdən et-Tufinin (h. 716) əsrinə qədər naslara etibar edilib, naslara zidd olan zənni məsləhətə kompliment deyilməyəcəyində icma etmişlər. 13 ət-Tufi bu icmaya müxalif çıxmış, ondan sonra bəziləri onu izləmişlər.

5- Naslar ağırlıq təşkil edən məsləhətləri əhatə etməkdədir, mütləq olaraq məsləhətlə üst-üstə düşməsinə ehtimal yoxdur. 14

Müxalifin Dəlilləri

Zikr etdiyimiz mövzuya ət-Tufi (h. 716) müxalif çıxaraq bu dəlilləri gətirmişdir:

1- Zərər Hədisinin Dəlil Gətirilməsi

Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurmuşdur:

لََ ضَرَرَ وَلََ ضِرَارَ

"Zərər vermək də, zərərə uğratmaq da yoxdur"15 Tufi, bu hədislə əməl etmək lazım olduğunu söyləmiş və belə demişdir: "Başqasına mütləq olaraq pislik zərərə daxildir. Dırar (zərərə uğratmaq) isə pisliyə pisliklə cavab verməkdir. Yəni hər biri digərinə zərər verməyi nəzərdə tutmuşdur. Bunun mənası, dinən zərərin ancaq xüsusi edən bir dəlilin gərəyi olaraq qatılması deyil. Dində qarşı çıxılan zərər ancaq istisna edilənlərin xaricindəkilərdir. Çünki Allah Təala belə buyurmaqdadır:

يرُِيدُ اللََّ بِكُم الْيسُْر ولََ يرُِيدُ بِكُم الْعسُْر "Allah sizin üçün çətinlik deyil, asanlıq istəyir." (2 Bəqərə 185)

يرُِيدُ اللََّ أَن يُُفَِِّفَ عَنكُم "Allah sizin üçün şəriət hökmlərini yüngülləşdirmək istəyir." (4 Nisa 28) Əgər nassa tabe olmada zərər söz mövzusu isə, zərər dayanan aradan qaldırılar. Məsləhət, nassın qabağına keçərilər. Məsləhəti güdmək üçün zərər aradan qaldırılar. Buna görə məsləhət, keçən hədislə əməl edilərək bütün dəlillərin qabağına keçərilər."

Bu İddianın Cavabı:

a- Hədisdə zəiflik vardır. Ən yaxşı dərəcəsi "hasen ligayrihi"dir.16 Bu məqbul hədislərin ən aşağı dərəcəsidir. Bu hədisin bütün şəri dəlillərin qabağına keçərilməsi mümkün deyil.

b- Bu hədis ahad xəbərdir. Nəql və məna olaraq mütevatir olan dəlillərin önünə geçirilemez.17

c- Hədis zərər verməyi və zərərə uğratmağı sürgün etməkdədir. 18 Zərər; şəriət sahibinin zərər olaraq saydığı hər şeydir. Şəri hökmlərdə isə zərər söz mövzusu deyil. Bunlarla hədis arasında bir üst-üstə düşmə yoxdur. Hər birinin digərindən fərqli sahəsi vardır. Hədis, qulların başqasına zərər verməsini qadağan etməkdədir. Necə ki Allah Təala belə buyurmuşdur:

لََ تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا

"ataya öz övladına görə zərər verilməməlidir." (2 Bəqərə 233)

d- Hədis ümumi əhatəlidir. Digər şəri dəlillərin isə xüsusi bir sahəsi vardır. Ümumi olan ilə xüsusi olan qarşı-qarşıya gəldiyində, xüsusi olan xüsusi etdiyi mövzuda, ümumi olanın önünə keçirilər. 19

e- Bu istidlal, məsləhətlərin naslarla zidd düşdüyünün düşünülməsi üzərinə quruludur. Bu isə açıq bir səhvdir.

2- Nasların fərqli və ziddiyyətli olduğu iddiası:

ət-Tufi belə demişdir: "Ziddiyyətli naslar hökmlərdə dayanan qınanmış olan ixtilafın bir səbəbidir. Məsləhətləri güdmək isə dinən tələb edilən ittifaqın bir səbəbidir. Buna tabe olmaq daha prioritetlidir."

Bu İddianın Cavabı

Bu iddia iki şübhəni ehtiva edər: Nasların ziddiyyət təşkil etdiyi şübhəsi və məsləhəti güdmənin həqiqi bir əmr olduğu şübhəsi.

Nasların ziddiyyət təşkil etdiyi iddiası iki baxımdan reddolunur:

Birincisi: Dini dəlillər həqiqətdə ziddiyyət təşkil etməzlər:

a- Quranda bir çox ayələr ziddiyyətin hər növünü kökdən ləğv etməkdədir. Allah Təala belə buyurmuşdur:

وَلَوْ كانَ مِ نْ عِنْدِ غَيِْْ اللََِّ لَوَجَدُوا يِِهِ اخْتِلَ اًِ كَثِ يْ اً

"Əgər o, Allahdan başqası tərəfindən olsaydı, əlbəttə, onda çoxlu ziddiyyət tapardılar." (4 Nisa 82)

إَِِن تنازعتم فِِ شئ رَِدُّوهُ إِلََ الله وَالرَّسُول

"Əgər bir şey haqqında mübahisə etsəniz, Allaha və Axirət gününə inanırsınızsa, Allaha və Onun Elçisinə müraciət edin." (4 Nisa 59) Yəni ziddiyyətlər naslara ərz edilər. 20 Bu, ixtilafı qaldıran bir qaynaqdır. Naslarda ziddiyyət və ixtilaf olduğu heç bir şəkildə düşünülə bilməz. 21 Allah qatından gəldiyi halda naslarda necə ziddiyyət ola bilər? Əksinə nasların Allah qatından meydana gəlinin dəlili, onda ziddiyyət tapılmamasıdır.

b- əgər nasların özündə bir ziddiyyət olsaydı, bu vəziyyət təklifi mâ lâ yutak (qeyri-mümkün olanla mükəlləf tutma) olardı. Çünki iki nas arasında ziddiyyət olsa bunlarla əməl edilə bilməz! Birinin tələb etdiyini digəri mane olar, birinin tələb etdiyinə digəri mane olardı. 22

İkincisi: Müctəhidin nəzərində naslar ziddiyyətli görünsə bu qınanmış olan ixtilafa səbəb təşkil etməz. 23 Tufi isə nasların ziddiyyətli olmasının dinən qınanmış olan ixtilafa səbəb olduğunu iddia etməkdədir. Cumxur, et-Tufini belə rədd etmişdir: Dinin qadağan etdiyi və çəkindirdiyi ixtilaf, nasları anlamadakı fərqlilik deyil. Əksinə qınanmış olan; naslara zidd olmasına baxmayaraq ağıllarla hökm etmək və  hevaya tabe olmaqdır.

Əgər naslar dinən qınanmış və çəkindirilmiş olan ixtilafa səbəb olursa, dinin sahibi ne üçün bunları endirib qullarına buna tabe olmağı əmr etsin və onların nasların mənalarını anlama mövzusunda içtihat etmələrinə icazə versin? 24

Buna görə Şatıbi belə demişdir: "Bir-biri ilə ziddiyyət halında olan iki dəlilin tapıla bilməsi nöqtəsinə gəldiqdə, əgər bu görüşün sahibləri, bununla əslində elə deyil də yalnız görünüşcə və müçtehitlerin qiymətləndirmələrində bir-birinə zidd görünən dəlilləri nəzərdə tutursa, vəziyyət dedikləri kimi mümkündür. Ancaq bununla şəri dəlillər arasında ziddiyyətin mümkün olduğuna hükmedilemez. Əgər onlar bu sözləriylə, işin əslində də ziddiyyətin tapıla biləcəyini nəzərdə tuturlarsa, şəriəti az çox anlayan heç bir kimsə belə bir fikiri mənimsəyə bilməz. Çünki onun şikəstliyini haqqında danışılan dəlillər ortaya qoyar. Belə bir fikirdə olan birinin olacağını da sanmıram. "25

İkinci şübhə: Məsləhətlərin güdülməsi özlüyündə həqiqi bir əmrdir.

ət-Tufinin; məsləhətləri güdmənin ixtilaf edilməyən, özlüyündə həqiqi bir əmr olduğunu söyləməsi də, şahid olunan hadisələrdə məsləhət və mefsedetin əsli barəsində ixtilafların meydana gəlmiş olmasıyla reddolunar.26

Bu iddianın zidd düşdüyü iki xəqiqət vardır:

a- Naslar ixtilaf edilməyən özlüyündə həqiqi əmrdir. 27

b- Qismi məsələlərdə məsləhətləri güdmək dinən tələb edilən ittifaqa səbəb olmaz. Bunun dəlili insanlar qatında şahid olunan vəziyyətdir. Ağıllar, məsləhət və mefsedetlerin əsli barəsində ixtilaf etməkdədir. Allah Təala belə buyurmuşdur:

وَلَوِ اتَّ بَعَ الَْْقُّ أَهْوَاءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمَاوَاتُ وَالَْْرْضُ وَمَ نْ يِِ نَِِّ

بَلْ أَتَ يْ نَاهُمْ بِذِكْرِهِمْ مُِْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ

"Əgər haqq onların nəfslərinin istəklərinə tabe olsaydı, göylər, yer və onlarda olanlar fəsada uğrayardı. Doğrusu, Biz onlara Zikr gətirdik, onlar isə özlərinə verilən Zikrdən üz döndərirlər." (23 Mu'minun 71)

3- Məsləhətin nassın önünə keçirə biləcəyinə dair sünnədə dəlil olduğu iddiası

ət-Tufi, sünnədə naslara məsləhətlərlə müxalif çıxmağa dəlil sabit olduğunu zikr etmişdir. İbn Məsud radıyallahu ənhin nassa müxalifəti, ibadətdə ehtiyat məsləhətiylə təyəmmüm barəsində nas və icmaya müxalifət etmesini 28 və səhabənin Xəndək döyüşündən sonra "Biriniz Kurayza yurduna çatmadan əsr namazını etməsin"29 hədisi qarşısında bəzisinin, nassa baxmayaraq məsləhətdən ötəri oraya çatmadan əvvəl namaz qılmaqını və bunun təsdiqlənməsini nümunə vermişdir. Yenə "Əgər qövmün şirkdən yeni xilas olmuş olmasaydı Kəbəni uçurtar, şərqə və qərbə doğru bir qapı qoyardım, hicrden altı zira artırardım. Çünki Qureyş Kəbəni bina edərkən azaltdılar" hədisini dəlil gətirmiş, İbrahim aleyhissələmin qurduğu dirəklər üzərinə Kəbənin yenidən bina edilməsinin vacib olmasına baxmayaraq, insanların məsləhəti üçün bunu tərk etdiyini söyləmişdir.

Bu İddialara Cavab:

Belə bir iddia əvvəlki və sonrakı elm əhlinin üzərində olduqları menhece zidddir. Çünki bu, mesalihi murselenin sərhədinin, dinin ləğv etdiyi bir şəkildə məsləhətlə əməl etməyə daşırılmasıdır. Bu rədd edilər, elm əhlindən heç kim bunu təsdiqləməz. Çünki məsləhət hər vaxt üçün şəri dəlil ilə birgə olmaq məcburiyyətindədir. 30 Allah, elm əhlini, özlərinə garanliq gələn, əslən ibadət növündən olan hökmləri anlamaq üçün daha çox səy sərf etməklə mükəlləf tutmamışdır. Onlar, Allaha bir hikmətindən ötəri bu ibadəti yerinə gətirərlər. 31 Təyəmmüm məsələsinə gəldiqdə, Abdullah b. Məsud radıyallahu ənhin bu məsələdəki müxalifəti, nassa qarşı məsləhətlə müxalifət üçün deyil, "və ya qadınlara toxunmusunuzsa…" (5 Maidə 6) ayəsində keçən və dəstəmazı pozan "əl-lems/toxunmak" sözüylə nə nəzərdə tutulduğu haqqındakı şərhi səbəbiylədir. 32

İbn Məsud radıyallahu ənhin qüslsüz kimsənin təyəmmüm etməsini caiz görən nassı, məsləhət üçün tərk etdiyini söyləmək şübhəsiz mugalatadır. Çünki İbn Məsud radıyallahu ənh bu barədə qüslsüzün təyəmmüm etməsinin caiz olmadığı fikirində ayədə keçən: "mülamese/toxunmak" təbirindən nəzərdə tutulan haqqındakı anlayışına söykəniyordu. Ayədə keçən toxunma/lemese ifadəsinin dəstəmazı tələb etdiyi, cimayı əhatə etmədiyi anlayışında idi.

Necə olar da ibadət məsələləri bir tərəfə, adət məsələlərində dahi hüccet olmayan səhabənin fikiri, ibadət məsələlərindəki məsləhət barəsində İbn Məsudun hərəkəti dəlil gətirilə bilər? İbadətlər ancaq nas və icmadan alınar.

Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin həcci ümrəyə çevirməyi əmr etdiyi zaman: "Həccə niyyət etdiyimiz halda bu necə olacaq?" dediler 33 və dayandılar. Səhabələr ancaq alışdıqları həccin, menasikleri tamamlanmasından əvvəl fesh edilməsinə çaşdılar. Çünki Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin hələ ehramında davam etdiyini görmüşlər idi. 34 Buna görə Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm: "Əgər geridə buraxdığım iş yenə başıma gələcək olsa hediy qurbanı gətirməz və mən də onu ümrəyə çevirərdim" buyurdu. 35 Bunun üzərinə onlar da ehramlarından çıxtılar. Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm onların ehramda qalmalarını təsdiqləmədiyi üçün, onların dayanmaları sünnət olaraq qalmamışdır.

Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm, həccə niyyət etdikdən sonra o həccin ümrəyə çevrilməsini əmr eddiqdə, səhabənin dayanmasını təsdiqləsə bu takriri bir sünnət olar və məsləhət səbəbiylə nassa müxalifətdən bəhs edilə bilməz.

Bir başqa xüsus; Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm, Əbu Bəkr radıyallahu ənhi: "Kim la ilahə illəllah desə cənnətə girər" deyə səslənmək üzrə göndərmiş, Ömər radıyallahu ənh də: "Bu vəziyyətdə buna söykənirlər (və əməldən geri dayanarlar)" demişdir. 36 Bunun da məsləhət səbəbiylə dinə etiraz olduğu şübhəsi atılmışdır.

Bu batil bir şübhədir. Çünki bu tamamilə Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin əməlinə söykənməməkdədir. Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sözü, əməli və təsdiqi sünnədir. Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm, Əbu Bəkr radıyallahu ənhin: "La ilahə illəllah deyən cənnətə girər" deyə səslənməsini əmr edincə, Ömər radıyallahu ənh ictihad edərək Əbu Bəkr radıyallahu ənhi geri çevirdi və Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm bunu təsdiq etdi. Beləcə bu takriri bir sünnət oldu.

Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin kəbənin yıxılıb yenidən tikilməsini tərk etməsinin məsləhət səbəbiylə dinə etiraza dəlil gətirilməsi də batildir. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm burada məsləhət səbəbiylə hansı nassa müxalif çıxmışdır? Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin burada müxalif çıxdığı nas nədir? Özünün söz, hərəkət və takriri şəxsən nas deyilmi?

Kurayza diyarına çatmadan namaz qılan səhabələr də nassı anlama barəsində içtihat edərək bunu tətbiq etdilər. Onların nastan anladıqları şey, bunu tələb edirdi. Onlar məsləhət səbəbiylə nassı tərk etmiş deyildirlər.

4- ət-Tufi, məsləhətin ittifaq məhəlli olduğunu, icmanın isə ixtilaf məhəlli olduğunu, ittifaq edilənə yapışıb, ixtilaf ediləni tərk etmək lazım olduğunu söyləyir.

Bu sözü özünün ağılı dinin qabağına keçərməklə ittiham edilməsinə səbəb olmuşdur. ət-Tufi bu ittihamdan bəri olsa dahi, onun şübhələri ətrafında təsirlənənlərin ümumisi, üsulu bir araşdırma edildiyində rədd edilmiş şübhələrə söykənən bir görüşə yapışmaqdadırlar. Ancaq dünyəvilər (laiklər) nasları ləğv etmə məktəblərini bu fikir üzərinə qurmuşlar.

Məsləhətin Tətbiq olunmasına Dair Şaibeli Nümunələr:

Ürəkləri istiləndirilənlərin payının ləğv edilməsi:

Ömər radıyallahu ənh muellefetu'l-kulub'un zəkat ayəsində zikr edilən payını ləğv etmişdir. 37 Allah Təala belə buyurmuşdur:

إِنَََّّا الصَّدَقَاتُ لِلْفُ رََِاءِ وَالْمَسَ اكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْ اَِ وَالْمُ لَََّفَةِ

قُ لُوب مُُِْ

"Zəkatlar Allah tərəfindən bir fərz olaraq yalnız yoxsullara, kasıblara, onu yığıb paylayanlara, qəlbləri İslam dininə isinişdiriləcək kimsələrə… aiddir." (9 Tövbə 60)

Bunun nassa qarşı məsləhət qaidəsiylə əməl edilərək edildiyi sanılar. Ancaq dərin bir baxış sayəsində vəziyyətin belə olmadığı ortaya çıxar. Şübhəsiz hər hökmün tətbiqdə bir dayanağı vardır. Bu nassın dayanağı isə ürəklərin istiləndirilməsidir. Ömər radıyallahu ənh İslamın izzətə qovuşmuş olduğunu, dünyadakı ən böyük imperatorların dahi İslama boyun əydiklərini və İslamın ürəklərin istiləndirilməsinə ehtiyacı qalmadığını görüncə bunu ləğv etmişdir. Çünki nas, varlığı və yoxluğuna görə xəstəlik ətrafında dönər. Şübhəsiz bu nassın özü, İslamın izzət tapmasından sonra bu qrup insanlara zəkat verməməyi tələb edirdi. Bu içtihat nassın daxilində deyildirmi? Ömər radıyallahu ənhin məsləhəti nassın qabağına keçərdiyi deyilə bilərmi? 38

Bir adam səbəbiylə bir birliyin öldürülməsi:

Ömər radıyallahu ənh bir adama qarşılıq olaraq bir birliyi öldürməyə qərar verincə bunu nassa qarşı məsləhət üçün etdiyi iddia edilmişdir. Allah Təala belə buyurmuşdur:

يَا أَي اَُِّ الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْ صَِِاصُ فِِ الْ تَِْ لَى الْْ رُّ بِالُْْرِِّ

وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالُْْنْ ثَى بِالُْْنْ ثَى

"Ey iman gətirənlər! Öldürülənlərə görə qisas almaq sizə vacib edildi. Azad kəsə görə azad olandan, köləyə görə kölədən, qadına görə qadından qisas alın!" (2 Bəqərə 178)

وَكَتَبْ نَا عَلَيْ مِِْ يِِ اَِ أَنَّ النَّ فْ بِالن فْ "Biz Tövratda onlara yazıb buyurduq ki, cana can qisas alın" (5 Maidə 45)

Ömər radıyallahu ənhin tətbiqi bəzilərinin düşündüyü kimi qanun qoymaq şəklində olmamışdır. Ancaq nastan anladığı şeyi tətbiq etmişdir.

"ən-Nəfs" sözü cins üçündür. Tək olaraq can demək deyil. ən-Nəfs sözü səbəbiyyət "ba"sı ilə "mi'n-nəfs" şəklində gəlmişdir. Buna görə nas, öldürmə işinə iştirak edən bütün nəfsləri/canları əhatə etməkdədir.

Qıtlıq İlində Oğrunun Cəzasının Ləğvi:

Ömər radıyallahu ənhə nisbət edildiyinə görə qıtlıq ilində oğurluğun hədd cəzasını məsləhət üçün ləğv etmişdir. Bunu məsləhəti nassın qabağına keçərərək etdiyi iddia edilmişdir.

Həqiqətdə bu, məsləhətin nas qabağına keçərilməsi ya da Allahın hədd cəzalarından bir həddin ləğv edilməsi deyil. Lakin onun ümumi əhatəli rəhbərliyində nassın tətbiq olunmasının şərtləri tam olaraq yox idi. Çünki hədd cəzasının tətbiq olunmasını maneə törədən qüvvətli bir şübhə vardı. 39 Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm isə belə buyurmuşdur:

سْلِمِينَ مَا اسْتَطَعْتُمْادْرَءُوا الُْدُودَ عَنِ الم

"Gücünüz çatdığınca Müsəlmanlardan hədd cəzalarını sovun. "40

Bir Məclisdə Verilən Üç Talağın Qəti Ayrılıq Sayılması:

Ömər radıyallahu ənhə nisbət edildiyinə görə Quranın: "Talaq/Boşanma iki dəfə olar." (2 Bəqərə 229) ayəsinin açıq ifadəsinə və Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bir məclisdə üç talağı tək talaq saymasına dair tətbiqli sünnəsinə müxalif çıxmışdır.

İbn Abbas radıyallahu ənhimədən rəvayət edilmişdir ki; bir məclisdə üç talaq Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm, Əbu Bəkr radıyallahu ənh və Ömər radıyallahu ənhin xəlifəliyinin ilk iki ilində tək talaq idi. Ömər b. əl-Hattab radıyallahu ənh belə dedi: "İnsanlar özlərinə möhlət verilmiş olan bir işdə tələsik göstərdilər. Kaş ki bunu onlara tətbiq etsə idik!" Beləcə onu özlərinə tətbiq etdi. "41

Buna bu şəkildə cavab verilər:

a- Digər hədislərdə bunun tam əksinə gəlmişdir. Ömər radıyallahu ənh, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sünnəsini tətbiq etmişdir.

b- Hədis insanların Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm zamanında tək talaqda baş verdiklərini, lakin Ömər radıyallahu ənh zamanında tək səfərdə üç talaqda baş verdiklərini göstərməkdədir. Bu da hədisin sonunda keçən: "İnsanlar özlərinə möhlət verilmiş olan bir işdə tələsik göstərdilər" ifadəsindən aydın olmaqdadır. Yəni bu rəvayət, insanların necə bir vəziyyətə gəldiklərini izah etməkdədir. Məsələnin hökmü deyil, insanların adəti dəyişmişdir.

Güc çatmasına baxmayaraq yaxşılığı əmr etmə və pisliyi qadağan etmənin tərk edilməsinin caiz görülməsi:

Yaxşılığı əmr etmək və pisliyi qadağan etmək haqqında bütün mükəlləfləri əhatə edən əmr gəlmişdir. Allah Təala belə buyurmuşdur:

كُنْتُمْ خَيْ رَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَ نْ وْنَ عَنِ

الْمُنْكَرِ وَت مَُِْنُونَ بِاللََّ

"Siz insanlar arasında üzə çıxarılmış ən xeyirli ümmətsiniz. Siz yaxşı işlər görməyi əmr edir, pis əməlləri qadağan edir və Allaha iman gətirirsiniz." (3 Ali-İmran 110)

Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm də belə buyurmuşdur:

مَنْ رَأَى مِنْكُمْ مُنْكَرًا لْيُ غَيِِّْْهُ بِيَدِهِ، إَِِنْ لمَْ يَسْتَطِعْ بَِِلِسَانِهِ، إَِِنْ

لمَْ يَسْتَطِعْ بَِِ لَِْبِهِ، وَذَلِكَ أَضْعَفُ الِْْيمَانِ

"İçinizdən bir münkər görən onu əliylə dəyişdirsin. Buna gücü çatmazsa diliylə, buna da gücü çatmazsa ürəyiylə qarşı çıxsın. Bu isə imanın ən zəifidir. "42

Hədisdə münkərə qarşı çıxmaq üçün güc çatmasını şərt qoşmaqdadır. Daha böyük bir münkərə səbəb olmayacaqsa, pisliyə qarşı çıxmaq fərz və ya müstəhəbdir. Çünki şəriətin münkərə qarşı çıxmadakı məqsədi insanlardan pisliyi uzaqlaşdırmaqdır. Əgər daha böyük bir pisliyə səbəb olacaqsa qarşı çıxılmaz və ümumi naslarla əməl edilər.

İbnu'l-Qayyım rahimehullah belə demişdir: "Şübhəsiz ki Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm ümmətinə pisliyə qarşı çıxmağı, Allahın və rəsulunun sevdiyi yaxşılığın qazanılması üçün fərz etmişdir. Əgər pisliyə qarşı çıxmaq, Allahın və rəsulunun sevmədiyi daha böyük bir pisliyi tələb edəcəksə o pisliyə qarşı çıxılmaz. "43

İbn Qayyımın şərhini dəstəkləyən rəvayətlər də sabit olmuşdur. Bunlardan biri budur: Əbu Səhləbə radıyallahu ənhdən: Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurdu:

ا تَمِرُوا بِالْمَعْرُوفِ , وَتَ نَاهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ , حَتََّّ إِذَا رَأَيْتَ شُ ا حا

مُطَاعًا , وَهَوًى مُتَّبَ عًا , وَدُنْ يَا مُ ثَْ رََةً , وَإِعْجَابَ كُلِِّ ذِي رَأْيٍ بِرَأ يِهِ ,

عَلَيْكَ ن فَْسَكَ , وَدَعْ أَمْرَ الْعَوَامِِّ , إَِِنَّ مِنْ وَرَا كُِِمْ أَيَّامًا الصَّبْ رُ يِِ نَِِّ

مِثْلُ قَ بْضٍ عَلَى الَْْمْرِ لِلْعَامِلِ يِِ نَِِّ مِثْلُ أَجْرِ خََْسِينَ رَجُلًَ ي عَْمَلُونَ مِثْلَ

عَمَلِهِ

"Boyun əyilən xəsislik, tabe olunan heva, dünyanın axirətə seçilməsi və hər kəsin öz fikirini bəyəndiyini görənə qədər yaxşılığı əmr edin, pisliyi qadağan edin. Bunları gördüyün zaman sənə öz işinə baxmaq və ümuminin işini tərk etmək düşər. Şübhəsiz ardınızda səbir günləri vardır. O günlərdə səbr edən köz tutmuş kimidir. O günlərdə əməl edən sizin əməliniz kimi əməl edən əlli adamın əcrini alar. "44

Kafirlərə Bənzəmək:

Naslar, kafirlərə bənzəmənin haram olduğunu ifadə etməkdədir. Çünki bunda onlara meyl etmək vardır. Allah Təala belə buyurmuşdur:

"Zalımlara meyl etməyin, yoxsa sizə od toxunar. Sizin Allahdan başqa dostlarınız yoxdur. Sonra sizə kömək də olunmaz." (Hud 113)

Taberi belə demişdir: "Ey insanlar! Allaha kafir olan bu kəslərə meyl etməyin. Əks halda onları qəbul edər və əməllərindən razı olarsınız da atəş sizə də toxunar. "45

İbn Ömər radıyallahu ənhimədən: Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurdu:

مَنْ تَشَبَّهَ بِ ومٍ وَُِ مِنْ مُِْ

"Kim bir qövmə bənzərsə onlardandır. "46

Əbu Hureyre radıyallahu ənhdən: Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurdu:

إِنَّ اليَ وُِدَ، وَالنَّصَارَى لََ يَصْبُ غُونَ، خََِالِفُوهُمْ

"Şübhəsiz ki Yəhudi və Xristianlar (saç və saqqallarını) rəngləməzlər. Onlara müxalifət edin. "47

İbn Teymiyye rahimehullah belə demişdir: "Əgər Müsəlman Daru'l-Harp'te və ya hərb halında olmayan küfr ölkəsində olsa, görünüşcə onlara müxalif çıxmaqla öhdəçilikli deyil. Çünki bunda zərər söz mövzusudur. Hətta onları dinə dəvət etmək və ya Müsəlmanlara xəbər vermək üzrə sirlərini öyrənmək yaxud Müsəlmanlardan onların zərərini sovmaq kimi dini bir məsləhət üçün adamın bəzən zahirde onlara iştirak etməsi də gərəkə bilər. Allah Azze və Cellenin dinini əziz etdiyi və kafirləri cizyəyə məcbur etdiyi İslam və hicrət diyarında isə onlara müxalifət qanunidir. "48

Şeyhulislam İbn Teymiyyenin sözlərini dəstəkləyən nas bu şəkildə gəlmişdir: Ənəs b. Malik radıyallahu ənh rəvayət edir: "… Haccac b. İlat Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə: "Ey Allahın rəsulu! Məkkədə malım var. Ailəm də oradadır. Onları gətirmək istəyirəm. İcazə versəniz onları götürüb digər mallarımla birlikdə Mədinəyə gətirmək istəyirəm. Əgər müşriklər mənim Müsəlman olduğumu anlarlarsa mənə heç bir şey verməzlər. Mallarımı qurtara bilmək üçün bəlkə sənin haqqında istədiyimi söyləməm lazımdır" dedi. Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm istədiyini söyləməsi mövzusunda ona icazə verdi. "49 Bu hədisdən çıxacaq faydalar arasında bunları zikr edə bilərik:

1- Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm adına yalan, başqası adına yalan kimi olmamasına baxmayaraq məsləhət üçün kafirlərə yalan danışmağa icazə verilmişdir.

2- Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm, el-Haccaca nə istəsə söyləməsinə icazə vermişdir. Bu sözlər arasında küfr olan bir söz də olması mümkündür. Hekayənin davamında Haccac, Rəsul sallallahu əleyhi və səlləm haqqında Məkkədə olan Müsəlmanları qəhr edən, müşrikləri sevindirən xəbərlər yaymışdır.

3- əl-Haccac, Məkkədə Müsəlmanlar da var olmasına baxmayaraq özünü kafirlərin safında biri kimi göstərmək istəmiş, buna icazə verilmişdir.

4- El-Haccacın tələb etdiyi və etdiyi bu hərəkətdə, nə təzyiq (ikrah), nə də qızışaçaq döyüş halı olmamasına baxmayaraq, Müsəlmanların ehtiyac duyduqları bir zamanda İslamın lehinə çevrilə biləcək bir malı əldə etmə məsləhəti üçün icazə verilmişdir. Allah ən yaxşı biləndir.

İki Zərərdən Yüngül Olanını Güdmək

Osman radıyallahu ənh həccdə Minada namazı dörd rükət edincə İbn Məsud radıyallahu ənh (istircə etdi və): "Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm, Əbu Bəkr və Ömər ilə namaz qıldım, onlar iki rükət etdilər. Bu dörd rükət yerinə qəbul edilmiş iki rükət mənim üçün daha sevimlidir" dedi. Sonra İbn Məsud radıyallahu ənh camaatla Osman radıyallahu ənh kimi etməyə qalxdı. Bunun səbəbi soruşulunca: "İxtilaf daha pisdir" dedi. 50

əl-Esved belə dedi: Minada Abdullah b. Məsud radıyallahu ənh ilə biryərdəydim. Osman radıyallahu ənh onlara dörd rükət namaz qıldırınca, namaz bitdiyi zaman Abdullah: "Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm ilə burada iki rükət qıldım. Əbu Bəkr ilə iki rükət qıldım. Ömər ilə iki rükət qıldım. Osman radıyallahu ənhin də iki rükət qıldını gördüm. Lakin bu gün dörd rükət qıldı." Dedi. Mən dedim ki: "Ey Əbu Abdirrahman! İki rükətdən sonra salam verib, qalan iki rükəti də nafilə olaraq etsəydin" İbn Məsud dedi ki: "İxtilaf şərdir. "51

Osman radıyallahu ənh xilafətinin ilk yarısında qısaldırdı. Sonradan dörd rükət qılmağa başlaması haqqında iki rəvayət nəql edilmişdir. Bu rəvayətlərdən birinə görə Osman radıyallahu ənh Minadan evlənmiş və orada yaşamağa niyyət etmişdi. Osman radıyallahu ənhin bu niyyətini bilməyən səhabələr isə əvvəl Osman radıyallahu ənhin dörd rükət qılmasını tənqid etmişlər, lakin camaatı tərk etməmək və ixtilafa səbəb olmamaq üçün arxasında namazı da qılmışlar idi. Beləcə daha böyük pisliyə səbəb olmamaq üçün digər bir sünnəyə tabe olmuşlar idi. Çünki əks halda bu səhabələrin camaatı tərk edəcək olmaları, Osman radıyallahu ənh əleyhində qiyam qaldırmaq istəyən fitnəçi qruplara vəsait meydana gətirəcəkdi.

Digər rəvayətə görə isə Osman radıyallahu ənh, həccə gələn insanların çoxalmağa başlaması və namazların rükət sayılarını bilməyən insanların çaşmalarına səbəb olmamaq üçün namazı tam qılmışdı. Əgər sabit olsalar bu iki rəvayəti; əcnəbilərin namaz rükətləri haqqında çaşmamaları üçün Osman radıyallahu ənhin Minada yaşamağa niyyət edərək tam qılması şəklində cem etmək mümkündür.

Görüldüyü kimi burada nassa qarşı məsləhətlə hərəkət edilməmiş, əksinə məsləhət üçün ixtilafı qınayan, möminlərin əmrinə müxalifəti qadağan edən digər naslarla əməl edilmişdir. Bu, iki zərərdən yüngül olanını güdmə qaidəsinə uyğun bir davranışdır.

Zirr b. Hubeyş rahimehullah dedi ki: "İnsanlar əl-Velid b. Ukbe b. Əbi Muaytın gedişatına qarşı çıxdıqlarında Abdullah b. Məsud radıyallahu ənhə gəldilər. Abdullah b. Məsud radıyallahu ənh onlara belə dedi: "Səbr edin. Çünki idarəçinin əlli illik zülmü bir aylıq herc'dən xeyirlidir. Mən bunu Rəsulullah

sallallahu əleyhi və selləmdən eşitdim. Belə buyurmuşdur:

"Yaxşı ya da günahkar olsun insanların idarəçisi olmaq məcburiyyətindədir. Yaxşı olsa aranızda ədalətli taksimat edər və düz idarəçilik edər. Amma günahkar isə mömin bu mövzuda mübtəla olar/bəlaya uğrayar. Günahkar idarəçilərin olması, hercden xeyirlidir." Deyildi ki: "Ey Allahın rəsulu! Herc nədir?" Buyurdu ki: "Adam öldürmələr və yalan(ın çoğalması)dır."52

Bu hədis Müsəlmanları daha böyük zərərə düşməməyi güdərək zalım idarəçilərə səbr etməyi təşviq etməkdədir. İki zərərdən birini irtikabı güdmək şəriət qaidələrindəndir və bu mövzuda icma vardır. 53

İbn Həcər əl-Askalani, İbn Akilden nəklen bu izahda olur: "...İbrahim əleyhissalam həddindən artıq qorxu halında "mən xəstəyəm" deyərək yalan danışmışdır. Sırf sadə bir yalan bu kimi mövqelərdə caizdir. Çünki bəzən daha böyük bir zərəri önləmək məqsədiylə iki zərərdən yüngül olanına söykənmək vacib olar. "54

Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin hüzurunə girib də gözəl rəftar görən adam haqqında, çıxdıqdan sonra da "Bu kimsə, qövmünün nə pis bir mənsubudur" buyurması, özünə belə davranmasının səbəbi soruşulunca da "Şərindən qorxulan bir kimsədir" buyurması, iki zərərdən yüngül olanını irtikap qaidəsinin dəlillərindəndir. Bu qaidə haqqında, İslam şəriətini bilən heç kim ixtilaf etməmişdir.

Şeyhu'l-İslam __________İbn Teymiye rahimehullahın əl-Hisbe adlı əsərinin baş tərəflərində, "Cəmiyyət vəzifələrinin əhli olmayan kimsəyə verilməsi" başlığı altında zikr etdiyi bu sözlərini nəql etmək yerində olacaq:

"..hər idarəçinin (veliyu'l-emr'in), doğru və ədalətli kəslərdən kömək alması lazımdır. Bu qeyri-mümkün olsa, yalançılığı və haqsızlığı olsa belə var olanlar içində ən ehil olanı seçər. Çünki Uca Allah, bu dini, günahkar və dindən nəsibi olmayan birliklər əliylə də gücləndirər. Vacib olan, güc çatdırılanın edilməsidir. Rəsulullah (sallallahu əleyhi və səlləm) və ya Ömər radıyallahu ənh belə buyurmuşdur: "Kim, təyin edəcəyindən daha ehil biri olduğunu bilərək, birini bir birliyin başına gətirsə, Allaha, peyğəmbərinə və möminlərə xainlik etmiş olar." İşdə buna görə, Ömər radıyallahu ənh belə deyərdi: "Allahım! Günahkarın qüvvətini və yaxşının acizliyini sənə şikayət edirəm." Rəsulullah (sallallahu əleyhi və səlləm) və səhabələri, xristian Bizanslıların atəşpərəstləri məğlub etmələrinə sevinmişlər idi. Halbuki hər ikisi də kafirdir, amma içlərindən biri İslama daha yaxındır. Bizanslılar və İranlılar döyüşdüklərində Uca Allah bu mövzuda "Rum" surəsini endirdi. Hadisə məşhurdur. Yusuf (aleyhissələm) də belə hərəkət edərdi. Həm özü və həm də xalqı kafir olan Misir fironunun vəziri sifətini daşıyırdı. Əlindən gəldiyincə ədalətli və yaxşı hərəkət etdi və imkanlar ölçüsündə onları imana dəvət etdi."

Xacət ilə Zərurət Arasındakı Fərqlər

1- Xacətdəki məşəqqət, zərurət halındakı məşəqqətdən daha azdır. Xacət vəziyyətində ehtiyac duyulan şeyin yerinə gəlməməsi həlak edici deyildir. Məsələn su quyularındakı yosun və yarpaqların suyu pozması vəziyyətində ehtiyac halında məşəqqəti qaldırmaq, çətinliyi qaldırmaq babındandır. Zərurətdə isə çətinliyi qaldırmaq, zərəri qaldırmaq babındandır. Əgər bu tərk edilsə; həlak olmaq, orqanlardan birinin və ya malın itkisi kimi dinin altı məqsədindən birinin yox olması söz mövzusu olar.

2- Zərurət doğrudan haram olan bir şeydən faydalanmaqla əlaqəlidir, Xacət isə bilvasitə olaraq haram olan şeydən faydalanmaq haqqındadır.

3- Zərurətə itələyən səbəb məcburiyyətdir, Xacətə itələyən səbəb isə asanlaşdırmaqdır. Bunun mənası budur: Xacət halında adam çətinliyi aradan qaldırmaqla aradan qaldırmamaq arasında muhayyerdir. Zərurət halında isə seçim haqqı yoxdur.

Şeyhulislam İbn Teymiyye rahimehullah haramları mübah edən zərurətlərin meydana gəlməsi məsələsindən bəhs etdikdən sonra belə deyir: "Qadınların qızıl və ipəklə bəzənməsi, qızıl və ipəklə müalicə kimi, ehtiyac üçün caiz qılınanlar zərurət üçün caiz qılınmış deyildir. Bunlar ölü əti'nin mübah olması nümunəsində olduğu kimi zərurətdən ötəri deyil, ancaq faydanın kamalı üçün mübah qılınmışdır. Xacət bu faydanın kamalı üçündür. Çünki əskik faydalanma bərabərində kamalına ehtiyac da meydana gətirər. İşdə Xacət bu kimi mövzulardadır. Zərurət isə, yoxluğu halında ölüm, xəstəlik, fərzləri yerinə yetirməkdən aciz qalma kimi vəziyyətlərin meydana gəlməsi haqqındadır. Məsələn belə bir zərurət halında ölü əti yeməyə məcbur qalmaq, mötəbər zərurətdir. "55

Necə ki bilvasitə olaraq haram olan bir şey qaçınılmaz ola bilər. Belə bir vəziyyətdə əvvəlki qaidə itər və bunun hökmü, Xacətin hökmünü deyil, zərurətin hökmünü götürər. Məsələn təbibin qadın xəstəyə baxması Xacətdir. Qadın tabibenin ona baxa biləcəyi zamanda kişi təbib qadına baxa bilməz. Gecə doğum kimi vəziyyətlərdə qadın təbibə yoxsa, kişi təbibin baxması Xacətdən daha çox zərurətə yaxındır.

4- Zərurət, şiddət, çətinlik və məşəqqət baxımından, ölü əti, qan və donuz əti kimi haramları mübah edər. Xacət isə ehtiyacdır və əskiklikdir. Xacət, zərurətdən daha əhatəlidir.

5- Zərurətin dəlilləri açıqdır. Xacətə gəldiqdə ümumiyyətlə qalib zənnə və ümumi dəlillərə müraciət edilər.

6- Zərurət şəxsidir. Məcbur qalandan başqası ondan faydalana bilməz. Xacətə gəldiqdə burada fərdlərdən biri haqqında ehtiyacın reallaşmış olması şərt qaçılmaz. Qalib zənnə görə ehtiyac varsa kifayətdir.

7- Zərurət haramlığı qaldırar, Xacət isə harama aparan vəsilələr haqqındakı maneəni qaldırar. Bu, ikinci maddədə zikr edilənin bir cüzüdür.

8- Zərurət azı da, çoxu da mübah edər. Ehtiyac isə yalnız azı mübah edər.

9- Zərurəti, məcbur qalan kimsə təqdir edər. Ehtiyacı isə müçtehit təqdir edər.

10- Zərurətin, haqqında vəsvəsəlliq edilən şey haqqında deyil, meydana gəlməsi qəti olan bir şey haqqında olması zəruridir. Lakin bu vəziyyətin müəyyən bir şəxs haqqında xüsusi olması belə deyil. Ehtiyacın təqdirində orta səviyyəli, sıravi bir şəxsin mövqesi diqqətə alınar, xüsusi şərtlərə bağlanmaz. Çünki teşri (din qoyma), ümumi xüsusiyyətdədir.

11- Zərurətin hökmü söz mövzusu zərurətin vaxtilə məhduddur. Xacətin hökmü isə davamlıdır. Bununla birlikdə bəzən zərurət sözü istifadə edilərək Xacət nəzərdə tutulmuşdur. Bu qaidəyə dair hökm mütləq deyil. Necə ki alimlər təhlükəlini mübah edən ehtiyac haqqında ən əhəmiyyətliləri bu şəkildə olan şərtlər qaçmışlar:

Təhlükəlini Mübah Edən Ehtiyacın Şərtləri

a- Dinin əsl hökmünə müxalifət edilə bilməsi üçün alışılmışın üzərində çətinlik dərəcəsinə çatmış bir şiddətin meydana gəlmiş olması.

b- Bu ehtiyacın təqdirində insanlardan orta olan biri və əksəriyyətin ehtiyacı diqqətə alınmalıdır. Ehtiyac əgər xüsusisə, bununla əlaqədar olan müəyyən qrupun orta səviyyəlisinə baxılar.

c- Ehtiyacın təyin olunmasında, ümumi hökmə müxalifət xaricində məqsədə çatmağa başqa bir yol tapılmamalıdır.

d- Söz mövzusu olan ehtiyac, eynilə zərurətdə olduğu kimi, ehtiyac miqdarı qədər təqdir edilər.

e- Ehtiyac üzərinə qurulu hökm, Allahın kitabından və ya Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sünnəsindən, bunun xüsusi hökmünü ifadə edən bir nassa müxalif olmamalı, şəriətin məqsədlərinə ziddiyyət təşkil etməməli və daha böyük məsləhətin itkisinə səbəb olmamalıdır.

Şeyx əl-Elbani rahimehullahın "Zərurətlər üzrlüləri mübah edər" qaidəsiylə əlaqədar bir fətvası bax bələdir:

Sual: Müsəlman qadının evinin xaricində mübah bir işdə çalışması və uşaqlarını mürebbilere və ya müsəlman xidmətçi qadınlara buraxmasının dindəki hökmü nədir?

Cavab: Bu məsələdə aslolan Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin xanımları şəxsində, Allah Təalanın ümmətin qadınlarına bu xitabıdır:

وَقَ رْنَ فِِ ب يُُوتِكُنَّ وَلََ تَ بَ رَّجْنَ تَ بَ رُّجَ الْْ اهِلِيَّةِ الُْْولََ

"Evlərinizdə qərar tutun! İlk cahiliyyə dövründə olduğu kimi açıq-saçıq gəzməyin." (33 Əhzab 33)

Şeyhulislam İbn Teymiyye rahimehullah belə demişdir: "Kişidə aslolan çölə çıxması, qadında aslolan isə evlərdə qalıb zəruri bir ehtiyac olmadıqca çıxmamalarıdır."

Buxarinin Səhihində Allah qadınlara hicabı fərz etdiyi zaman Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin belə buyurduğu gəlmişdir:

إِنَّه قَدْ أُذِنَ لَكُنَّ أَنْ تََْرُجْنَ لَِْاجَتِكُنَّ

"Allah siz (qadınlar)ın ehtiyaclarınız üçün çıxmanıza icazə vermişdir. "56

Qadın, evindən bir ehtiyacı üçün, cilbabıyla örtünmüş olaraq, qoxu sürünmədən çıxarsa bu caizdir. Amma bu çıxışında az əvvəl işarə etdiyimiz şeylərdən birini işləyəcək olsa və ya evindəki bəzi vəzifələrini laqeydlik edəcək olsa o zaman az əvvəl keçən ayə söz mövzusu olar: "Evlərinizdə qərar tutun!" Onun bu vəziyyətdə çıxıb da uşaqlarını xidmətçilərə buraxması caiz olmaz. Ana uşağının ehtiyaclarını və onlara uyğun gələn təlimatçı istiqamətləndirmələri daha yaxşı bilər. 57

Sual: həkim, müəllim və ya tibb bacısı olan qadının çalışması, uşaqlarını xidmətçiyə buraxmasını mübah edən qanuni zərurətlərdəndirmi?

Cavab: Əgər qız uşaqlarının zəruri təhsilini yerinə yetirəcək kimsə yoxsa əvvəlki sualda zikr edilən şərtlərdə bu ehtiyacı yerinə yetirmək üzrə həmcinsi olan qız uşaqlarının təhsili üçün qadının evindən çıxması caiz olar. Bu şərtlərə zəruri olaraq bir də bu işdə qadın kişi qarışıq olmaması şərti əlavə olunar. 58

Sual: "Müsəlman qadın tibb, müəllimlik və tibb bacısılıq kimi sahələrdə işləməzse bu vəzifəni kim yerinə yetirəcək?" deyənə necə cavab verilər? Bu vəzifələri etməsi halında qadının dinə zidd olan bəzi vəziyyətlərə düşməsini, "Zərurətlər üzrlüləri mübah edər" qaidəsiylə dəlil gətirməkdədirlər.

Cavab: Bu məsələdə bu qaidənin dəlil gətirilməsini məqsədəuyğun görmürdüm. Çünki üzrlüləri mübah edən zərurətlər fərdlərlə əlaqəlidir. Bu qaidə bu ayələrdən alınmışdır:

مََِنِ اضْطُرَّ فِِ مََْمَصَةٍ غَيْ رَ مُتَجَانِفٍ لِِْ ثْ إَِِنَّ اللََّ غَفُورٌ رَحِيمٌ

"Hər kəs günaha meyl etməyərək aclıq üzündən haram olanlardan istifadə etməyə məcbur olarsa, bilsin ki, Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir." (5 Maidə 3)

إِلََّ مَا اضْطُرِرْتُْ إِلَيْهِ

"Allah,məcburiyyət qarşısında yeyəcəyiniz şeylər istisna olmaqla haram buyurulanları təfərrüatı ilə sizə bildirdiyi halda." (6 Ən'am 119)

İki şeyi düşünməmiz lazımdır:

Birincisi: Mükəlləf olan insanın başına bir şey gəlir də, əslən haram olan bir şeyə məcbur qalsa burada zərurətlər üzrlüləri mübah edər.

İkincisi: Reallaşmamış olan, ancaq irəlidə reallaşa biləcək olan şeylər haqqında zərurətlərin üzrlüləri mübah etdiyi deyilə bilməz. Allahın halal etdiyi şeylərlə xilas olmağa yol tapa bilmədiyimiz mövzularda özümüzü təhlükəyə atmamız uyğun deyil. Adam Allahın haram etdiyi şeylərə düşəcəyini bildiyi bir cəmiyyətə girməyi nəzərdə tutub da, bu girişində "zərurətlər üzrlüləri mübah edər" qaidəsini istifadə edərək təmizə çəkməyə cəhd etsə, bu qaidənin yeri bura deyildir.

Yenə alimlər bu qaidəni, digər bir qaidə olan: "Zərurətlər miqdarıyla təqdir edilər" qaidəsiylə kayıtlamışlardır. Əgər insan leş yemək məcburiyyətində qalsa, oturub da halal ət yeyirmiş kimi yeyə bilməz. Ancaq təhlükəni aradan qaldıracaq qədər yeyə bilər.

Bizlər kifayət qədər müsəlman qadın həkimlərin tapılması lazım olduğunu söyləyərik. Lakin fərzi kifaye olanın yerinə yetirilməsi, dinə müxalif çıxmağı özü ilə gətirirsə bu caiz deyil. Bizim, "Fərzi kifaye olanı onlara öyrətmək istəyirik" iddiasıyla qadınlarımızı və gənc qızlarımızı universitetlərdə və başqa yerlərdə gördüyümüz fəsada təqdim etməmiz caiz deyildir.

Məktəblərdəki və universitetlərdəki müsəlman qızların hamısı dindar deyildirlər. Dindar olanları bunu etmədikləri zaman, zəif davranan qadınlar bu fərzi kifayeyi yerinə yetirəcəklər. Bu vəziyyətdə onlara məsuliyyət yoxdur. Çünki bu fərzi kifayedir. (Bəzilərinin yerinə yetirməsiylə bu fərz digərlərindən düşər. )59

Haram Qılınan Şeylər Dəvətin Məsləhəti Üçün İstifadə edilə bilərmi?

Şeyhulislam İbn Teymiyye rahimehullaha belə soruşular; "Adam öldürmək, yol kəsicilik etmək, oğurluq, içki içmək və bənzəri böyük günahlar işləmək məqsədiylə bir araya gələn bir-bir birliyi, bir şeyxin Allah Təalaya zəncirsiz def və gənc olmayanların mübah şeirlərlə maxnı söyləməsi kimi musiqi alətlərini istifadə etmək surətiylə dəvət etməsi halında, o camaatın tövbə etdikləri, namaz qılmayan, oğurluq edən və zəkat verməyən bu kəslərin, şübhəlilərdən dahi qaçınan kəslər halına gəldikləri, fərzləri yerinə yetirməyə başladıqları, haramlardan çəkindikləri izah edilər. Bu şeyxin, başqa cür dəvət edilmələri mümkün olmayan birliyə qarşı, belə bir məsləhəti əldə etmək üçün bu yolları istifadə etməsi mübahdırmı?"

Şeyhulislam rahimehullah uzunca cavabını - xülasə olaraq - beləcə verər: "…Bilindiyinə görə pozğunları hidayət edən, çaşmışlara yol göstərən, isyankarların tövbəsini qəbul edən ancaq Allahdır. Bunun Allahın rəsuluyla göndərdiyi kitabı və sünnə ilə olması zəruridir. Əks halda, Alahın rəsuluyla göndərdiyi bu mövzuda kafi olmasaydı, rəsulun dini əskik, tamamlanmağa möhtac olardı… İnsanların Allah və rəsulu qanuni etmədiyi halda Allaha yaxınlaşdırıcı olaraq gördükləri əməllər də belədir. Çünki mütləq bunların zərəri faydasından böyükdür. Ancaq faydası zərərindən böyük isə şəriət bunu bildirməyi laqeyd yanaşmamışdır. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm hikmət sahibidir. Dinin məsləhətini laqeyd yanaşmamışdır. Möminlər aləmlərin rəbbinə yaxınlaşmada fərqli mərtəbədədirlər…

Şübhəsiz Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm, səhabə və təbiin bu kəslərdən daha şərli olan küfr, fısk və üsyan əhlini qanuni metodlarla dəvət etmişlər. Allah onları bidət yollara möhtac buraxmamışdır. Allahın nəbisi sallallahu əleyhi və səlləm ilə göndərdiklərində isyankarları tövbəyə çağırmaq üçün qanuni bir metod olmadığını söyləmək caiz deyil. Çünki zəruri məlumatla və mütevatir nəqllə aydın olmuşdur ki, ümmətlər içində küfrdən, fısktan, üsyandan qanuni yollarla tövbə edənlərin sayını ancaq Allah bilər. Bunlarda bidət yığıncaqlar yox idi. Bunu deməyə imkan yoxdur: "Şübhəsiz ki isyankarları bu bidət metoddan başqasıyla tövbəyə çağırmaq mümkün deyildir"60

Şübhə: "Hökumətlər, bu dərnəklər olmadıqca dəvətə icazə vermirlər. Dərnəklərə isə banklara pul yatırtmadıqca, surətlər asmadıqca, başçı təyin etmədikcə icazə vermirlər. Bu "zərurətlər, üzrlüləri mübah edər" və "iki pislikdən yüngül olanını işləmə" növündəndir.

Cavab: 1- Günah mövzusunda itaət edilməyəcəyi İslam əsaslarındandır. Bunun dəlilləri bir çoxdur.

2- Dəvət və bu xeyirli əməllər, dövlət və dərnək qurulmasına bağlı deyil.

3- Üzrlüləri mübah edəcək olan zərurətlər, def edilməsi ancaq təhlükəli işin işlənməsiylə mümkün olan işlərdir. Belə bir vəziyyətdə təhlükəli olandan başqa bir yol yoxdur. Canının tələf olmasından qorxan kimsənin leş yeməsi kimidir. Əgər leşdən başqası tapıla bilməzsə leş yemək məcburiyyətində qalınar. Ancaq leşdən başqası varsa leş yemək caiz deyil. Dəvət dərnəklər, surətlər, faiz, yalan, hiylə, ayrılıq və digər fitnələr olmadan da yerinə gətirilə bilər və yayıla bilər. Dəvət əgər məscidlərdən maneə törədilsə, evlərdə, bazarlarda, yollarda, iş yerlərində, prospektlərdə, kitablarda, yazılarda, alimlərə səfərlə edilər. İslam və sünnə düşmənlərinin diqqətlərini çəkən böyük dərnəklər qurmaq dəvətin şərti deyil. Bu çürə düşmənlər tədbirlər götürməkdə, tələlər qurmaqda, əhlinin arasını ayırmaqdadır. Yetimlərin, kasıbların, yoxsulların kefaleti üçün onların şəkillərini çəkmək, qorxuları mübah edən zərurətlərdən deyil. Çünki surətlər və dərnək olmadan da onların kefaleti mümkündür. Necə ki heva əhli bu qaidəni genişlətmişlər, Allahın və rəsulunun haram etdikləri şeyləri bu ad altında işləmişlər…

Müsəlmanların Məsləhəti Üçün Demokratik Nizamlarda ses vərme İstifadə edilərmi?

"Zərurətlərin sərhədini din təyin edər. Alimlər belə deyirlər: "Zərurət; insanın canı və ya malı barəsində dözə bilməyəcəyi zərərdir." Bəzi insanlar zərurət qaidəsini elə genişlədirlər ki, saqqalı kəsməyi, alçaqlıqları seyr etməyi, şalvar geyməyi, qadın kişi qarışıq məktəblərdə oxumağı, partiyaları və ses vərmeyi dahi zərurət görməkdədirlər! Bunlar zərurət deyil əksinə haram olan şeylərdir. "61

Şeyx Abdusselam Berces rahimehullah belə demişdir: "Bilinməkdədir ki bu parlementolara girmək, haciyyat və tahsiniyyat bir tərəfə, həqiqətdə dinin zərurətlər xüsusundakı məqsədlərinin də itirilməsidir. Çünki bu dini təməlindən yıxmaqdır. Dinin ən yüksək məqsədi olan Allahın birlənməsini reallaşdırma əsası salınmaqdadır. "62

Şeyx əl-Elbani rahimehullah belə demişdir: "Ses vərərək seçkilərə qatılmaq zalımlara meyl etməkdir. Çünki səhih islami mədəniyyətə sahib hər Müsəlman bilər ki, parlemento nizamı və seçkilər İslam nizamından deyildir. "63

Şeyx əl-Elbani rahimehullaha belə deyildi: "Ey şeyx! Eşitdiyimizə görə bəzi şərtlərdə parlementoya girməyə icazə vermisiniz?!" əl-Elbani dedi ki: "Xeyr! Caiz deyil. Bu şərtlər praktik deyil, nəzəridir. Hansı şərtləri zikr etdiyim sizə çatdımı?" sualı soruşan: "Birinci şərt insanın nəfsini mühafizə etməsidir." Şeyx dedi ki: "Bu mümkün müdür?" Sualı soruşan: "Heç təcrübə etmədim" Şeyx: "İnşaallah təcrübə etməzsən. Bu şərtlərin reallaşması mümkün deyildir. Bizlər insanlardan bir çoxunun həyatlarında, geyimlərində, saqqallarında, bu məclislərə girdikləri zaman dəyişmələr və pozulmalar meydana gəldiyinə şahid olarıq!! Onlar bu işlərini təmizə çəkər, izlədikləri yolun bunu tələb etdiyini söyləyərlər… Bəzi insanlar parlementolara İslami Ərəb paltarıyla girmiş, qısa bir zaman sonra geyim şəkilləri dəyişmişdir. Bu pozulmanınmı yoxsa düzəlməninmi göstəricisidir?" Sualı soruşan: "Cəzairdəki qardaşları və siyasi sahədə etdiklərinimi nəzərdə tutursunuz?" Şeyx dedi ki: "Tövsiyə etmərik! Bu günlərdə hər hansı bir islam ölkəsində siyasi işi tövsiyə etmərik. "64

Şeyx Mukbil b. Hadi əl-Vadii rahimehullaha belə soruşuldu: "Seçkilərə qatılmağı vacib görürəm. Çünki xeyr əhlinin bundan geri qalması caiz olmaz. Çünki xeyr əhli bundan geri qalsalar xeyirsiz kəslər oraya girər. Xeyirli kəslərin hökumət məclislərində olmaları yaxşıdır. Çünki bu məclislərdə doğrunu göstərə bilərlər. Seçkilər haqqında sizin görüşün nədir? Bunu caiz görən kimsəni rədd etmək üçün kitab və sünnədən dəlil nədir? Bunun haramlığının dəlili nədir?"

Cavab: Rabbu'l-İzzet, kərim kitabında belə buyurur: "Məgər möminlə fasiq eynidirmi? Onlar eyni ola bilməzlər!" (32 Səcdə 18) Alim, fəzilət sahibi, uzun qulaq və kommunistin reyləri birdir. Allah Təala kərim kitabında belə buyurur: "Yoxsa günah qazananlar onları həyatda olduğu kimi, ölümlərindən sonra da iman gətirib yaxşı işlər görənlərlə eyni tutacağımızı güman edirlər? Nə pis mühakimə yürüdürlər!" (45 Casiyə 21)

"Biz heç iman gətirib yaxşı işlər görənləri yer üzündə fitnə-fəsad törədənlərə tay tutarıqmı? Ya da Allahdan qorxanları günahkarlara tay tutarıqmı?" (38 Sad 28) "axı oğlan qız kimi deyildir." (3 Ali-İmran 36)

Fəzilət sahibi kimsənin onu, günahkar bir qadının reyi ilə bərabər sayılmaqdadır. Allah Subahnehu və Təala, müşriklər mələklərin Allah Təalanın qızları olduqlarını söylədikləri və kişiləri özlərinə nisbət etdiklərində belə buyurmuşdur: "Onda bu ədalətsiz bölgü olardı!" (53 Nəcm 22)

Bu seçkilər Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm zamanında, Əbu Bəkir və Ömər radıyallahu ənhimə zamanlarında, Əməvilər və Abbasilər dövlətlərində var idimi? Necə ki küfr ölkələrindən bəzisində livata, kişinin kişilə evlənməsi, içkini və sələmli bankları sərbəst buraxma mövzuları səs verir hala gəlmişdir. Səs vermə və seçkilər kölgəsində hər şeyi etmək mümkündür. Rabbu'l-İzzet isə kərim kitabında belə buyurur: "Onlar cahiliyyə dövrünün hökmünümü istəyirlər?" (5 Maidə 50) Sən dümdüz olanı tələb et. Allah Təala, Nəbisi Məhəmməd sallallahu əleyhi və selləmə belə buyurur: "Sənə əmr edildiyi kimi sən də, səninlə birlikdə tövbə edənlər də doğruçu olun." __________(11 Hud 112) Yenə belə buyurar: "Ona tərəf doğru yol tutun" (41 Fussilət 6) Bizlər Kitab və sünnəyə qarşı dümdüz olmaqla əmr olunduq. Allah Təala belə buyurur: "Əgər Biz səni dinində sabit saxlamasaydıq, əlbəttə, azca da olsa onlara meyl edəcəkdin." (17 İsra 74)

Əfqanıstanda seçkilərin nəticəsi nə oldu? Bir çox İslami ölkələrdə seçkilər nə nəticə gətirdi? Bundan da pisi, seçkilər demokratiyanın vəsiləsidir. Bu sözlər Sudanlı qardaşlarımıza istiqamətli deyil. Seçkilərdən günlər sonra kimsə məndən danışmamı istəməsin. Mən "el-Musaraya", "Fətva Fi Vahdeti'l-Muslimin Maa'l-Kuffar", "Kam'u'l-Muanid" və "Garetu'l-Eşrita Alə Ehli'l-Cehl ve's-Safsata" kitablarımda seçkilər haqqında danışmaqdan yoruldum. Elhamdulillah bu kitabların hamısı basılmışdır. "65

Məsləhəti Mürsələ Bidət Deyil

Məsləhəti mürsələ bidət sayılmaz. Çünki şəri dəlillər buna dəlalət etməkdədir. Şəriət, məsləhətlərin əldə edilməsi, pisliklərin qaldırılması üzrə gəlmişdir. Səhabənin əməli də bu şəkildə davam etmişdir.

əş-Şankıti belə demişdir: "Xülasəylə səhabələr radıyallahu ənhim qaldırılmasına dəlil olmayan və ağırlıq təşkil edən və ya bərabər səviyyədə pislik daşımayan məsləhətlərə bağlanmışlar. "66

Bidətlərdə isə məsləhət yoxdur. Məsləhət varmış kimi görünsə də həqiqətdə belə deyil.

Şeyhulislam İbn Teymiyye rahiməhullah belə demişdir: "Şəriət məsləhətləri əsla laqeyd yanaşmamışdır. Əksinə Allah Təala bizə dinini kamala çatdırmış və neməti tamamlamışdır. Cənnətə yaxınlaşdıran hər şeyi Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm bizə izah etmiş, bizləri gecəsi ilə gündüzü bərabər işıqlıqda olan, sapanın mütləq həlak olacağı bir yolda buraxmışdır. Lakin ağılın məsləhət olduğuna inandığı şey, əgər dində varid olmamışsa bu iki vəziyyətdən biri sözkonusudur: Ya şəriət ona bu kimsənin bilmədiyi baxımdan dəlalət etməkdədir və ya onun məsləhət olduğuna inansa da, onda bir məsləhət yoxdur. Çünki məsləhət, tamamilə ələ keçən və ya çoxu ələ keçən mənfəətdir. İnsanların dində və dünya faydalı olduğunu zənn etdikləri şeylərin çoxunda zərər daha qalibdir. "67

Məsləhəti mürseleyi bidətdən ayırt etmək üçün şərt budur: məsləhəti mürsələ, Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm zamanında edilməsini tələb edən bir vəziyyət mövcud olmayan və ya mövcud olsa da edilməsinə bir mane olan şeydir. Bidət isə bunun tam əksinədir.

Şeyhulislam İbn Teymiyye belə demişdir: "İnsanlar yalnız faydalı olduqlarına inandıqları şeyləri, yenilik olaraq ortaliga atarlər. Hər hansı bir yeniliyin zərərli olduğunu düşünsələr onu ortaya atmazlar. Çünki beləsinə tərs bir tutuma nə ağıl və nə də din cəhətdən səbəb tapıla bilməz. İndi, əgər Müsəlmanlar bir şeyi faydalı görərlər isə, bu şeyə ehtiyac hiss etdirən səbəbə baxılar. Əgər bu ehtiyac hiss etdirən səbəb, Peyğəmbər sallallahu əleyhi və selləmdən sonra ortaya çıxmış yeni bir şey olar da Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm qəti bir qadağan etmə ifadə etmədən o şeyi etməmiş isə belə bir vəziyyətdə söz mövzusu ehtiyac duyulan yenilik ortaya qoyulub tətbiq oluna bilər. Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm zamanında da ehtiyac halına gəldiyi halda müxtəlif maneələr üzündən ortaya atılmayan və Peyğəmbər sallallahu əleyhi və selləmin ölümündən sonra önləyici maneələri ortadan qalxan faydalı yeniliklər haqqında da eyni qayda etibarlıdır.

Lakin ehtiyac xüsusiyyəti qazandıracaq bir səbəbi olmayan və ya qulların bəzi günahları səbəbi ilə ehtiyac halına gəldiyi irəli sürülən yeniliklərə gəldiqdə, bunları ortaya çıxarıb mənimsəmək caiz deyil. Bunu heç unutmamaq lazımdır ki, tələb edici səbəbi Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm zamanında da var olan bir davranış əgər buna baxmayaraq o zaman işlənməmiş isə hər nə qədər bizə görə faydalı isə də əslində faydalı deyil. Buna qarşılıq tələb edici səbəbi Peyğəmbər sallallahu əleyhi və selləmdən sonra -Allahın əmrinə qarşı gəlmək söz mövzusu olmadan- ortaya çıxan yeniliklər faydalı ola bilərlər. Bu mövzuda fiqh alimləri iki yol mənimsəmişlər:

1 - Bu yollardan birinə görə, əgər haqqında qadağan edici bir dəlil yoxsa söz mövzusu yenilik mənimsənib tətbiq oluna bilər. Bu görüş, "ictimai mənfəət (Mesalih-i Mürsələ)" qanununun etibarlılığına inananların fikiridir.

2 - Bu yollardan ikincisinə görə söz mövzusu yenilik, haqqında əmr olmadıqca ortaya atılıb mənimsənə bilməz. Bu görüş "İctimai mənfəət (Mesalih-i Mürsələ)" qanununa söykənərək ehkam çıxarmanın doğru ola bilməyəcəyini düşünənlərin fikiridir və öz içində iki cürdür:

Bu görüşün bir qisim tərəfdarları şəriət qoyucunun (Peyğəmbərimizin) ya sözünə, ya davranışına və ya səssiz təsdiqinə söykənməyən bir hökmün ortaya qoyula bilməyəcəyini müdafiə edərkən, digər bir hissəsi söz mövzusu hökmün şəriət qoyucunun açıq və ya bilvasitə sözünə söykənərək ortaya qoyula biləcəyini söyləməkdədirlər. Birinci qisimdəkilər "Müqayisə" metodunu qəbul etməyənlər, ikinci kateqoriyadakılar isə bu metodun etibarlılığına inananlardır.

Tələb edici səbəbi -əgər faydalı olsa- Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm zamanında da var olduğu halda Onun tərəfindən tətbiqə qoyulmayan yeniliklərə gəldiqdə; Peyğəmbər sallallahu əleyhi və selləmdən sonra bu cür yenilikləri ortaya qoyub mənimsəmək Allahın dinində dəyişiklik etmək demək olar. Bu cür dəyişiklikləri dinə soxanlar dini dəyişdirməyi məqsəd hesab edən hökmdar, alim və abidler ilə ictihadında xətaya düşən araşdırmaçılardır.

Necə ki Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm vaxtilə bu qayğını bu sözlərlə dilə gətirmişdir: "Sizin haqqınızda ən qorxduğum şeylər alimlərin xətaya düşməsi, münafiqlərin Quranı mübahisə dayağı olaraq istifadə etmələri və xalqı sapdıran hökmdarlar (imamlar) dır. "68

Söz mövzusu yeniliklərin nümunəsi, Ramazan və Qurban bayramları namazları üçün azan oxumaqdır. Bu ədət bəzi dövlət adamları tərəfindən ortaya atıldığında müsəlmanlar bidət olduğu səbəbi ilə bu tətbiqə qarşı çıxdılar. Əgər bu tətbiqin bidət olması onun məkruh olduğuna dəlil olmasaydı, bu ədədin: "Ey iman gətirənlər! Allahı tez-tez yada salın!" (33 Əhzab: 41) və "İnsanları Allaha tərəf çağıran,kəsdən daha gözəl söz deyən kim ola bilər?" (41 Fussilət: 33) ayələrinin əhatəsinə girdiyi deyilə biləcəyi kimi cümə namazı üçün azan oxunması hökmü ilə də "müqayisə"lənə bilərdi.

Çünki bayram namazlarında azan oxumanın "faydalı" olacağını isbat etməyə çalışmaq, tünd bir bidətin faydalılığını sübut etməyə çalışmaqdan çox daha səbəbli və yerində bir səydir. Hətta: "İrəli sürülən səbəblərə və hər hansı bir önləyici maneənin yoxluğuna baxmayaraq, Peyğəmbər sallallahu əleyhi və selləmin bu adəti tətbiq etməməsi (yəni bayram namazlarında azan oxutmaması) necə sünnə isə bu ədədi tətbiq etmək də bir başqa sünnədir" deyilə bilər.

Hərçənd ilk baxışda belə düşünmənin yerində olduğu sanıla bilər, amma cümə namazlarında azan oxumağı əmr etdiyinə, buna qarşılıq bayram namazlarını azan və qamətsiz etdiyinə görə sünnə olan tətbiq bayram namazlarında azan oxumamaqdır. Buna görə, bu sünnəyə heç kim bir şey əlavə etməyə səlahiyyətli deyil. Dahası, bu sünnəyə fərqli bir tətbiq əlavə etmək namaz vaxtlarına, rükətlərin sayına və ya Həccin rüknlərinə oynağalar, artırmalar etmək kimidir.

Başqa bir sözlə əgər bir kimsə, günorta namazının fərzini (dörd rükət yerinə) beş rükət olaraq qilmaq istəsə də "Bu edəcəyim şey artıqdan yaxşı bir əməl olmaqdadır" deyə bu əmelini haqlı göstərməyə çalışsa, bunu etməyə səlahiyyətli deyil. Eynilə bunun kimi əgər bir kimsə Kəbə və Ərafat dağı kimi müqəddəs yerlər xaricində başqa yerləri təyin edib oralarda Həcc məqsədi ilə ibadət və zikr etməyə cəhd edəcək olsa "bu etdiyim şey yaxşı xüsusiyyətli bir bidətdir (Bidəti Hasene)" deyərək belə bir şey etməyə səlahiyyətli deyil. Tərsinə belə bir kimsəyə "Hər bidət bir dəlalətdir. (pozğunluqdur)" deyə cavab verərik.

Biz belə bir Xərəket haqqında, xüsusi bir qadağan edici hökmün var olduğundan və ya onun gətirib çıxaracağı qarışıqlıq və dağıtmalardan (mefsedetdən) əvvəl onun "dəlalət (pozğunluq)" olduğunu bilər və söyləyərik. Vermiş olduğumuz bu məsel Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm zamanında tələb edici səbəbi (səbəbi) var olan və -əgər faydalı olsa- önləyici heç bir maneəsi olmayan yeniliklərin nümunəsidir. Belə bir yeniliyi ortaya atan kimsənin göstərəcəyi bütün səbəblər və varlığını iddia edəcəyi bütün faydalar, Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm zamanında da var olduğu halda Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm bu işi etmədi. O halda Onun bu "etməyişi (tərki)" bütün ümumiləşdirmələrdən və bütün müqayisələrdən qabaqda gələn "xüsusi" bir sünnədir.

İnsanların qüsurları və ya pis niyyətləri üzündən ehtiyac halına gələn bidətlərə nümunə Ramazan və Qurban bayramlarının xütbələrini bayram namazının önünə götürməkdir. Bəzi dövlət adamları ilk dəfə belə bir tətbiqi başladınca müsəlmanlar bidət olduğu səbəbi ilə buna qarşı çıxdılar. Bu tətbiqi gətirənlərin, camaatın indilərdə bayram namazından sonra xütbəni dinləmədən dağıldığını, halbuki Peyğəmbərimiz zamanında xütbəni dinləmədən dağılmamış olduqlarını müdafiə etmə olaraq söyləyirlər. Bu bidəti haqlı kimi göstərə bilmək üçün özlərini belə müdafiə edənlərə belə demək lazımdır;

"Bunun belə olmasının səbəbi sənin qüsurun, hətta pis niyyətindir. Çünki Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm o günün camaatına faydalı olmaq, özlərinə gerçəkləri izah etmək və doğru yolu tapmalarını təmin etmək məqsədi ilə xütbə verərdi. Lakin sən, səltənətini dəstək olmaq məqsədi ilə xütbə verirsən, bu danışmalarda onlara heç bir faydalı şeyi öyrətmirsən. Sırf səndən qaynaqlanan bu sənin öz qəbahətin sənə yeni bir günah ortaya atma (bidət çıxarma) səlahiyyəti verməz. Burada sənin edəcəyin şey, Allaha tövbə etmək və Peyğəmbərin sünnəsinə uyğun gəlməkdir. O zaman vəziyyət düzələr. Əgər yenə də düzəlməz isə Allah sənə camaatın etdiyini deyil, öz etdiklərini soruşacaq."

Açıqladığımız bu iki qanunu yaxşı qavrayan kimsənin bidət xüsusiyyətli yeniliklərlə əlaqədar şübhələrinin çoxu təhlil edilmiş olar. Çünki Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm mövzu ilə əlaqədar bir başqa hədisində bu maraqlı təsbitdə bulunur: "Bir cəmiyyətin ortaya çıxardığı hər yeni bidət, bu bidət qədər bir sünnəni özlərindən götürüb aparar."

Mən bu gerçəyə, bu kitabın daha əvvəlki səhifələrində işarə edərək şəriətin ürəyin qidası olduğunu, bidət xüsusiyyətli yeniliklərlə bəslənən ürəklərdə sünnələrin fəziləti üçün yer qala bilməyəcəyini və beləsinə ürəklərin xarab qidalarla bəslənən bir canlı bədəni kimi olacağını ifadə etmişdim.

Məsələn; çoxu dövlət adamlarının caiz olmayacaq nisbətdə ağır vergilər götürmələri, işlənən cinayətləre/günahlara qarşı ölçüsüz miqdardə kriminallar vermələri, sırf onların yaxşılığı əmr edib pislikdən saxlama qanununu məqsədindən sapdırmış olmalarından irəli gələr.

Yoxsa onlar caiz olduğu nisbətdə vergi götürüb, bu vergiləri caiz olan yerlərdə istifadə etsələr və bu işləri edərkən öz iqtidarlarını muxkəmlendirmeyi deyil də Allahın dinini qüvvəyə qoymağı düşünsələr, bunlar yanında şəriətin qoyduğu sanksiyaları zəngin-kasıb, yaxın-uzaq hər kəsə bərabərliklə tətbiq etsələr, etina etdirmə və qorxdurmalarında Allahın buyurduğu ədaləti güdsələr, eynilə Nəbi sallallahu əleyhi və selləmdən sonra başa keçən Raşid xəlifələr (Hulefa-i Raşidin) ilə Əməvi hökmdarlarından Ömər b. Əbdüləziz və bəzi ədalətli dövlət adamları kimi, nə ağır vergilər toplamaya nə zalımca cəzalar verməyə və nə də təhlükəsizliklərini təmin etmək üçün kölə və xidmətçilərdən meydana gəlmiş silahlı birliklər istifadə etməyə möhtac olardılar.

Eynilə bunun kimi; əgər elm adamları sırf Allahın kitabı olan Qurana sarılıb orada iştirak edən və şəxsən Allahın göstərdiyi dəlillərdən ibarət olan şərhləri dərininə qavrasalar və Allahın qullarına peyğəmbər göndərməsinin hikməti olan sünnəyə hər addımda bağlı qalsalar, bu iki qaynaqda bütün insanlığın məlumatlarını əhatə edəcək genişlikdə, hər sahələ əlaqədar məlumat tapacaqlar və qazanacaqları bu zəngin məlumat xəzinəsi sayəsində xalq arasında haqlı ilə haqsızı bir-birindən isabətlə ayırma imkanını əldə edərək aşağıdakı ayədə bu ümmətin xüsusiyyəti olaraq ifadə edilən "Nümunə götürmə (şahid olma)" xüsusiyyətinə sahib olacaqdılar.

Allah Azze və Celleşöyle buyurur: "Beləliklə Biz sizi orta bir ümmət etdik ki, siz insanlara şahid olasınız, peyğəmbər də sizə şahid olsun." (2 Bəqərə: 143)

Beləcə bu alimlər, Kəlamçıların dini dəstəkləyici olduqlarını sandıqları, bidətçilər tərəfindən düzülüb ortaya atılmış yanıldıcı dəlilləri ilə müqayisə metodunu müdafiə edənlərin dinin detallı hökmlərini tamamlayıcı xüsusiyyətdə gördükləri çaşdırıcı görüşlərə lazımlılıq görməzdilər.

Dəlillər içində məqsədəuyğun olanlarla görüşlər arasında doğru olanların mütləq Allahın kitabı (Quran) ilə Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin sünnəsində dayağı vardır. Bunu anlayan anlar və bu anlayışdan məhrum qalan məhrum qalar.

Sıravi xalqın vəziyyəti də elə. Onlar da Allahın şəriətində təyin etdiyi söz və hərəkətlərin zahiri ilə qərbini qavrayaraq ibadət etmiş olsalar və Allahın Peyğəmbərimizə göndərdiyi gözəl sözlərlə yaxşı əməllərin dadına çatsalar; Bu sayədə nəfslərin ehtiraslarından elə təmizlənərlər, elə uca yetkinliq dərəcələrinə çatarlar və elə böyük mənəvi müvəffəqiyyətlər əldə edərlər ki, beləcə insanı, Quran dinləməkdən saxlayan bidət xüsusiyyətli musiqili coşğulara, bəzi kəslər tərəfindən ibadətlərə qatılmış müxtəlif zikr və virdlere və şəriətə bağlılığı zəif kimi adamların ortaya atdıqları əlavə ibadətlərə heç ehtiyacları olmazdı.

Hərçənd bu yenilik və əlavə etmələri ortaya atan çoxu sıravi kəslər, alimlər və hətta dövlət adamları, ortaya sürdükləri bu bidətlərdən ötəri ictihad səbəbi ilə üzrlü sayıla bilərlər. Bizim məqsədimiz doğru dəlilin hansı olduğunu tanımaqdır. Bu doğru dəlildən uzaq düşən hər hansı bir kimsə şəxsi ictihadından ötəri üzrlü sayıla bilər. Hətta bu kimsə çox vasvası bir təqva adamı da ola bilər. Çünki söylədiyi hər sözün doğru olması və etdiyi hər davranışın sünnət olması vasvası bir təqva adamı (sıddık) olmanın şərtlərindən deyil. Yoxsa adam Peyğəmbərimizin (salat və salam üzərinə olsun) səviyyəsinə çıxarılmış olar. Nəysə, bu mövzu xeyli genişdir. "69

Tərk Sünnəsi

Tərk sünnəsi, sünnənin qisimlərindən biridir və mötəbər bir hüccettir. Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bir şeyi tərk etməsi, o şeyin haramlığına bir dəlildir. Bu halda Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin tərk etdiyi şeyi tərk etmək fərzdir.

Ancaq bu mütləq deyildir. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bir şeyi yalnız tərk etmiş olması, o şeyin haram olduğunu göstərməz. Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bu şeyi tərk etməsinin haramlıq ifadə etməsi üçün, bunun haramlığını göstərən qərinələr de  olmalıdır.

Buna görə Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin tərkini dəlil gətirmək üçün şərtlərinin olması lazımdır.

Bunları xülasə olaraq zikr etmək mümkündür. Aşağıda bu xüsusun detalları beş əsas altında zikr ediləcək:

Birinci əsas: Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm bir şeyi tərk etdiyində, tərk edilən bu hərəkət Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin uyğun gəliləcəyi və nümunə götürüləcəyi bir mövzu olmalıdır. Bu, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sünnəsindən bir parçadır. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sünnəsi bütün hərəkətlərini və tərklərini əhatə etməkdədir.

Necə ki buna, Allah Təalanın bu ayəsinin ümumi əhatəsi dəlil olmaqdadır: "Allahın Elçisi sizlərə - Allaha və Axirət gününə ümidini bağlayanlara və Allahı çox zikr edənlərə gözəl nümunədir" (33 Əhzab 21)

Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmi nümunə götürmənin mənasına bu üç barədə Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin tərkləri də daxildir:

Birincisi: Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin tərk etdiyini tərk edərək O"na uyğun gəlmək.

Əs-səməni belə demişdir: "Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm bir şeyi tərk etdiyi zaman bizim də O"na bu barədə tabe olmamız lazımdır. "70

Tərk etdiyi xüsuslarda Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə uyğun gəlmənin fərz olması mütləq deyildir. Ancaq tərk edilən barədə Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin zamanında bunu etməyi tələb edən səbəblərin mövcud olması və maneələrin olmaması şərtdir.

İkincisi: Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bu tərkdəki məqsədinə uyğun gəlmək.

Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin tərk etdiyi şeyi, sırf tərk etdiyi üçün nümunə götürmək kafi deyil. Əksinə bu tərkdə Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin məqsədinə də uyğun gəlmək zəruridir.

Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm tərk məqsədi olmadan hökmündə ittifaq edilmiş bir işi tərk etsə və ya Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm ibadət məqsədi olmadan tərk etsə, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə bu tərkində ibadət məqsədiylə uyğun gəlmək, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmi nümunə götürmək olmaz. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm bununla ibadəti nəzərdə tutmamışdır. 71

İbnun-Neccar belə demişdir: "Tərk mövzusunda Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmi nümunə götürmək; Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin tərk etmə səbəbindən ötəri O'nun tərk etdiyi şeyi tərk etməkdir. "72

Üçüncüsü: Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə, tərk etdiyi şeyin mənasını əldə etmək və hikmətlərini reallaşdırmaq üçün uyğun gəlmək.

Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin ümmətinə mərhəmət və şəfqətindən ötəri Ramazan ayında gecə namazını camaatla qılmağı tərk etmesi 73 kimi müəyyən bir səbəbdən ötəri bir şeyi tərk etməsi bunun nümunələrindəndir. Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin ümmətinə qarşı mövqeyində olduğu kimi bir mövqedə olan müfti, xalqa mərhəmət və şəfqət göstərərək dinin açıqlanmasında Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin menhecine uyğun gəlməlidir.

Şatıbi belə demişdir: "Mendup olan bədəni ibadətlərdən hər hansı birinə davam edən bir kimsənin - əgər gözlərin öz üzərində olduğu bir kimsə ya da bənzəri biri isə - cahillərin, o ibadətin fərz olduğunu zənn edəcəkləri şəkildə davamlılıq göstərməsi uyğun deyil. Əksinə belə birinin bəzi vaxtlarda o əməli tərk etməsi və beləcə onun fərz olmadığının bilinməsi uyğun olar. Çünki təkrarlanmaqda olan fərzlərin xüsusiyyəti, o şeyin davam etdirilməsi və laqeydlik edilmədən davamlı olaraq vaxtında edilmiş olmasıdır.

Necə ki mendubun xüsusiyyəti də, davamlı edilməməsidir. Əgər davamlı ediləcək olsa, o zaman fərz üçün söz mövzusu olan xüsusiyyəti qazanmış olacağından səhv qiymətləndirmələrə meydan verəcək, bəlkə zamanla özü də o mendubu fərz qəbul edəcək və bu çür də davam edəcək, sonunda da havalanacaq…

Bu nöqtədən hərəkətlə Ömər b. əl-Hattab radıyallahu ənh, minbərdə səcdə ayəsini oxumuş, sonra insanlarla birlikdə səcdə etmişdi. Bir başqa dəfə yenə oxumuş idi. Yerinə yaxınlaşdığında, insanlar səcdə etmək üzrə hazırlandılar, lakin Ömər radıyallahu ənh səcdə etmədi və belə dedi: "Allah Təala, bunu bizə yazmamışdır; ancaq diləsək etməmiz halı müstəsna. "74

Bunun nümunələrindən biri, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin ürəklərin birləşməsi adına Kəbəni İbrahim aleyhissələmin qurduğu təməllər üzərinə bina etmək üzrə yıxmağı tərk etməsidir. 75 Müftinin də fətvasında Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə uyğun gələrək nəticələri güdməsi və vəziyyətin gedişatını qiymətləndirməsi lazımdır.

Bundan ötəri Abdullah b. əz-Zubeyr radıyallahu ənhimə Hicaza hakim olduğu zaman Kəbəni əsl təməlləri üzərinə qurmaq istədi. Sonra Əməvi xəlifəsi Abdulmelik b. Mervan Kəbəni təkrar köhnə halına çevirdi.

Sonra Abbasi xəlifələrindən biri İmam Malik ilə bu mövzuda müşavirə etdi. İmam Malik dedi ki: "Allah üçün söyləyirəm ki ey möminlərin əmri! Bu beyti sultanların oyuncağı halına gətirmə. Əks halda onu dəyişdirmək istəyən biri olduqca dəyişdirər, beləcə insanların ürəklərində heybəti qalmaz." Beləcə onu bu fikirindən vəz keçirdi. 76

İkinci Əsas: Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bir şeyi tərk etməsi, o şeyi tərk etmənin qanuni olduğunu və ya heç olmasa fərz olmadığını göstərər.

ət-Tilimsani belə demişdir: "Dəlalət baxımından hərəkətə, tərk də qatılar. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bir şeyi etmiş olması onun haram olmadığına dəlil gətirildiyi kimi, bir şeyi tərk etməsi də o şeyin fərz olmadığına dəlil gətirilər. "77

Beləcə Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin təryinin, tərk edilən o şeyin haramlığına dəlalət etmədiyi aydın olmaqdadır.

Bütün bunlar ancaq Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin təryində qarinələr olmadığı zaman doğru olar.

Bu hökm çox əhəmiyyətlidir. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin tərki - ki aslolan budur - o şeyi tərk etmənin caiz olduğuna şərh olunar. Yenə o şeyi tərk etmənin fərz olduğuna da şərh oluna bilər ki, bu haram etmək deməkdir.

Bundan ötəri heç kimin Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bir şeyi yalnız tərk etmiş olmasını, tərk edilən o şeyin haramlığına dəlil gətirməsi uyğun deyildir. Necə ki heç kimin Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin sırf bir şeyi tərk etmiş olmasını, tərk edilən o şeyin mübah olduğuna dəlil gətirməsi də uyğun deyildir.

Ancaq Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin tərki ilə birgə, bununla dəlil gətirməyə mane olan qərinəler ola bilər. Bu vəziyyətdə bu tərk, mübahlığa dəlil olar.

Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin tərki, belə bir tərki bağlayıcı edən qərinəlerlə də birlikdə ola bilər. Bu vəziyyətdə bu tərk, haramlığa dəlil olar. O zaman bu tərkində Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə uyğun gəlmək lazımlı olar. Bu qərinəlerin şərhi dördüncü və beşinci əsasda gələcəkdir.

Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin tərkinin, uyğun gəlilməsi fərz olan bağlayıcı bir dəlil ola bilməsi üçün bu iki şərtin olması zəruridir:

Birinci şərt: Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm bir şeyi, öz zamanında edilməsini tələb edən səbəb olduğu halda tərk etmiş olmalıdır.

İkinci şərt: Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm bu işi, etməsinə bir maneə olmadığı halda tərk etmiş olmalıdır.

Bu şərtlərin detalları inşaallah irəlidə gələcəkdir.

Üçüncü Əsas: Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin tərkləri tək qisim deyil. Əksinə Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin tərki də hərəkəti kimi qisimlərə ayrılmaqdadır: Bəzi tərkləri yaradılış və ədəd gərəyidir. Bəzi tərkləri özünə xüsusidir. Bəzisi məsləhət gərəyidir. Bəzisi də dini açıqlamaq üçündür. Bu qisimlərin şərhi əvvəlki hissədə keçmiş idi.

Dördüncü Əsas: Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin tərki, dəlil gətirməyə mane olan qərinəlerlə birlikdə ola bilər. Bu vəziyyətdə Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin bu tərkinə uyğun gəlmək qanuni olmaz.

Bu qərinəlerin nümunələri bu şəkildədir:

1- Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bir hərəkəti yaradılış və ya ədəd gərəyi olan bir maneədən ötəri tərk etməsi. Məmləkətində olmadığı üçün kərtənkələ (kələri) yeməyi tərk etmesi 78 belədir.

2- Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin özünə xas olan hərəkəti tərk etməsi. Mələklərlə danışdığı üçün sarımsaq yeməyi tərk etmesi 79 də belədir.

3- Dini bir məsləhətin reallaşması üçün bir hərəkəti tərk etməsi. Məkkə xalqının ürəklərini birləşdirmək üçün Kəbəni İbrahim aleyhissələmin qurduğu təməllər üzərinə bina etmək üzrə yıxmağı tərk etməsi də belədir. 80

4- Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin öz əsrindən sonra meydana gəlməsi səbəbiylə gücü çatmadığı üçün bir hərəkəti tərk etməsi. Təvaf, say və cemreleri daşlamada kərpiclərin sayılması belədir.

Bu qərinəlerin qeydləri, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bu tərkində hərəkətin edilməsinə bir maneənin olması və ya hərəkətin edilməsini tələb edən səbəbin olmamasıdır.

Beşinci Əsas: Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm tərkində bu tərkin qəti bir hüccet olmasını tələb edən qərinəler ola bilər. Bu vəziyyətdə belə bir tərkdə Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmə uyğun gəlmək lazımdır.

Bu qərinəlerin ən açığı, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin tərk etdiyi şeyi səhabə, təbiin və tebau't-tabiinden olan saleh sələfin də tərk etmiş olmalarıdır.

Bu mövzuda aslolan, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin və O"ndan sonra ümmətin sələfinin tərk etməkdə ittifaq etdikləri bütün ibadətlərin şübhəsiz dindən olmayan bir pozğunluq bidəti olmasıdır.

Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm və O"ndan sonra ümmətin sələfi bir ibadəti tərk etmişlərsə bu, o hərəkətin bir bidət olduğuna qəti bir dəlildir.

Çünki ibadətlərdən birini etməyə dair bir maneə Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm haqqında mövcud olsa dahi, O"ndan sonra sələfdə bu maneənin mövcud olması mümkün deyildir. Çünki onların ibadətləri yerinə yetirmələrinə və dini şərhlərinə bir mane yoxdur.

Hərəkətin hökmü haqqında sükut edilməsi və ya - yerinə yetirilməsinə bir maneə olubsa bu maneə ortadan qalxdığında - o hərəkətin tərk edilməsi, sükut edən hər kəsin, mövcud olan vəziyyətə bir iləvə edilməyəcəyinə dair icmasıdır. Çünki bu dinə uyğun və ya dində icazə verilən bir şey olsaydı əlbəttə bunu sələf edərdi. Onlar bunu idrak etməyə və bununla əməl etməyə ən haqq sahibi olanlardır.

Buradan aydın olmaqdadır ki, səhabə, təbiin və onlara tabe olan saleh sələfin tərk etmiş olduqları, tərkini nəql etdikləri, kitablarında yazdıqları və ya məclislərində özlərinə ifadə edildiyində tərk etdikləri bütün ibadətlər, bu ibadəti yerinə yetirməyi tələb edən səbəbin mövcud olması və bir maneənin olmır olması şərtiylə bir bidət olar. 81

Bundan ötəri tərk sünnəsinin qaidəsi ilə sələfin tərk qaidəsi arasındakı əlaqə və yaxınlıq ortaya çıxmaqdadır.

Sələfin tərki qaidəsiylə əməl etmək üçün, Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin təryinin bağlayıcılığı ilə əlaqədar olaraq zikr edilən bütün şərtlərə eynilə etibar edilər.

Tərk Sünnəsinin Məsləhət-i Mürsələ İlə Alakası 82

Bu əlaqənin şərhinə keçmədən əvvəl mənası və bağlayıcılığı baxımından məsləhət-i mürsələ haqqında danışmaq yerində olacaq:

Lüğətdə məsləhət; mefsedetin (pislik və pozuqluğun) ziddidir. Bu söz yaxşı və doğru mənasına gəlir. 83

Üsulçulara görə məsləhət-i mürselenin mənası budur: Etibar edilməsi baxımından dində açıqlanmamış olub, etibarsızlığına dair də xüsusi bir dəlil olmayan mənfəətdir. 84

Məsləhət-i mürsələ qüvvəti baxımından üç qisimə ayrılar: 85

Ən qüvvətlisi zəruri məsləhət, sonra ehtiyac olan məsləhət və sonra tahsini məsləhətdir.

Zəruri məsləhəti mürsələ ilə nəzərdə tutulan; zərurət olan məsləhətdir. Bunda zəruri olan məsləhətdən bir şeyin və ya hamısının əldən qaçması söz mövzusudur.

Bunun nümunələrindən biri; Əbu Bəkr radıyallahu ənhin özündən sonra xəlifə olaraq Ömər b. əl-Hattab radıyallahu ənhi vəzifələndirməsi və Qurani Kərimi cem etməsidir. 86

Məsləhət-i mürsələ ilə əməl etmənin şərtlərinə gəldiqdə, bunlardır: 87

Birincisi: Məsləhət, bir nas və ya icma ilə üst-üstə düşməməlidir.

İkincisi: Məsləhət, dini məqsədlərin qorunmasına istiqamətli olmalıdır.

Üçüncüsü: Məsləhət, fərzlərin fərzliyi, haram qılınanların haramlığı, hədd cəzaları və dini miqdarlar kimi dəyişməz hökmlər haqqında olmamalıdır. Haqqında nas olan, üzərində icma edilən və ictihadın müdaxilə edə bilməyəcəyi hökmlər də bu əhatədədir.

Dördüncüsü: Məsləhət, özündən daha üstün və ya bərabər səviyyədə olan bir məsləhətə zidd olmamalıdır ki, bununla əməl etmək, ağırlıq təşkil edən bir pisliyə və ya bərabər səviyyədəki bir pisliyə

səbəb olmasın.

Tərk sünnəsinin, məsləhəti mürsələ ilə əlaqəsinə gəlincə, bu iki məsələylə bunu açıqlamaq mümkündür:

Birincisi: tərk sünnəsi ilə məsləhəti mürsələ arasındakı ortaq istiqamət:

Tərk sünnəsi, məsləhəti mürsələ ilə bu istiqamətdən ortaqdır: hər ikisinin də Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm tərəfindən edildiyi nəql edilməmişdir.

İkincisi: Tərk sünnəsi ilə məsləhəti mürselenin bir-birindən ayrıldığı istiqamət:

Tərk sünnəsi, bu üç baxımdan, məsləhəti mürseleden ayrılar:

1- Tərk sünnəsi, edilməsini tələb edən səbəblər olmasına və maneə tapılmamasına baxmayaraq Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm tərəfindən edilməyən hərəkətlərdir. Məsləhəti mürsələ isə belə deyil. Çünki məsləhəti mürselenin Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm tərəfindən edilməmiş olması ancaq bunun edilməsini tələb edən səbəbin mövcud olmamasından ya da bunun edilməsinə bir maneə tapılmasından ötəridir.

2- Tərk sünnəsi ancaq ibadət mövzusu olan və buna daxil olan məsələlər haqqındadır. Məsləhəti mürsələ isə belə deyil. Çünki məsləhəti mürselede ümumi dünya görüşü; ağıl ilə düşünülən mənalar və ağıllara ifadə edildiyində qəbul ilə qarşılanan ağla uyğun işlər haqqındadır. İbadət mövzuları və buna bağlı olan dini məsələlər məsləhəti mürsələ əhatəsinə girməz. 

3- Tərk sünnəsinə müxalif çıxmaq, dində bidət çıxarma əhatəsinə girər. Bu, Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin etmədiyi bir ibadətlə Allaha ibadət etmək deməkdir ki, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin: "Kim dinimizdə ondan olmayan bir şey ortaya çıxarsa reddolunər"88 hədisinin əhatəsindədir.

Buradan əhəmiyyətli bir əsas ortaya çıxmaqdadır: bu əsas sayəsində tərk sünnəsi, bidətdən ayırt edilər. Bu da, tərk sünnəsinə müxalifətin dində bir bidət olmasıdır.

Məsləhəti mürsələ isə belə deyil. Çünki məsləhəti mürseleye müxalif çıxmaq dində bidət çıxarmaq mənasını verməz. Bu ancaq məsləhət və mefsedete zidd düşmək babına girər. Məsləhəti mürsələ zərurətlər dərəcəsində ola bildiyi kimi, ehtiyaclar və tahsiniyyat dərəcəsində də ola bilər. Məsləhəti mürseleyi tərk edən, bir pisliyə düşər. Bu pisliyin dərəcəsi də zikr etdiyimiz bu məsləhət dərəcələrinə görədir. 89

Vəsilələr və Məqsədlər

Maddi və əməli olaraq iki növüylə vəsilələrdə aslolan mübahlıqdır. Ancaq dində qadağan edilən və ya bir sünnələ üst-üstə düşən vəsilələr bundan xaricdir. Vəsilələr məsləhət və mefsedet qaidələrinə görə ictihadıdır. Məsələn məscidlər zaman, məkan və insanların vəziyyətinə görə; kərpicdən, taxtadan, daşdan və dəmirdən bina edilə bilər. Lakin hər hansı bir ehtiyac və ya zərurəti aradan qaldırmaqla əlaqəsi olmayan bəzəmələr və yazılara gəldiqdə bunlar da vəsilə olmasına baxmayaraq bunların caiz olmadığında şübhə yoxdur. Çünki bu mövzuda qadağan etmə gəlmişdir. Mehrablar da belədir.

Vəsilələrdə aslolanın mübah olmasının dəlili: Allah Təala cihad vəsilələri babında belə buyurmuşdur: "Düşmənlərə qarşı bacardığınız qədər qüvvə və döyüş atları hazırlayın ki," (8 Ənfal 60) Hərb hazırlıqları müxtəlifdir və bunlar cihad ibadətinin vəsilələrdəndir. Əmr mütləq olmaqla birlikdə xüsusiyyət məhdudlaşdırılmadığı üçün haqqında qadağanlıq ifadə edən xüsusi bir dəlil olmadıqca mütləq mübahlığa dəlalət edər. Əgər vəsilələr ictihadı olmasaydı xüsusi bir şəri dəlil gəlmədikcə silah çıxarıla bilməzdi.

Əbu Hureyre radıyallahu ənhin rəvayət etdiyi hədisdə də belə buyurulmuşdur:

الَْْيْلُ ثَلََثَة ، هِيَ لِرَجُلٍ أجر، ولرجل ستر، وعلى رجل وزر

"Atlar üçdür. Biri sahibi üçün əcrdir, biri sahibi üçün (ehtiyaclarını aradan qaldıran) bir pərdədir və biri də sahibi üzərində günahdır. "90

Şübhə yox ki at məqsəd deyil. Əksinə vəsilələrdən bir vəsilədir. Din bunun hökmünü sahibinin niyyət və məqsədinə bağlamışdır. Bu da bu mövzuda aslolanın mübahlıq olduğuna və fakihlerin qərarlaşdırdığı kimi: "vəsilələr məqsədlərinin hökmünə tabedir" qaidəsinə dəlalət edər.

Bu Qaidə Mütləqdirmi?

İnsanlardan bir çoxu əməl etmiş olduğu bir bidət ya da bulaşmış olduğu muhdes bir şey rədd edildiyində, etmiş olduğu hərəkətin qanuni olduğunu subut etmək üçün dərhal sənə deyər ki: "Bu bir vəsilədir. Məqsəd Allaha ibadət etməkdir. Vəsilələr üçün məqsədlərin ya da məqsədlərin hökmü etibarlıdır."

Yaxşı vəsilələr üçün məqsədlərin hökmü etibarlıdır qaidəsi ümumi bir qaidədirmi?

İbn-Qəyyim belə deyər: "Bir şey mübah, hətta vacib ola bilər. Bununla birlikdə vəsiləsi məkruh olar. Taət üçün edilən əhdə vəfa göstərmək belədir. Belə bir əhdə vəfa göstərmək vacib olmaqla birlikdə, vəsiləsi olan əhd həsr etmək məkruhdur, qadağan edilmişdir... Yenə eyni vəziyetdə ehtiyac anında məxluqatdan istəmək məkruhdur. Bununla birlikdə istəmə nəticəsində əldə etdiyi şeydən faydalanmaq mübahdır. Bunun nümunələri çoxdur. .."91

Sələfi Salehinin tətbiqinə baxan kimsə, onların ibadətlə əlaqəli olan şeylərdə sonradan ortaya çıxan vəsilələr ya da məqsəd olaraq adlandırılan ayrıma baxmadan son dərəcə vasvası və diqqətli davrandıqlarını görər.

Məsələn Abdullah b. Məsud radıyallahu ənh kiçik çaxıl daşları ilə Allahı zikr edən bir birliyə qarşı çıxmışdır.

Onlar Allahı zikr etmək kimi qanuni bir ibadətdə təkbir və təsbehi saya bilmək üçün kiçik çaxıl daşlarını vəsilə olaraq istifadə etdilər. Bu etdiklərində niyyətləri də gözəl idi. Bununla birlikdə İbn Məsud radıyallahu ənh, söz mövzusu vəsiləni ehtiva edən əməllərinə qarşı çıxıb qəbul etməmişdir. Çünki belə bir şey, zamanında səbəbli səbəbi mövcud olmasına baxmayaraq Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmdən bilinməyən bir şeydir. Sünnəyə müxalif çıxmaları və bidətdə baş vermələri səbəbiylə onların muhdes olan əməllərinə beləsi bir günah təqdir etmişdir.

İbn Məsud radıyallahu ənh onların gözəl niyyətləri səbəbiylə etmiş olduqları əməllərini görməməzlikdən gəlməmiş ya da onu etmiş olduqları şeyin səhhətinə bir dəlil olaraq qəbul etməmişdir. Çünki yaxşı niyyət nə bir bidəti sünnə, nə də çirkin bir şeyi gözəl edə bilməz. Əksinə yaxşı niyyət və ixlasla birlikdə sünnəyə uyğunluq və sələfə mutabaat olması lazımdır.

Bizlər əgər şəri məqsədlər üçün bidət vəsilələr çıxarməğə imkan verən qapını açsaq o zaman din başqa bir dinə, şəriət başqa bir şəriətə çevrilər. Çünki Allaha yalnız özünün qanuni etdiyi bir hərəkətlə və qanuni etdiyi bir şəkildə yaxınlaşıla bilər.

Özünə yaxınlaşma vəsiləsi olaraq qanuni etmədiyi şeylər isə; Allah bunlara savab verməz. Əksinə çıxarılən, bu hərəkətindən ötəri günah qazanar.

Vəsilələri İstifadə etmənin Qeydləri

1- Vəsilələrdə aslolan, onu qadağan edən bir dəlil və ya bir sünnənin ləğvi yaxud istifadə edilməsindən ötəri bir mefsedet olmadıqca mübah olmasıdır.

Məsələn surətlər və musiqi haram qılınan vəsilələrdir. Vəsilənin özünün haram qılınan bir şey olmaması lazım olduğu üçün bu ünsürlərin Allaha dəvət səbəbiylə istifadə edilməsi bid'atttir.

Mefsedet ehtiva edən vəsilə nümunəsi isə azan oxunması üçün dinamik istifadə edilməsidir. Bu, sadə insan səsiylə mükəlləflər üzərinə düşən namaza iştirak etmə öhdəçiliyini problemə soxucudur. Dinamikdən çıxan insan səsi deyil, cihazın zingildəməsidir. Əgər müəzzinin səsini, bir adamın səslənməsindən daha çox eşitdirmək şəri bir məqsəd olsaydı, Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm zamanın məscidə çağırışda olmaq üzrə birdən çox müəzzin fərqli yerlərdə azan oxuya bilərdi. Ancaq Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm belə bir tətbiqdə olmamışdır. Yenə üçüncü maddədə gələcəyi kimi, dinamik məqsəd halına gəlmiş, insanlar dinamiksiz oxunan azana etibar etməz olmuşlar.

2- Vəsilə haqqında təşviq edici bir nas varsa yaxud bu vəsilə istifadə edilmədiyində bir məsləhət əldən qaçacaq və ya bir mefsedet meydana gələcəksə bunun istifadə edilməsi qüvvətlənər. Məsələn döyüş üçün qüvvət hazırlığı barəsində nas mövcuddur.

Məscidlərdə elektrik istifadə edilməsində məsləhət söz mövzusudur və hər hansı bir mefsedet yoxdur.

3- Vəsilə şəxsən məqsəd halına gəlməməlidir. Məsələn minarə məscidə dəlalət etməsi, azanı yüksəkdə oxuma kimi məqsədlər üçün edilmişdir. Ancaq bu vəsilə məqsəd halına gəlmiş, minarələr bəzənmiş, genişlədilmiş, birdən çox edilmiş, insanlar minarəsiz məscidi məscid saymaz hala gəlmişdir.

4- Vəsilənin əsli kafirlərin şüarı olmamalıdır. Məsələn məscidlərin kilsə kimi edilməsi, dini bir əməlin başlanğıc və bitməsini bildirmək üçün zəng istifadə etmək, qiblənin bilinməsi üçün mehrab etmək kimi. Necə ki Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm: "Kim bir qövmə bənzərsə onlardandır" buyurmuşdur.

1 Maverdi Təfsiri (4/62)

2 Abdulkerim b. Əli b. Məhəmməd ən-Nəmlə, əl-Muhezzeb Fi Elmi Üsulu Fıkhi'l-Mukarin (2/1003) Əhməd ər-Riysuni, Nazariyetu'l-Mekasıd İnde'l-İmam əş-Şatıbi (1/233) Məhəmməd Tahir Hakim, Riayetu'l-Maslahat vəl-Hikme (1/199)

3 Prof. Dr. Mustafa Zeyd, əl-Məsləhət Fi Teşrii'l-İslami (s. 126)

4 Əbu Mənsur əl-Ezheri, Tehzibu'l-Luga (12/82)

5 Əhməd b. əş-Şeyx Məhəmməd əz-Zerka, Şerhu'l-Kavaidi'l-Fıkhiyye (1/147)

6 İ'lamu'l-Muvakkiin (2/6)

7 İ'lamu'l-Muvakkiin (3/11)

8 Buxari (5065) Muslim (1400)

9 Taberani (10/86)

10 əl-Muvəfakət (2/292)

11 Teysiru Elmi Usuli'l-Fıkh (1/198) Tərcüməmi Usuli'l-Fıkh İnde Ehli's-Sunne vəl-Cemaa (1/235)

12 Tufi, Şərhi Muhtasari'r-Ravda (3/527)

13 Abdulvehhab Hallaf, Elmi Usuli'l-Fıkh (1/8)

14 Abdulvehhab Hallaf, Elmi Usuli'l-Fıkh (1/8)

15 İbn Macə (2340) isnadın İbn İshak mudellistir.

16 İbn Dəqiq əl-İyd, Şərhi Erbaini'n-Neveviye (1/106)

17 Zeylai, Nasbu'r-Raye (4/435)

18 əl-Baci, əl-Munteka (6/40)

19 Karafi, əl-Furuk (1/193)

20 Taberi Təfsiri (8/504)

21 Taberi Təfsiri (8/567)

22 İbn Teymiyye, əl-Musvedde Fi Usuli'l-Fıkh (1/139)

23 əş-Şankıti, əl-Vasfu'l-Munasib (1/355)

24 İmamu'l-Harameyn əl-Cuveyni, əl-Burhan (2/200)

25 əl-Muvəfakət (5/73)

26 əl-Vasfu'l-Munasib (1/358)

27 Serahsi, Üsul (2/208)

28 Əhməd (18315) isnadı inkıtadan ötəri zəifdir.

29 Buxari (2/15)

30 Ravzatu'n-Nazır və Cennetu'l-Menazır Fi Usuli'l-Fıkh (1/486)

31 Dr. Məhəmməd Səid əl-Buveyti, Zavabitu'l-Maslahat (s. 212-213)

32 Tefsiru'l-İmam Şafii (2/612)

33 Muslim (1216)

34 İbn Battal, Şərhi Sahihi'l-Buhari (4/247)

35 Buxari (1651)

36 Bezzar (1/276)

37 Beydavi, Envaru't-Tenzil (3/58) Tefsiru'l-Begavi (4/61)

38 Dr. Abbas Şuman, Mesadiru't-Teşrii'l-İslami (s. 99-100)

39 Sananı, Subulussalam (2/422)

40 Tirmizi (1424) Hakim (4/426)

41 Muslim (1472)

42 Muslim (49)

43 İ'lamu'l-Muvakki'in (3/12)

44 Hasen. İbn Hibban (2/108) Əbu Davud (4341) Tirmizi (3058) İbn Macə (4014) Taberani (22/220) Tahavi, Şərhi Muşkili'l-Asar (1171) İbn Batta əl-İbane (647) Əbu Nuaym, Hilye (2/30)

45 Taberi Təfsiri (15/500)

46 Əbu Davud (4031) Əhməd (5115)

47 Buxari (3462)

48 İktizau's-Sırati'l-Mustakim (1/420)

49 İsnadı Buxari və Müslimin şərtlərinə görə səhihdir. Abdurrazzak (5/466) Abdurrazzak b. Hemmam, Ma'mer b. Raşiddən, o Sabit el-Bunanidən, o da Ənəs b. Malik radıyallahu ənhdən uzunca rəvayət etmişdir. Əhməd (3/138) İbn Hibban (10/390) Ziyau'l-Makdisi əl-Muxtara (2/340, 342) Beyhaki (9/150) Nəsəi Kübra (5/194) Taberani (3/220) Əbu Yala (6/194) Bezzar (2/321) Abd b. Humeyd (1288) Tahavi Müşkilu'l-Asar (2710) Əbu Nuaym Marife (1823) İbn Asakir (12/102) baxın.: Fethu'l-Bari (9/250) Elbani əs-Səhihə (2/44)

50 Əbu Davud (1960) İbn Əbi Şeybe (3/257) Abdurrazzak (2/516)

51 Əbu Yala (9/257)

52 Taberani (10/132) İbn Asakir, Tarixi Dımeşk (63/242) Hafiz İraqı Tahricu'l-İhya'da (5/455): "İsnadı qorxusuzdur" demişdir

53 baxın.: Tacu'l-İklil Li-Muhtasari Xəlil (11/379) Haraşi Şərhi Müxtəsəri Xəlil (7/425, 10/223, 12/181) İbn Teymiye Mecmuu'l-Fetava (5/338) Mevahibu'l-Celil (9/68) Haşiyetud-Dusuki Alə Şerhi'l-Kebir (5/434)

54 Fethu'l-Bari 10/141- müxtəsər edilən tərcüməsində: 7/46)

55 Mecmuu'l-Fetava (31/225-226)

56 Səhih. Buxari (1/40) Muslim (4/1709)

57 əl-Elbani, Fetava'l-İmarat (nömrə: 100)

58 Fetava'l-İmarat (nömrə: 101)

59 Fetava'l-İmarat (nömrə: 102)

60 əl-Fetava (11/620)

61 Yəhya əl-Hacuri, əl-Kenzu's-səmin (5/131)

62 Abdusselam Berces, əl-Hucecu'l-Kaviyye (s. 37-38)

63 Hataru'l-Muşareke fil-İntihabat adlı kaset.

64 Silsiletu'l-Hedyi'n-Nur (2/352) baxın.: Medariku'n-Nazar Fisiyəsə (s. 345)

65 Mukbil b. Hadii, Tuhfetu'l-Mucib (244-246) Garetu'l-Eşrita (2/114, 166)

66 əl-Mesalihu'l-Mursele (21)

67 Mecmuu'l-Fetava (11/344)

68 Bənzərini Hakim (4/420) Muaz b. Cebel radıyallahu ənhdən nəql etmişdir. Beğavi, Şerhu's-Sünne'de (1/317) Ömər b. əl-Hattab radıyallahu ənhdən rəvayət etmişdir.

69 İktidau's-Sirati'l-Mustakim (2/594)

70 Kavatiu'l-Edille (2/190)

71 Baxın.: Mecmuu'l-Fetava (1/280, 10/409)

72 Şerhu'l-Kevkebi'l-Munir (2/196)

73 Buxari (2790)

74 əl- Muvəfakət (3/332-333) Ömər radıyallahu ənhin sözünü Buxari Səhihində (1077) rəvayət etmişdir.

75 Buxari (3368)

76 Baxın.: Siyretu'l-Halebiye (1/295)

77 Miftahu'l-Vusul (s. 580)

78 Buxari (5391) Muslim (1946)

79 Buxari (7359) Muslim (564)

80 Buxari (3368)

81 Baxın.: ət-Tergib An Salati'r-Ragaibi'l-Mevdua (s. 9) əl-Bais (s. 47)

82 Baxın.: əl-itisəm (2/129-135) Şeyx Əli Məhfuz, əl-İbda' (s. 83-92)

83 Baxın.: Mucmelu'l-Luga (1/539) əl-Misbahu'l-Munir (s. 345)

84 Baxın.: Ravzatu'n-Nazır (1/413) Muzekkiratu'ş-Şankiti (s. 168, 169) Şankıti, əl-Mesalihu'l-Mursele (s. 15)

85 Baxın.: əl-Mustasfa (s. 251) Ravzatu'n-Nazır (1/412-414) Kavaidu'l-Ahkam (2/60) əl-Muvəfakət (2/17) Şerhu'l-Kevkebi'l-Munir (4/159-166) Şankıti, əl-Mesalihu'l-Mursele (s. 6)

86 Baxın.: Şankıti, əl-Mesalihu'l-Mursele (s. 11, 12) Rıhletu'l-Hacci Elə Beytillahi'l-Haram (s. 175, 176)

87 Baxın.: Mecmuu'l-Fetava (11/343) İgasetu'l-Lehfan Min Mesayidi'ş-Şeytan (1/330, 331) Şankıti, əl-Mesalihu'l-Mursele (s. 21)

88 Buxari (2697) Muslim (1718)

89 Baxın.: əl-Mustasfa (s. 251)

90 Muslim (987)

91 Medaricu's-salikin (1/116)

                                     Əbu Muaz əl-Çubukabadi