QƏDƏRƏ İMAN

   Bîsmilləhirrəhmanirrəhîym

Əhli sünnə vəl-camaat hər xeyr və şərin Allahın qəza və qədəri ilə meydana gəldiyinə, Allahın dilədiyi hər şeyi etdiyinə qəti olaraq inanarlar. Hər şey ONun iradəsi ilədir. Heç bir şey ONun meşiet (diləməsi) və tədbiri xaricinə çıxa bilməz. O olmuş və olacaq hər şeyi olmadan əvvəl əzəldən bəri bilər. Əzəli elminin gərəyinə və hikmətinə uyğun olaraq meydana gələcək bütün kainat üçün qədərlər və miqdarlar təyin etmiş, qullarının hallarını, ruzilərini, əcəllərini, əməllərini və daha başqa digər hallarını bilmişdir. Meydana gələn hər bir yeni şey ONun elm, qüdrət və iradəsi ilə meydana gəlir. Qədərə iman xülasəylə: Əbədə qədər meydana gələcək olan hər şeyə dair Allahın əzəli məlumatı ilə Qələmin bunları yazdığına inanmaqdır. Uca Allah belə buyurmaqdadır:
"Bu əvvəl bu yaxınlarda Allahın etibarlı etdiyi sünnəsidir. Allahın əmri mütləq yerini bulan bir qədərdir." (əl-Əhzab, 33/38);"Çünkü biz hər şeyi bir təqdir ilə yaratdıq." (əl-Qəmər, 54/49
Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- de belə buyurmuşdur:
"Bir kimsə qədərə xeyiri ilə şəri ilə Allahdan gəldiyinə iman etmədikcə, özünə gəlib isabət edən bir şeyin gəlib çatmamasının qeyri-mümkün olduğunu və özünü gəlib tapmayan bir şeyin özünə isabət etməsinin də qeyri-mümkün olduğunu qətiliklə bilmədikcə heç bir qul iman etmiş olmaz."

Əhli sünnə deyərlər ki: Qədərə iman ancaq dörd xüsus ilə tamam olar. Bunlara da qədərin mərtəbələri ya da əsasları adı verilər. Bu xüsuslar qədər məsələsini anlamanın yoludur. Qədərə iman isə, bütün əsasları reallaşdırılmadıqca tamam ola bilməz. Çünki bunların bir qisimi digərinə bağlıdır. Bunların hamısını qəbul edən bir kimsənin qədərə imanı tamam olar. Bunlardan birini yaxud daha çoxunu əskik buraxanın isə qədərə imanında sarsıntı meydana gələr.
Birinci Mərtəbə: Elm:
Uca Allahın olmuş və olacaq, olmamış şeylər əgər olacaq olsa necə olacaqlarını, ümumisiylə və bütün incəlikləriylə bildiyinə iman etməkdir. O qulların nələr edəcəklərini, onları yaratmadan əvvəl bildiyi kimi, onların ruzilərinin, əcəllərinin, əməllərinin, hərəkət ya da hərəkətsizliklərinin incəliklərini də biləndir. Onlardan kimin xoşbəxt, kimin bədbəxt olduğunu da biləndir. O bütün bunları əzəldən bəri, sifəti olan qədim elmiylə bilər. Uca allah: "Şüphesiz Allah hər şeyi çox yaxşı biləndir." (ət-Tövbə, 9/115) deyə buyurmaqdadır.
İkinci Mərtəbə: Yazmaq:
Bu da uca Allahın məxluqatın qədərləri ilə əlaqədar olaraq əzəldən bildiyini Lövhü məhfuzda yazmış olduğuna iman etməkdir. Lövhü məhfuz isə heç bir şeyin əskik buraxılmadan tamamıyla yazıldığı kitabdır. Meydana gəlmiş, gələcək və qiyamət gününə qədər olacaq hər şey uca Allahın nezdində Ümmü'l-kitab'ta yazılmışdır. Buna əz-Zikr, əl-İmam, əl-Kitabu'l-mübin adları da verilər. Uca Allah belə buyurmaqdadır: "Biz hər şeyi İmamı mübində (öndər kitabda) təsbit etmişik." (Yasin, 36/12)
Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləmdə belə buyurmuşdur: "Allahın ilk yaratdığı şey qələmdir. Ona: Yaz deyə buyurdu. O, nə yazım? deyə soruşduqda, qədəri yaz, olanı və əbədiyyətə qədər olacaq olanı yaz deyə buyurdu."
Üçüncü Mərtəbə: İradə və Meşiet (Diləmə):
Yəni bu kainatda meydana gələn hər bir şey rəhmət və hikmət xüsusiyyətləri ilə Allahın iradə və meşieti ilə meydana gəlir. O dilədiyini rəhmətiylə hidayətə çatdırar, dilədiyini hikməti ilə sapdırar. Hikmət və eğemenliyi əskiksiz olduğundan ötəri, etdikləri haqqında Ona sual soruşulmaz, ancaq yaradılmışlara soruşular. Bu qabildən meydana gələn hər bir şey Allahın Lövhü məhfuzda yazılı və əzəli elminə uyğundur. Allahın meşieti reallaşar, qüdrəti də hər şeyi əhatə edər. ONun dilədiyi olar, diləmədiyi olmaz. Heç bir şey ONun iradəsi xaricində deyil.
Necə ki uca Allah belə buyurmaqdadır: "Alemlerin Rəbbi olan Allah diləmədikcə də siz diləyə bilməzsiniz." (ət-Təkvir, 81/29)
Peyğəmbər -sallallahu əleyhi və səlləm- da belə buyurmuşdur: "Bütün Adəmoğullarının ürəkləri Rəhmanın barmaqlarının ikisi arasında, dilədiyi kimi çək-çevir etdiyi tək bir ürək kimidir." (Müslim)
Dördüncü Mərtəbə: Yaratmaq:
Uca Allahın hər şeyin yaradıcısı olduğuna inanmaqdır. ONdan başqa bir yaradıcı, ONun xaricində bir Rəb yoxdur. ONun xaricində hər nə varsa yaradılmışdır. O, əməldə olan hər kəsi və onun əməlini, hərəkət edən hər bir varlığı və hərəkətini yaradandır. Uca Allah belə buyurmaqdadır: "Herşeyi yaradıb onu incədən incəyə təqdir və təyin etmişdir." (əl-Furqan, 25/2)
Xeyr və şər növündən iman və küfr, itaət və masiyet qabilindən meydana gələn hər bir şeyi Allah diləmişdir, təqdir etmişdir və yaratmışdır. Uca Allah belə buyurmaqdadır: "Allah'ın icazəsi olmadan heç bir kimsənin iman etməsi mümkün deyil." (Yunus, 10/100);"da ki: Allahın bizim üçün yazdığından başqası əsla bizə isabət etməz." (ət-Tövbə, 9/51)
Uca Allah tək başına yaradıb var edəndir. O, istisnasız hər şeyin yaradıcısıdır, ONdan başqa bir yaradıcı, ONun xaricində bir Rəb yoxdur. Uca Allah belə buyurmaqdadır:
"Allah hər şeyin yaradıcısıdır. O hər şeyə vəkildir." (əz-Zumər, 39/62)
Uca Allah itaəti sevər və masiyetten xoşlanmaz. Dilədiyi kimsəni lütfüylə hidayətə çatdırar, dilədiyi kimsəni də ədalətiylə sapdırar. Necə ki belə buyurmaqdadır: "Eğer kafir olsanız, şübhəsiz Allah sizə möhtac deyil. Bununla birlikdə O qullarının kafir olmalarına razı olmaz. Əgər şükr etsəniz, faydanız üçün ondan razı olar. Günah daşıyan heç bir kimsə başqasının günah yükünü yüklənməz." (əz-Zumər, 39/7)
Allahın sapdırdığı kimsənin irəli sürəcək hər hansı bir dəlili ya da bir bəhanəsi yoxdur. Çünki uca Allah irəli sürüləcək bir bəhanə qalmasın deyə peyğəmbərlər göndərmiş və qulun işlədiyi əməli ona izafə edərək, bunu qulun kəsbi (qazancı) olaraq təqdir etmiş və ancaq gücünün çatdığı şeylərlə onu öhdəçilikli tutmuşdur. Uca Allah belə buyurmaqdadır: "Bu gündə hər kəsə qazandığının qarşılığı verilər. Bu gün zülm etmək yoxdur." (əl-Mömin, 40/17);"Gerçekten Biz, ona yolu göstərdik. İstər şükr edici olsun, istər nankor (bir kafir olsun)." (əl-İnsən, 76/30); "Müjdələyici və qorxuducu peyğəmbərlər olaraq (göndərdik) ki insanların peyğəmbərlərdən sonra Allaha qarşı bir bəhanələri olmasın." (ən/Nisə, 4/165);"Allah heç bir kimsəyə gücünün çatacağından başqasını yükləməz." (əl-Bəqərə, 2/286)
Lakin uca Allahın rəhmətinin kamalı səbəbindən şər ONA nisbət edilməz. Çünki O xeyiri əmr etmiş olmaqla birlikdə şəri qadağan etmişdir. Şər ancaq ONun təqdiri və hikməti ilə meydana gəlir. Uca Allah belə buyurmaqdadır:
"Sənə gələn hər yaxşılıq Allahdandır. Sənə gələn hər pislik də özündəndir." (ən/Nisə, 4/79)
Uca Allah zülmdən münəzzəhdir, O ədalət sifətinə sahibdir. Kimsəyə zərrə ağırlığı qədər dahi zülm etməz. ONun bütün hərəkətləri ədalətdir və rəhmətdir. Uca Allah belə buyurmaqdadır:
"Mən qullara əsla zülm edici deyiləm." (Qaf, 50/29);"Rabbin kimsəyə zülm etməz." (əl-Kəhf, 18/49);"Muhakkak Allah zərrə ağırlığı qədər dahi zülm etməz." (ən/Nisə, 4/40)
Ayrıca uca Allaha etdiklərindən və dilədiklərindən ötəri sual soruşulmaz. Çünki O belə buyurmaqdadır: "O işlədiklərindən məsul tutulmaz. Halbuki onlara soruşular." (əl-Ənbiya, 21/23)
O halda insanı və fiillərini yaradan uca Allahdır. Ona bir iradə, bir qüdrət, bir seçim və bir diləmə gücü vermişdir. Uca Allah bunu məcazi mənasıyla deyil də gerçək mənasıyla hərəkətlərini edən özü olsun deyə insana bağışlamışdır. Sonra da ona xeyr ilə şəri bir-birindən ayırdedecek bir ağıl vermiş, ancaq iradə və seçimi ilə etdiyi əməlləri başqa səbəbindən hesaba çəkəcəkdir. İnsan məcbur deyil, əksinə onun öz iradəsi və seçimi vardır. Bunlarla fiilerini və inanclarını seçər. Bu qədəri var ki meşieti etibarilə Allahın meşietine tabedir. Allahın dilədiyi hər şey olar, diləmədiyi heç bir şey olmaz. Qulların hərəkətlərini yaradan uca Allahdır. O hərəkətləri işləyən də qullardır. O halda bu fiiler yaradılmaları, var edilmələri və təqdir edilmələri etibarı ilə Allahdan, hərəkət və qazanmaq olmaları etibarilə də qula aiddirlər. Uca Allah belə buyurmaqdadır:
"O ancaq aləmlərə bir öyüddür, aranızdan dümdüz yolda getmək istəyənlərə. Aləmlərin Rəbbi olan Allah diləmədikcə də siz diləyə bilməzsiniz." (ət-Təkvir, 81/28-29)
Uca Allah qədəri dəlil göstərərək: "Allah diləsəydi biz də, atalarımız da ortaq qaçmazdıq. Heç bir şeyi də haram etməzdik." deyən müşriklərin söylədiklərini qəbul etməyərək, davamında bu buyruqlarıyla onların yalanlarını reddetmektedir:"Də ki: Yanınızda bizə çıxardıb göstərə biləcəyiniz, hər hansı bir məlumat varmı? Siz ancaq zənnə yatırsınız və siz yalnız yalan uydurursunuz." (əl-Ən'am, 6/148)
Əhli sünnə vəl-camaat qədərin Allahın yaratdıqlarındakı bir sirri olduğuna inanarlar. Ona nə mukarrab bir mələk, nə mürsəl bir peyğəmbər muttali deyil. Bu barədə çox dərinə dalmaq və uzun boylu düşünmək pozğunluqdur. Çünki uca Allah qədər məlumatını yaratdıqlarından gizli tutmuş və onun son məqsədini bilməyə cəhd etmələrini qadağan etmişdir. Uca allah: "O işlədiklərindən məsul tutulmaz. Halbuki onlara soruşular." (əl-Ənbiya, 21/23) deyə buyurmaqdadır
Əhli sünnə vəl-camaat özlərinə müxalif çıxan pozğun təriqətlərə uca Allahın bu buyruğu ilə xitab edər və dəlil göstərərlər: "Də ki: Hamısı Allahdandır. Belə ikən bunlara nə olur ki heç bir sözü anlamağa yanaşmırlar?" (ən/enisə, 4/78)
İşdə səhabələr, təbiin və qiyamət gününə qədər onlara gözəl bir şəkildə uyğun gələn sələfi salehin iman etdikləri xüsuslar bunlardır. Uca Allah hamısından razı olsun.....Amin