Alimlərin Cəhalətlə Üzrlü Olmaz Sözüylə Nəzərdə tutduqları Nədir?

əl-Lecnetu'd-daima Li'l-İfta başçı vəkili Şeyx Abdurrazzak Afifi rahimehullaha belə soruşuldu: "Din ilə lağ edən və ya dinə, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləm'ə yaxud Qurani Kərimə söyən kimsənin hökmü nədir? Bu kimsə cahil isə təkfir edilərmi?" Şeyx Afifi rahimehullah dedi ki: "Bu məsələ eynilə digər təkfir məsələləri kimidir. Ona öyrədilər və tedip edilər. Əgər öyrəndikdən və açıqlandıqdan sonra təkrar etsə bu küfrdür. "Cəhalət ilə üzrlü olmaz" deyilsə bunun mənası; onun təkfir edilməsi deyil, öyrədilib te'dip edilməsidir." (Abdurrazzak Afifi, Fetava 372)

Burada Şeyhulislamın əsrində: "Üzrlü olmaz" sözüylə nəzərdə tutulan məna ortaya çıxmaqdadır.

Şeyhulislam Məhəmməd b. Abdilvehhab rahimehullah belə demişdir: "..Lakin bu hekayə (zəti envat hekayəsi) bunu ifadə edər: Müsəlman, hətta alim kimsə bilmədən şirk növlərinə düşə bilər. Öyrənmək və çəkinmək lazımdır. Beləcə cahil kimsənin: "Tövhidi anladıq" sözünün şeytanın tələlərindən olan ən böyük cahilliklərdən olduğu aydın olar. Yenə bu hekayə bunu ifadə edər: Müsəlman bilmədən küfr bir söz söyləyə bilər. Buna qarşı xəbərdar edilər və o zaman tövbə edər. O təkfir edilməz. Eynilə İsrailoğullarının etdikləri və Nəbi sallallahu əleyhi və selləm'dən zəti envat istəyənlərin etdikləri kimi.

Yenə bu hekayə bunu ifadə edər: Onlar təkfir edilməsələr də haqqlarında şiddətli və ağır sözlər deyilər. Eynilə Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləm'in etdiyi kimi." (Baxın.: Şeyx Əbdüləziz b. Bəz'in takriziyle, Seyid b. Saduddin əl-Gabaşi; Seatu Rəhməti Rabbu'l-Alemin li'l-Cuhhal s. 50)

Əhəmiyyətli Qeyd: Bəlkə də bu son cümlə Şeyxin, Kitabu't-Tevhid'de bu hədisin (Zəti envat hədisinin) ardından Nəbi sallallahu əleyhi və selləm'in onları cahilliklərindən ötəri üzrlü hesab etmədiyini söyləməsini və qoluna mis xalqa taxan kimsə hədisinə düşdüyü qeyddə cəhalətdən ötəri üzrlü hesab edilməyəcəyini söyləməsini açıqlığa qovuşdurmaqdadır. Çünki ona ağır bir söz söyləyərək: "Əgər bu üzərində olduğu halda ölsəydin əsla xilas ola bilməzdin" buyurulmuşdur. Hakimin rəvayətində: "Əlbəttə ona həvalə edilərdin" sözüylədir. Yenə burada da ağır ifadə vardır. Yoxsa şeyx burada cəhalətin üzr olmadığını söyləməzdi. Məna ancaq izah etdiyimiz çürdə açıqlığa qovuşmaqdadır. Necə ki onların təkfir edilmədiklərini özü söyləmişdir. O halda üzrlü olmamalarının mənası nədir? Bu vəziyyət, bu hərəkətin kiçik şirki ortadan qaldırmayacağı mənasını verər. Yenə Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləm'in: "O üzərində olduğu halda ölsəydin" sözü, qadağan etmədən sonra hələ buna davam etsəydin "əsla xilas ola bilməzdin" sözüylə aydın olar. Necə ki Hakimin rəvayətində: "Əlbət ona həvalə edilərdin" sözü də Allah'dan kömək görə bilməzdin, bunu taxmağın sənə fayda verməzdi deməkdir. Alimlər bunu kiçik şirk olaraq zikr etmişlər. Şeyx İbn Bəz rahimehullahın da təsdiqini buna əlavə etmək lazımdır.

Keçən şərhlərə Allame əs-Suyuti rahimehullah'ın bu fətvasını dəlil gətirmək də mümkündür:

"…Birinci vəziyyət: Bu söz dilindən qəsdsiz olaraq qaçmış ola bilər. Bu Müsəlmanın halına layiq olan bir zənndir. Bəlkə də məsələn: "Malik qəbirindən qalxsa dahi" demək istəyərkən dili dolaşmış və ondan bu söz çıxmış olabilər. Bu kimsə təkfir edilməz, üzrlü də görülməz. Xeyiri bundan əvvəl öyrənmişsə dil dolaşması iddiası qəbul edilər. Öz halına da buraxılmaz, əksinə peşmanlıqını bildirməsi lazımdır. Birlik içində səhv etdiyini elan edər, tövbə və istiğfarda olar. Başına torpaq saçar, çox sədəqə verər, kölə azat edər, yaxşılıq yollarıyla Allah'a yaxınlaşmağa çalışaraq bu tökezlemesini örtər.." (Suyuti, Tenzihu'l-Enbiya An Tesfiyhi'l-Agniya s. 60-62)

Bu halda cəza; təkfir də ola bilər, tazir də ola bilər. Beləcə "cəhalət bəhanə deyil" sözünü istifadə edən alimlərin nəyi nəzərdə tutduqları aydın olmaqdadır. Onlar təkfiri deyil, çəkindirmə və tedip cəzasından üzrlü olmayacağını nəzərdə tutmuşlardır.

Elmi Hüccet İqaməsini Kim Edər?

Təkfir hökmündə ancaq İslam dövlətinin idarəçisi tərəfindən özlərinə səlahiyyət verilmiş olan, elmdə köklü, razısalma qabiliyyəti olan, yaddaşı qüvvətli, möhkəm anlayışlı, istinbat qabiliyyətli, yumşaqlıq və ciddilik xüsusiyyətlərinə sahib, dözümlü elm əhli hüccet iqaməsini edər.

Alimlər dinin fürusu ilə əlaqəli halal və harama dair hökm məsələlərində müçtehit və müftiyi bir şərt olaraq qaçdıqlarına görə, küfr, iman, fasiqlik, bidətçilik kimi dinin əsl məsələlərində də bu şərtə etibar etmək zəruri və daha prioritetlidir.

Şeyx Suleyman b. Sehman rahimehullah belə demişdir: "Anladığım qədəriylə hüccet iqaməsini ancaq bunu gözəlcə edə biləcək kimsə edər. Dininin hökmlərini bilməyən və alimlərin bu mövzuda nələr söylədiklərini bilməyən cahil kimsə kimi bu işi gözəlcə edə bilməyəcək olan kəslər bildiyim qədəriylə hüccet iqaməsi edə bilməzlər. Allah ən yaxşı biləndir." (Minhacu Ehli'l-Hak vəl-İttiba Fi Müxalifəti Ehli'l-Cehl vəl-İbtida s. 85)

                                  Əbu Muaz əl-Çubukabadi