İSİM VE SIFATLAR TÖVHİDİ

Bîsmilləhirrəhmanirrəhîym

Qiymətli qardaşlarım ! Allah"a imanın üçüncü əsası ; ad və sifətlər tövhididir. Allaha imanın həqiqi mənada reallaşması üçün bir qulun Allahı ad və sifətlərində birlemesi lazımdır.
Allahı ad və sifətlərində birlemenin mənası isə budur : Allahın, ən gözəl ad və sifətlərin sahibi olduğuna … Bütün kamal sifətlərlə muttasıf olduğuna … Nöqsan sifətlərdən münəzzəh olduğuna ... ONun, ad və sifətləri ilə yaradılmışların hamısından ayrıldığına və tək olduğuna qəti olaraq iman etmək deməkdir.
Bu tövhid budağı ; - adından da müəyyən olduğu kimi - Allahu Təalanın öz nəfsi üçün isbat etdiyi və Rəsulullah s.ə.vin Allah üçün isbat etdiyi gözəl adları və uca sifətləri bildirən bir tövhid budağıdır….. Bu ad və sifətləri Kitab və Sünnədə gəldiyi kimi sözük və mənalarını təhrif etmədən, necə və nə qədərliyini araşdırmadan və yaradılmışların ad və sifətlərinə bənzətmədən olduğu kimi qəbul edib onlara eləcə iman etmək lazımdır.
Qiymətli Müsəlmanlar ! zikri keçən bu tərifdə də izah edildiyi kimi ad və sifətlər tövhidi üç əsas üzərinə bina edilmişdir. Bunlar :
1 - Allahı məxluqata bənzətməmək və ONU bütün nöqsan sifətlərdən tənzih etmək.
2 - Kitab və Sünnədə sabit olan ad və sifətlərə çox etmədən, nöqsanlaşdırmadan, təhrif və ləğv etmədən iman etmək.
3 - Bu sifətlərin mahiyyətini idrak etmə arzusunu tərk etmək və bu əsaslardan çölə çıxmamaq … Kim bu sərhədləri aşsa, Rəbbini bu mövzuda haqqıyla birlememiş və ad və sifətlər tövhidini reallaşdırmamış olar.
Birinci əsasla əlaqəli tövhidin reallaşdırılması və dəlilləri :
Bu mövzuda tövhidi reallaşdırmaq ; Allahın sifətlərindən hər hansı bir sifətin, məxluqatın sifətlərinə bənzəmədiyini söyləmək və Allahı ondan tənzih etməkdir….. Rəbbimiz belə buyurmaqdadır :
" Onun bənzəri heç bir şey yoxdur...... " (Şura /11)
" Heç bir şey Onun tayı olmamışdır... " (İxlas / 4)
" Allaha məsəllər verməyə - yəni bir sıra bənzərlər ortaya çıxararaq Allahı onlara bənzətməyə və ONU, qaçdığınız ortaqlarla müqayisə etməyə - cəhd etməyin.." (Nəhl / 74)
Yenə bu tövhid əsasına, Allahın özünü vasfettiği və Rəsulunun Rəbbini vasfettiği uca sifətləri pozan hər şeydən Allahı tənzih etmək də girər…. Allahı ad və sifətlərində birleyen bir müsəlman Onu əşden, ortaqdan, bənzərdən, köməkçidən və tənzih etməsi də lazımdır.
Eyni zamanda özünə iman etdiyi Rəbbisini yuxu, acizlik, yorğunluq, ölüm, cəhalət, zülm, qəflət, unutma kimi nöqsan sifətlərdən də tənzih etməsi lazımdır.
İkinci əsasla əlaqəli tövhidin reallaşması və dəlilləri :
Quran və səhih Sünnədə sabit olan Allahın ad və sifətləriylə kifayətlənib, bu qaynaqların xaricində zikr edilən ad və sifətləri Allaha izafə etməmək lazımdır.
Şübhəsiz ki Allahın gözəl adları və uca sifətləri eşitmə və nəql yoluyla əldə edilər ; rəy və içtihat yolu ilə əsla əldə edilə bilməz….. Allahu Təala öz nəfsini hansı adlarla adlandırdı və hansı sifətlərlə də öz nəfsini sifətləndirdi isə, o ad və sifətlərlə Allahı adlandırma və sifətləndirmə məcburiyyətindəyik…. Onlara bir şeylər əlavə etməmək və onlardan bir şeylər çıxarmamaq lazımdır.
Yəni Allahın bu mövzuda qoyduğu sərhədi ifrat və ya təfrit yoluyla aşmamak lazımdır… Çünki Allahu Təala öz ad və sifətlərini hər kəsdən daha yaxşı bilər….. Rəbbimiz bu mövzuda belə buyurar :
" Də ki, sizmi daha yaxşı bilərsiniz yoxsa Allahmı ?...... " (Bəqərə / 140)
وَلِلّهِ الأَسْمَاء الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُواْ الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَآئِهِ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ

" Ən gözəl adlar Allahındır. O halda ONA o gözəl adlarla dua edin. Onun adları haqqında əyri yola gedənləri buraxın. Onlar etmekte olduqlarının cəzasını çəkəcəklərdir." (Əraf /180)
Şübhəsiz ki Allahu Təala öz nəfsini hər kəsdən daha yaxşı bilər və daha yaxşı tanıyar. ...Bununla birlikdə, doğru sözlü və düzgünlükləri təsdiq edilən peyğəmbərlər də - özlərinə vayhedilmesinden ötəri - Allahın ad və sifətlərini ən yaxşı bilən kəslərdir.
İmam Əhməd r.ə h"ın də dediyi kimi : Allahın özünü sifətləndirməsinin xaricində və Rəsulullahın Rəbbini sıfatlamasının xaricində Allahu Təala əsla sifətləndirilməz…. Bu barədə Quranın və səhih sünnənin xaricinə çıxmaq doğru deyil. ...(Er-Ravdatun Nediyye fi Şərhi Əqidə idi'- Vasıtiyye : s / 22.)
Buxarinin müəllimi Nuaym min Hammad isə belə deməkdədir : Allahı məxluqatına bənzədən küfrə girər…ONun öz nəfsi üçün vasfettiği sifətləri inkar edən də küfrə girər.. Allah və Rəsulunun Allahı sifətlamasında ONU məxluqata bənzətmə yoxdur.(Er-Ravdatun Nediyye fi Şərhi Əqidə idi'-Vasıtiyye :s / 22.)
İşdə bu əsas gərəyi hər qul, Kitab və səhih sünnədə zikr edilən ad və sifətlərə inanması ; onları Ərəb dilindəki açıq mənaları üzrə qəbul etməsi ; onları öz mənaları xaricinə çıxardaraq təhrif və tətil etməməsi lazımdır.
Üçüncü əsasla əlaqəli tövhidin reallaşması və dəlilləri :
Kitab və səhih sünnədə zikr edilən gözəl ad və uca sifətlərə onların keyfiyyətini soruşmadan, künhünü araşdırmadan iman etmək bir qula lazımlı olan şeydir.... Çünki bu sifətlərdən hər hansı bir sifətin keyfiyyətini bilmək o sifətin sahibi şəxsin keyfiyyətini bilməklə əlaqəlidir. Şübhəsiz ki sifətlər, sifətlənənlərin müxtəlifliyinə görə dəyişiklik ifadə edər. Allahın şəxsinə gəlincə ONun keyfiyyəti və künhünden sual olmaz, onları anlamağa - Allah bildirmədikcə - yol yoxdur. Bu səbəblə sələf imamları Allahın " İstivə" sifətinin keyfiyyəti soruşulduğu zaman belə deyirdilər : İstivə məlumdur - yəni mənası bilinər - keyfiyyəti isə naməlum. Ona iman etmək vacib, keyfiyyəti ilə əlaqəli sual soruşmaqsa bidətdir.
Qiymətli qardaşlarım ! görüldüyü kimi sələf, sifətlərdə keyfiyyətin məlum olmadığını və keyfiyyət haqqında sual soruşmanın da bidət olduğunu ifadə etmişlər…. Bu mövzu da bu nöqtəni unutmamaq lazımdır ki ; sifət sifətlənənin feri olub ona tabedir…. Allahın şəxsinin keyfiyyətini bilməyən bir kimsə bizdən Allahın kəlam sifətinin, eşitmə sifətinin, istivə sifətinin, dünya səmasına enmə kimi sifətlərinin keyfiyyətini soruşmağa haqqı yoxdur.
Bir kimsənin Allahın kamal sifətlərlə sifətlənmiş, onların sabit bir həqiqət olduğuna ; ONA heç bir şeyin bərabər olmadığına etiqad etməsi; Allahın eşitməsi, görməsi, danışması, istivə, əli dünya səmasına enişi kimi sifətlərin də şəxsi kimi sabit bir həqiqət olduğuna inanması deməkdir.
Allahın eşitməsi həqiqi olaraq vardır, məxluqatın eşitmə orqanlarına əsla bənzəməz…. Allahın gözü də belədir. ONun həqiqi basar sifəti vardır. Məxluqatın gözünə əsla bənzəməz, keyfiyyətini də biz bilmərik, onu ancaq Allah bilər…. Xülasə Allahın digər bütün sifətlərini də eynilə belə anlamaq məcburiyyətindəyik..
Qiymətli qardaşlarım ! bura qədər izah etməyə çalışdığımız ad və sifətlər tövhidin də müsəlmanın diqqət yetirməsi lazım olan bir neçə əhəmiyyətli xüsus vardır…. Bunlar Şunlardır :
1 - Təşbeh - bənzətmə - : Bir müsəlman, Yəhudilərin, Xristianların və Məkkəli müşriklərin etdiyi kimi ; Uzeyr ə.s üçün Allahın oğulu …. İsa ə.s üçün Allahın oğulu …. Mələklər Allahın qızlarıdır deyərək belə bir pozğunluğa əsla düşməməlidir.
Bununla birlikdə əhli təşbehin etdiyi kimi ; Allahın üzü məxluqatın üzü kimidir ..Allahın gözü məxluqatın gözü kimidir … Allahın əli məxluqatın əli kimidir ..Allahın nuzulü məxluqatın nuzulü kimidir.. və ya Allahın İstivəsı məxluqatın İstivəsı kimidir …deməməli və təşbehdən qətiliklə qaçınmalıdır..Allahu Təala bu barədə belə buyurmaqdadır :
لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ البَصِيرُ
".ONun mislisi kimi heç bir şey yoxdur. O eşidəndir, görəndir." (Şura /11)

" ONA bənzər həç bir şey yoxdur " sözündə təşbeh və bənzərliyi rədd etmə ……" O EŞİDƏNDİR, GÖRƏNDİR " sözündə də ilhad və tətili rədd etmə vardır.
2 - Təhrif - pozmaq və dəyişdirmək - : Bir müsəlmanın diqqət yetirəcəyi xüsuslardan biri də ; ad və sifətləri təhrif etməməkdir…
Yəni Allaha aid ad və sifətlərin lafızlarını dəyişdirəcək şəkildə bir hərf əlavə edərək və ya azaldaraq təhrif etməməsi …. bəzi bidətçilərin tevil adını verdikləri aldatma üsuluyla sözüklərin mənalarını dəyişdirərək təhrif etməməsi ….. və onlara lüğətdə istifadə edilməmiş fasit mənalar yükləməmesi lazımdır….
Məsələn : Allahın vəchini, Onun şəxsiylə şərh etmək, istivə sifətini zəbt ilə tevil etmək, Əl sifətini qüdrəti olaraq tevil etmək, fasit tevillər və təhriflərdir…. Bu səbəbdən bəsirətli bir Müsəlman bu kimi çirkin şeylərdən uzaq dayanması lazımdır.
3 - Tətil - ləğv etmək - : Yəni İlahi sifətləri nefyedib, Allahın şəxsində elə bir sifətin varlığını inkar etməkdir…. Digər bir ifadəylə ; Allahın ad və sifətləri olduğunu rədd edərək, o sifətlərin müqəddəs və mükəmməlliyini qəbul etməməkdir…. Müsəlmanın bu kimi vəziyyətlərdən də uzaq dayanması lazımdır.
4 - Tekyif - keyfiyyət, necəlik və hal - : Bu da Allahu azze və celle"nin sifətləri mövzusunda çirkin bir yanaşmadır…… Yəni sifətlərin keyfiyyətini təyin edərək künhünü iddia etməkdir.
Qiymətli qardaşlarım ! Müsəlman, Quran və səhih sünnədə zikr edilən gözəl adları və uca sifətləri təşbeh, təhrif, tətil və tekyif etmədən zahiri üzrə götürüb qəbul etmə məcburiyyətindədir…. Unutmayalımki bu üsul ; sələfi salehinin yoludur.
İmam Şövqəni bu barədə belə deyər : Sifətlər mövzusunda səhabə, təbiin və tebe-i təbiindən ibarət olan sələfin yolu : Sifətləri zahir mənaları üzrə təhrifsiz, şərhsiz, təşbehsiz və tətilsiz qəbul etməkdir. Səhabələr özlərinə sifətlərlə əlaqədar bir şey soruşulduğunda onunla əlaqədar dəlili oxuyur, " dedi ki, demiş ki " kimi sözlərdən imtina edirlər idi.
Və yenə ; Allah və Rəsulu belə buyurdu, onun qeyri bir şey bilmiyoruq. Bilmədiyimiz xüsuslarda danışaraq külfət altına girmərik deyirdilər. Bu fəzilətli əsrlərdə sifətlərlə əlaqədar müsəlmanların əqidəsi bir idi və hər kəs eyni əqidəyə sahib idi. Onların məşğuliyyətləri, Allahın özlərinə məşğul olmalarını əmr etdiyi şeylər idi. Bunlar isə : İman və tövhidin bütün qisimlərini öyrənib yerinə yetirmək, namaz qılmaq, zəkat vermək, oruc tutmaq, həccə getmək, cihad etmək, infak etmək, faydalı elm tələb etmək, insanlara haqqı öyrətmək, cənnəti qazanmağı tələb edən və atəşdən qurtuluşu təmin edən şeyləri muhafaza etmək, əmri bilmaruf və nəhyi xatırlanıl münkər etməkdir.
Səhabələr bunun xaricində Allahın mükəlləf etmədiyi şeylərlə meşgul olmurdular. Din onların zamanında saf olub bidətlərlə bulanmamıştı. "