SUNNƏ. İCMA, MÜQAYİSƏ VƏ İCTİHAD.

Sünnə, qətiyyətlə bərabərdir hədis mənasında istifadə edilməz; sünnənin lüğət mənası: ənənə, adət, gedilən yol, qanun, nizam, ölçü (vs) mənalarını verər. Sünnetullah' Allahın təqdiri mənasındadır.

Sünnə sözü əslən, izafəsiz olaraq istifadə edilməz "sünnetullah"'denildiği kimi, sünnetüş-Şeytan da deyilər. Burada başa düşülməsi lazım olan şey, sünnə sözü müteradif sinonim bir söz olmasıdır. Müsbət və ya mənfi istiqamətində də istifadə edilə bilər.

Bu söz ümumi mənada peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm’ə nisbət edilən şeylər olaraq başa düşülməsindən ötəri, izafəsiz, sünnə deməyi kafi tapırıq .

Sünnə üç qisimə ayırırıq:

• Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm’in sözləri.

• Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm’in hərəkətləri.

• Peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm’in takriri və tasvibine .

Takrir və tasvib, sinonimdir. Şəriətə zidd bir hökm daşımadığından ötəri peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm’in, hadisələr qarşısında sükut etməsinə deyilər. Əgər şəriətə zidd bir vəziyyət söz mövzusu olsaydı, peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm’in mütləq sözlü və ya hərəkətli müdaxiləsi olardı. Takrir və tasvib hüccet, dəlil, deyil. Səhabələrdən, "quran endiyi halda biz azıl edir idik" deyə rəvayət edilməsi, bu rəvayət, quran endiyi halda buna peyğəmbər mane olmurdu şəklində aydın ola bilməz. Bu bizim üçün dində hüccet deyil.

Sünnə '. quranın yanında hüccet, dəlil, qəbul' etdiyimiz Edillei- Şeriyyedendir. Yəni, teşrii qaynağımızdır. Sünnə bir hökmün adı deyil. Yəni, fərz, vacib, mendup, dediyimiz hökmlər kimi bir hökmün adı deyil.

Bizim üçün sünnə, Edille-i Şer'iyyedendir; ondan çıxan hökmlər, bəzən fərz, bəzən tatavvu' olar. Biz, günorta Namazı nın fərziyyə sini quranla isbatlarıq, günorta Namazı nın dörd rükət qılınacağını, sünnə ilə isbat edərik.

Sünnə sözü, qətiyyətlə bir hökmün adı kimi istifadə edilə bilməz.

Edille-i Şeriyye, şəri dəlillər deməkdir. Namaz, oruc, zəkat, mənzuməsində zikr edilən nə varsa, bunların teşrii qaynağı deyirik. Bunların xaricində qətiyyətlə dəlil qəbul edilə bilməz Bu iki qaynağı, menhec olaraq, iki Ad altında zikr etməmizə baxmayaraq, əslən tək bir qaynaqdır, Quran lafzen vəhydir; sünnə İsə, lafzen vəhy' deyil.

Quranın ümumi nəzminə baxıldığında, sünnənin dəlil olduğunu göstərən, Allah' və Rəsulu sallallahu əleyhi və səlləm’in ifadəsi vardır. Rəsul sallallahu əleyhi və səlləm’in, Allahın yanında iteat edilən, iman edilməsi lazımlı olandır deyə zikr edilməsi, heç bir zaman, (haşa) Allaha teşriide, hökm qoymada, iman da, qətiyyətlə ortaq olaraq aydın olmamalıdır.

Edille-i Şer'iyye də, kitabın ixtilaf ehtiva etmədiyi nass ilə sabitdir. Sünnənin də ixtilafın son nöqtəsini qoyan bir qaynaq olduğuda sabitdir. Allahu təala, "hər hansı bir şeydə, İxtilaf etdiyiniz zaman, (ixtilaf etdiyiniz şeyi) əgər axirət gününə inanırsınızsa Allaha və Rəsulu sallallahu əleyhi və səlləm’ə həvalə edin" deməsindən, bunda yəni, sünnədə yanılma olmadığını qəsd edilər. Bunda subhanehu və təala"nın, yanılma ehtimalı olan bir şeyə həvalə etməsini düşünə bilmərik.

Ancaq, günümüz və keçmişimiz dilimlərinə baxdığımız zaman, kitab və sünnələ əməl edirik deyildiyi halda, daha hələ hər hansı bir məsələdə, müsəlmanlar arasında ixtilaf varsa, bunun mənası, bizim qaynağı anlamada və ya qaynağa enmədə, qaynağa enmə problemimiz var deməkdir.

İxtilaf anında, ixtilaf etdiyiniz məsələni, Allahın kitabına, Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm’in sünnəsinə qötürün əmrinin mənası: Allaha, axirət gününə iman etmənin gərəyi və şərtı olduğunu anlayırıq. Bu ən gözəl hal çarəsi və nəticədir, deməkdir.

Quran belə bir vurğunu etdiyi halda,, özümüzü bu əsla şərtləndirmirsək, qaynağa enmədə və anlamada müskilat var demək olar. Özümüzü bu əsla şərtləndirməliyik ki, ittiham edəcəyimiz tərəfi dərhal təsbit ədəbiləlim. Özünüzü bu əsla şərtləndirmədiyimiz təqdirdə, imamı ittiham etməkdənsə, peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm’i ittiham etmək daha sevimli olar,

icma: Müəyyən bir seqmentin, toluluğun, bir məsələ üzərində, ittifaq etməsidir .

İcma, bir hərəkət olaraq vardır; amma, edille-i Şer'iyyede qaynaq deyil. Və heç bir zaman ümmətin İcması, ümmətin icması olmamışdır Hanefılerin, şafiilərin, və bir çox məzhəbin icması ola bilər; amma bu ümmət”in icması mənasında deyil.

Bir məclisdə üç talaq məsələsi, dörd məzhəb tərəfindən etibarlı olan bir hökmdür.

Yəni, bir kişinin, eyni anda xanımına üç dəfə "səni boşadım" deməsi ilə boşanmanın etibarlı olduğu barəsində ittifaq edilmişdir. Bir məsələdə dörd məzhəbin ittifaq etmiş olmasına əhli sünnənin icması deyilər, Halbuki, bu mövzuda deyil dörd məzhəb on məzhəb belə eyni şeydə İttifaq etsə, biz bunu doğru qəbul edə bilmərik. Çünki, bu mövzuda peyğəmbər sallallahu əleyhi və səlləm, "hirslilik anındakı boşama etibarlı deyil. "buyuruyor .

Yəni,: boşamada, fərdlər ağıllı, dinc, sakit/sakin və doğru düşünərək buna qərar vermələri lazımdır .

Əvvəlcə bu ittifaq sünnəyə qarşı bir hərəkət olduğu kimi, talağın sair məsələlərinə də qarşıdır; tətbiq şəkli fərqlidir, əksəriyyətlə bu, insanın ağızından hirslilik anında çıxan bir sözdür. Onlar bu məsələni oyuncaq kimi sadələşdirmişlər.

İcmanı təsbit etmək, tapa bilmək, mümkün deyil. Çünki İcma, ümmətin deyil. Hənəfilerdeki icmaya, şafiilər tərs düşər. malikilərdəki icmaya hənəfilər tərs düşər; yəni,

Icma-i ümmət' i tapmaq, mümkün deyil.

"ümmətim dəlalət üzəri icma etməz" tirmizi, hədisi ilə

umumiyetle icmanın edille-i Şer'iyyeden olduğuna dəlil göstərməkdədirlər. Halbuki bu hədisi məfhumu muhali ilə alındığı zaman görürük ki, bu hədisdən qəsdin, ümmət, topdan haqqı unutmaz; bir taife mütləq haqqı xatırladar. Necə ki, bir başqa hədisdə: "Ümmətim den bir taife, qiyamətə qədər zail olmaz." "buyurmaqladır.

MÜQAYİSƏ

Müqayisə: iki fərqli hökmü müqayisə edərək yeni bir hökm ortaya qoymaqdır... Yəni., hökmü olan bir məsələnin hukmünü. olmayana_ geydirməkdir.

Müqayisə, bunların içindən ən təhlükəlilərindəndir Bununla haramı halal, halalı isə haram qılına bilər. "Sabah faiz yeyənlər şeytan çarpmış kimi qalxacaqlar, (onların bu halına səbəb) "faiz eyni ticarət kimidir " demələridir.'

Ticarət ilə faiz müqayisə edildiyi zaman, eynidir. Ancaq, Allah' faizi haram, ticarəti də halal etmişdir.

Və ilk müqayisə edəndə iblisdir.

Allahu təala, "əllərimlə yaratdığım Adəmə səcdə etmənə mane olan nədir?" buyurunca, İblis; "məni atəşdən onu torpaqdan yaratdın" (mən daha üstünüm;deyərək özünü müqayisə etmişdir.

Atəş və torpaq fərqli yaradılışlara sahib olmalarından ötəri, iblisin özünü fərqli və üstün görməsi, mantiken doğru ola bilər Ancaq, əhəmiyyətli olan, Allahın ona və onun kimi bütün mələklərə, Adəmə səcdə etməsini əmr etmiş olmasıdır İblis səcdədən imtina edərkən, sənə üsyan edirəm və ya inkar edirəm növündə bir söz istifadə etməmiş olması diqqət çəkicidir. Allahu təalanın, "əllərimlə yaratdığım Adəmə səcdə etmənə mane olan nədir? buyurunca .

İblisin dediyi tək şey, mən daha üstünüm; məni atəşdən onu torpaqdan yaratdın deməsidir,

Məzhəblərə belə bir baxdığımız, zaman, müqayisəyə söykənən məsələlər də, qarşı tərəfin əksinəni iddia etdiyini görərik; və mütləq birində halal olan digərində haram olmuşdur. Müqayisə ilə hərəkət edildiyi müddətcə, bu müskilat, çox baş verər.

Müqayisənin heç bir zaman, edille-i Şer'iyyeden olması mümkün deyil. Çünki yanılma ehtimalı vardır, yanılma ehtimalı olan bir şey isə, Edille-i Şer'iyyeden ola bilməz. Təzad və laqeydliyin olmadığı iki qaynaq vardır; Allahın kitabı və Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm’in sünnəsidir. Bu ikisinin xaricində yanılma ehtimalı, laqeydlik ehtimalı, təzad Ehtimalı nə varsa, qətiyyətlə edille-i Şeri'iyyeden qəbul edilə bilməz.

İctihad: feri olan bir hökmü, əslindən çıxarmaq barəsində bütün qayreti sərf etmək deməkdir.

İçtihat, bir ibadəti təsbitdə, haramı və halalı təsbitdə, ölçü qaynaq ola bilməz. Umumen məzhəblərə baxıldığında, etiqadı və əməli məsələlər də, nassın olduğu yerdə ictihada yer yoxdur deyilər. Və hələ, açıq hökmlər yanında və məsələlər də, ictihad edilirsə, nassa tərs düşmə var deməkdir. Tövbə (31. "onlar rahiblərini və xaxamlarını Rəbblər əldə etdilər"" ayəsi) endiyi vaxt,

Adiyy İbni Xəttim ' Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm’ə "biz onlara səcdə və rüku etməzdik" deyir, bunun üzərinə, Rəsulullah' belə buyurar: "onlar bir şeyə haram və ya halal deyərkən, siz onu eynilə qəbul etmirdinizmi?" oda bəli dəyendə, Rəsulullah' "işdə bu onlara , olan ibadətdir; yəni, Rəbblər əldə etmənizdir. "buyurur.

Mütləq ictihadla haram və ya halal edilən ,bir şeyin, şəriətdə zidd idi haramdır və ya halaldır. Bu hər məzhəbdə görülər.

Məsələn; bir məzhəbdə dəstəmazı pozdu olaraq qəbul edilən bir məsələ, o birisinə görə pozmadı olaraq qəbul edilə bilər.

"hakim, ictihad etdiyində, əgər İsabət etsə onu iki əcr vardır; yanılsa bir əcr. "

Bu hədisi şərif, sanki ictihada dəlil kimi təqdim edilər; halbuki burada hökmü verən hakimdir yəni, hakimə, bir mükəlləf səviyyəsən də əmr edilən şey, davamlı olaraq endirilən ilə hökm etməyidir.

"Aralarını, Allahın Endirdiyi ilə hökm et!" (Maidə /48)

" Aralarını, Allahın sənə göstərdiyi şəkildə hökm et!" (Nisa/ 105)

"Rəbbin den sənə endiriləni təbliğ et!" (Maidə/ 67)

Normal bir mükəlləfin məsuliyyəti bu olduğu kimi, Hakimin məsuliyyətidə budur; yəni, endirilənlə hökm etməkdir. İctihad var olan bir hökmü nə, ləğv edər nədə bir şeylər əlavələr.

İctihad, Allah' və Rəsulunun sallallahu əleyhi və səlləm’in qoyduğu hökmün tətbiqindədir.

misal; Hakimə bir oğru gətirildiyində, hakim nə etməsi lazım olduğunu bilər. Oğrunun hökmü mütləqdir; bu ayəni götürər və daha sonra, bu hökmü qeyd olunan hədisləri toplar. Oğrunun oğurladığı şey nə isə, dörddəbir dinarı keçdiyi təqdirdə, hədd tətbiq olunar. Burada hakimə qalan ictihad, o oğrunun həqiqətdə oğru olub olmadığını təsbitdə olar.

Müdde'iyye və iddia edənlər deyil şahid istənər. Və tərəflərin ədalət (etibarlılıq) sifətləri, təsbit edilər. Hədd, şahidlərin şahidliyi qənaət bəxş etsə, tətbiq olunar; qənaət bəxş etməz isə, hədd tətbiq olunmaz. Yəni buradakı ictihad, Allah' və Rəsulu sallallahu əleyhi və səlləm’in qoyduğu hökmün tətbiqindədir. ,

İcmanın, müqayisənin, ictihadın bu şəkildə ələ alınması, irəlidə hədis üsulunda, işimizə yarıyacak bir çox məsələnin başa düşülməsində, vəsait təşkil etməsindəndir. Buxarinin kilabul ehkamda, müqayisə mövzusunda məsələnin başa düşülməsi üçün verilən misallar, qətiyyətlə müqayisə olmadığını söyləyər.

Misal: Bir qadın Allah' Rəsulu sallallahu əleyhi və səlləm’ə gəlir və "həcc fərz qılındığın da, mənim atam yaşlı biri idi, (həcci əda edə bilmədən) vəfat etdi mən onun yerinə həcc edə bilərəmmi deyər. Bunun üzərinə Allah' Rəsulu " atanın birinə borcu olsaydı onu (ödüyermiydin)əda edərdimiydin? Qadın, evet._ "o zaman, Allah"a olan borcunu əda etsənsə daha evlədir." buyurar.

Bu bir nəhayət olaraq keçir, Allah' Rəsulu sallallahu əleyhi və səlləm məsələnin başa düşülməsi üçün bir misal verir, misal müqayisə etmə deyil. Fərzu məhal, müqayisə etmə belə qəbul etsək, bu nəhayət müqayisəyə dəlildir desək, o təqdirdə, müqayisəyə dəlil təşkil edən nas, sair məsələlər də də qaynaqlıq təşkil etməsi lazımdır. Bu vəziyyətdə, Namaz qılmadan ölən atanın yerinə namaz da edə bilərsən, zəkat vermədən Ölən atanın yerinə zəkat verə bilərsən mənasını verər. Təbii bu müqayisəyə naslık təşkil edirsə, amma özlüyündə özü bir hökmsə, başqasına qətiyyətlə naslık edə bilməz. Yəni məsələnin başa düşülməsi üçün verilən misallar, müqayisə deyil dir və qətiyyətlə dəlildə ola bilməz.

Kaldıki bu hökmü Allah' Rəsulu sallallahu əleyhi və səlləm verir, onların dediyi ifadəylə buna müqayisə belə desək bunu, Allah' Rəsulu sallallahu əleyhi və səlləm edir. Ancaq o zaman bu, hökm təşkil edər; yəni, bir başqasına səlahiyyət haqqı verməz.

insanların etdiyi müqayisə, Atı eşşəyə, Faizi ticarətə, bənzədib haram edər At əti Hanafiler də haramdır. Şafiilər və Hənbəlilər də halaldır. Midye (vs) Hənəfilərə görə haram. Şafiilər və Hənbəlilər də halaldır. Midye Hənəfilərə görə haram digər məzhəblər də isə halaldır.

Müqayisə hökmü olan bir məsələnin hökmünü, olmayana geydirmədiyər "Ona'benzeterek geydirmədiyər. Şəriət bunlardan meydana gələr: a) Fərz ki, bu vacib və lazımlıdır, b) Qadağan ki bu haram və üzrlülüdür. cerh[ım c) Halal d) Nafilə ki xoş göstərilmişdir, e) mütləq(ünsürları mübah. Uca Rəbbimiz buyurur ki: "Yerdə olanların hamısını sizin üçün yaradan Odur." (1), "Allah sizə haram olanları genişcə izah etmişdir." (2), "Onun buyruğuna zidd hərəkət edənlər, başlarına bir bəlanın gəlməsindən və ya can yandırıcı bir əzaba uğramaqdan çəkinsənsələr," (3) Rəsuldan nəql edilər ki: "Sizə buraxdığım şeylərdən sonra məni sıxışdırmayın. Çünki sizdən əvvəlkilər, çox sual soruşmaları və Peyğəmbərləri barəsində ixtilafa düşmələri üzündən həlak oldular. Sizə bir şeyi əmr etdiyimdə gücünüz çatdığı ölçüdə onu əda edin, qadağan etdiyim şeyi isə tərk edin." (4) Yuxarıdakı nasslarla subut buluyorki, Allahın və Rəsulun bizə əmr etdikləri -mendup/hass/mensuh oluşlarına dair

(D (Bəqərə/29)

(2) (Ən'am/119)

(3) (Nur/63)

(4) (Müslim, Həcc/413; Nasb ər-Rayeh S. 33)

Səhabənin müqayisə və icma əleyhində İttifaq halında olduqları hər hansı bir nass və ya icma tapılmadıqca- fərzi-yet ifadə edər. Eyni şəkildə nəhy etdikləri də -mendup/hass/mensuh oluşlarına dair bir nass və ya icma tapılmadıqca- haramdır. Haqqında nass və ya icmanın var olduğu nəhylər isə ya məkruh ya xas ya da mensuhtur . Haqqında əmr və ya nəhyin var olmadığı hərəkətlər isə mübahdır: "Yer üzərindəki hər şeyi sizin üçün yaradan Odur" nassı bunu tələb etməkdədir. Rəsul sallallahu əleyhi və səlləm’in bizlərə yalnız qadağan edilənləri tərk etməmizi, əmr edilənləri isə gücümüz çatdığınca etməmizi əmr etmişdir.

Əvvəlki hissələrdə də gördüyümüz kimi, Rəsul bəzi şeylərə səs çıxarmamışdır (takrir). Bunlar bağışlanılmış şeylərdir. Uca Allah buyurur ki: "Ey inananlar! Sizə açıqlanınca xoşunuza getməyəcək şeyləri soruşmayın. Quran endirilərkən onları soruşsanız sizə açıqlanar (amma kədərlənərsiniz). Allah soruşduğunuz şeyləri bağışlamışdır." Yer üzündə heç bir şey bu hökmün xaricində qiymətləndirilə bilməz. Beləcə müqayisəyə olan ehtiyacın da batilliyi» ikinci dəfə ortaya çıxmış oldu. Və dində onunla hökm etmənin qətiliklə halal olmadığı bir dəfə daha qətilik qazandı. - Müvəffəqiyyət tək Allahdandır.-

Bilin ki, səhabədən müqayisəni xoş görən bir adam da dahi çıxmamışdır. Tək dəlil, sözdə Ömər radıyallahu ənh tərəfindən göndərilmiş uydurma bir məktubdur . Bu nəql isə çox sağlamlıqsız, uydurma bir nəql olub, nəqli alınmayan (metruk) iki adam tarafından sonrakılara xəbər verilmişdir. Bura var ki, Ömərdən, radıyallahu ənh bu kanaldan daha şübhəli bir kanalla, müqayisəni qadağan etdiyinə dair bir nəql də sozkonusudur. Amma aslolan, bütün səhabənin müqayisə və rəyin batilliyinə dair imzaladıqları icmadır. Onlar və digər bütün müsəlmanlar, Quran və Sünnəyə itaətin lazımlılığına və Allah"dan başqasının dində qanun qoymasının haramiığına mütləq şəkildə inanmışlar. Bu da gördüyünüz kimi müqayisə və Rəyə qarşı maneə bir icmadır. Çünki bu ikisi, Quran və Sünnədə adından sözedilmeyen şeylərdəndir. -Müvəffəqiyyət Allahdandır.

"İnsanlara özlərinə endiriləni açıqlaman üçün endirdik onu." (2) Uca Rəbbimiz şahidlik edir ki; dində əskiklik qalmamış, hər şey açıqlanmış və o bütünlüyünü qazanmışdır. Ayrıca Rəsul sallallahu əleyhi və səlləm’də xalqa Kitabı açıqlamışdır. Bir mömin bunu necə yalanlaya bilər? Beləcə dində -Quran və Sünnə"dən- haqqında bir nass və ya hökmün tapılmaması ehtimalı iddiası da batil hala gəlmişdir.

2- -Allah qorusun, çünki O belə bir şeyi qadağan etmişdir- əgər onların iddia etdikləri kimi bir vəziyyəti görsək belə, bu mövzuda Rəy ifadə edən kimsə, dində qanun qoymuş deməkdir. Allahın icazə vermədiyi bir mövzuda qanun qoymaq (teşri') haram olub, Quranda qəti surətdə qadağan edilmişdir. Rəy də etibarsız hala gəldi. -Aləmlərin Rəbbinə həmd olsun .-

Əgər dəseler ki; səhabə də ictihad etmişdir. Cavab olaraq deyərik ki; səhabədən tək bir adam da dahi görə bilməzsiniz ki, ictihad etdikdən sonra ondan imtina etməmiş olsun.. Bu mövzunu, əl-ihkam fi Üsul əl-əhkam adlı əsərdə və en-Nüketi qayet əl-Beyan-adlı kitabçada detallı şəkildə ələ alınmışdır. -Müvəffəqiyyət Allahdandır.-

Fasl: Müqayisə

Dində müqayisə ile hökm vermək halal deyil dir. Müqayisə batildir və batilliyi Allah qatında qətidir.

Dəlili; daha əvvəl, Rəyin batilliyini isbatlarkən qarşıya qoyduğumuz dəlillərin eynisidir.

Deselər ki: ;Kur'an'da müqayisənin etibarlılığına dair dəlil vardır: "..Evlərini öz əlləriylə və möminlərin əlləriylə yıxırdılar."

"Ey ağıl sahibləri! Dərs alın" (1) Ayrıca ovlanma cəzası və diriliş də buna dəlildir.

Deyərik ki; Ərəb Dilində "i'tebiru" sözcüyünün mənası "müqayisə edin" deyil. Dilbilimcilerden heç biri ona bu mənanı verməmişdir. Onun mənası ancaq "çaşın, dersalınız"dır. Necə ki Allah  buyurmuşdur ki: "Şübhəsiz onların hekayələrində ağıl sahibləri üçün ibrət vardır." (2) Yəni dərs və öyüd vardır. (3) Allah buyurdu ki: "Heyvanlarda da sizin üçün ibrətlər vardır. Bağırsaqlarındakılar ilə qan arasından içənlərə xalis və içimi asan süd içirərik. Xurma ağaclarının meyvələrindən və üzümlərdən şərbət, şıra və gözəl ruzi əldə edərsiniz . Düşünən bir qövm üçün bunda ibrət vardır." Yəni dərs, öyüd və heyrət vardır.
Əksinə bu ayələrdə müqayisənin ləğvinə dəlil olacaq ifadələr vardır. Çünki Uca Rəbbimiz südün, -haram qan və bağırsaqdan çıxdığı halda- halal olduğunu, bir meyvədən -içki haram olduğu halda-gözəl ruzi, şıra və şərbət əldə edildiyini xəbər verir. Beləliklə -müqayisədə təməl olan- bənzər iki şey üçün eyni hökmün etibarlılığı batıl] hala düşmüş olur.
Əgər "itebiru"nun mənası müqayisə edin olsaydı, onların yıxdıqları kimi evlərimizi yıxmamız lazım idi . Əmrsə bunu ifadə etməməkdədir. Yenə, "i'tebiru" dərs alın sözündə də müqayisənin batıllığına dəlil vardır. Bunlar bir tərəfə "i'tebiru" sözünün, müqayisə edin mənasını verdiyini qəbul etsək belə, bu söz başqa mənaya gələ bilməz. Çünki bunda "müqayisə" deyə tutdurduqları ifadənin öhdəçiliyi söz mövzusu olar. Bu vəziyyətdə isə, söz "mücməl" bir məna daşıyıb məqsədinin nə olduğunu qəti ifadə edə bilməz. Məsələn; Allah"ın "Namazı qılınıq, zəkatı verin" və "..ONun haqqını hasad günü verin" (2) əmrləri kimi mücməl bir məna daşıyar. Bu əmrlərdən, gördüyünüz kimi, namazın, zəkatın nə olduğunu və belirlenmeyen şeyin, hasad günündə doğan Allah haqqının nə olduğunu anlamırıq. Və ya zəkat necə verilər? Özlüyündə nastan bunu çıxara bilmirik. Ta ki Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm’in bütün bunları detalıyla açıqlamasına qədər bu məlumatsızlığımız sürüyür. Əgər "i'tebiru" "müqayisə edin" mənasını verir və biz bunun belə olduğuna inanırıqsa; yaxşı bu müqayisə necə reallaşar? Nə neyə müqayisə edilər? Bilirikmi? Xeyr. Bu səbəbdən, zəruri olaraq açıqlamağa ehtiyac duyuruq . Elə ya, bilmədiyimiz bir şeyi necə ifa edək? Şübhəsiz, bilirik ki Allah hər şeyi açıqlamışdır. Yaxşı necə müqayisə edəcəyik? Bilərik ki Allah, bilmədiyimiz şeylərlə bizi öhdəçilikli tutmamışdır, necədir? nədir?" O bizləri, heç birinin dəlil ola bilməyəcəyi bir çox fərqli fikirlə əməl etməklə də öhdəçilikli tutmadı. Beləliklə ayəni bu şəkildə anlamanın səhv olduğunu görmüş olduq. Allah"ın, "i'tebirü" sözü ilə müqayisəni nəzərdə tutmadığı da açıqlıq qazandı. - Müvəffəqiyyət tək Allah'dandır.- 

"Ovun cəzası"na gəlincə, əslində bunun müqayisə ile bir əlaqəsi yoxdur. Çünki Allah (cc) haram olduğu halda -qəsdli olaraq -ov heyvanı öldürən kimsəyə o heyvanın tayı başqa bir heyvanı kəffarə olaraq qurban etməsini əmr etmişdir. Ova qarşılıq ovlanmasını əmr etməmişdir. Beləcə bu ayədə də müqayisənin ləğvinə dair ipucu tapırıq .

(1)( Bəqərə/43)
(2) (Yusuf/111)
(3) (Nahl/66-67)

"işdə insanların dirildilməsi də belədir" (I) nassı da yenə müqayisənin etibarsızlığı üçün dəlil xüsusiyyəti daşımaqdadır. Çünki insanların öldükdən sonra bir dəfəyə məxsus olaraq dirildilmələri cənnət və ya cəhənnəmdə başlayacaq sonsuz həyatın ilk pilləsini meydana gətirməkdədir. Bitkilərin yer üzündə dirildilmələri isə hər il təkrarlanan bir hadisədir. Təbii bu dəlilləri də boşa çıxdı. Eyni şəkildə onların bu növdən qarşıya qoyduqları bütün dəlillər də çürüdülmüşdür. Bütün bu dəlillər əncirin əncirlə satışının haramlığını caiz göstərmə qayretinə dayaq edilə bilməz.
Onların Quran və Sünnnet haqqında qapıldıqları bütün qorxulara qarşı qəti dəlil bu sözümüzdür: "Dində haqq olan ancaq Quran və səhih Sünnə"nin gətirdikləridir." Sonra onlar qalxdılar, müqayisəni caiz görüb, bunun üçün dəlillər qarşıya qoydular. Onların bütün dəlillərinin səhv başa düşüldüyünü göstərib müqayisəni etibarsızlaşdırdıq. Gətirdikləri bütün ayə və hədislər doğru, amma onlara qatmağa çalışdıqları şeylər səhvdir. Bu sıxlıq dəlilləriylə ancaq bizə qarşı müqayisə sözünü çox edə bilmə fürsəti tapa bildilər. Çəkişdiyimiz nöqtə budur: Onlar öz sözlərini dəlil olaraq götürməyi caiz görürlər, bizsə nasslardan başqa heç bir şeyin dəlil ola bilməyəcəyini söyləyirik. Əgər onlar, "Nassı bənzəri başqa bir şeylə müqayisə edin" deyə bir nassı dəlil gətirsədilər -ki bunu əsla tapa bilməzlər- müqayisəni qəbul edərdik.
Bəhs etdiyimiz üzrə nə Quran nə də Sünnə"dən heç bir tutarlı dəlilləri yoxdur. Bəli Quran və səhih Sünnə haqqdır. Amma onların bu ikisinə katıştırmak istədikləri şeylər batildir. Müqayisə haqqında biz onlardan əsla tapa bilməyəcəkləri bir dəlil istədik.. . -Müvəffəqiyyət Allahdandır.-

Müqayisənin yersizliyi

Müqayisənin etibarsızlığını isbat edən dəlillər bunlardır: "Siz heç bir şey bilməzkən, analarınızın qarınından sizi çıxaran Odur. Siz heç bir şey bilməzsiniz." (1), "Bilmədiyinizi sizə öyrədən Odur." (2), "De ki: "Rəbbim yalnız açıq və gizli pislikləri, günahı, haqsız yerə təcavüzü, haqqında heç bir dəlil endirmədiyi şeyi Allaha ortaq qaçmanızı, Allaha qarşı bilmədiyiniz şeyləri söyləmənizi haram etmişdir." (3)
Allah (c. c) bilmədiyimiz -və bizə bildirmədiyi-şeyləri söyləməmizi haram etdi. Müqayisə deyilən şeyi Allah"ın əmr etmədiyini və öyrətmədiyini bilirik . Elə isə o batildir və dində onunla hökm verilə bilməz .
Eyni şəkildə deyilə bilər ki: Müqayisəyə harada ehtiyac duyular? Allah"dan və Rəsulundan hər hansı bir nassın və ya hökmün gəlmədiyi yerdəmi, yoxsa gəldiyi yerdəmi? Elə ya, üçüncü bir ehtimal da yoxdur.
Quran və ya Sünnə nassının olmadığı yerdə diyerse: Deyərik ki: Uca Rəbbimiz bunu zemmetmiş və bu sözün sahibini yalanlamışdır. Zemmi Allahın bu buyruğunda görürük: 'Yoxsa Allahın, dinində icazə vermədiyi bir şeyi onlara qanuni edəcək bir ortaqlarımı var?" (4) Yalanlamağı isə bu buyruqlar da görürük: "Kitabda heç bir şeyi əskik buraxmadıq." (5), "O hər şey üçün bir açıqlamadır." (6), "Bu gün dininizi tamamladım."
Yenə, müqayisə əhli, müqayisəni belə təriflərlər: "O, hər hansı bir şeyə, bənzəri başqa bir hökmlə-hökmü tələb edən səbəbdəki bənzərliklərindən və ya bəzi ortaq xüsusiyyətlərə sahib olmalarından ötəri-hökm edilməsidir." Onlara deyilir ki: Bizə bu iddia etdiyiniz xəstəlikdən xəbər verin. Siz ki onu halal/haram/fərz etmə xəstəliyi etdiniz. Sizə onun hökm xəstəliyi olduğunu kim xəbər verdi? Və kim onu hökm səbəbi etdi?
derse ki, onu hökm xəstəliyi edən şübhəsiz Allah"dır. Əgər Qurandan və ya Sünnə"dən bunu dəstəkləyəcək bir nass gətirməzlərsə Allah"ı yalanlayırlar deməkdir.
derse ki onu biz icad etdik. Şübhəsiz bu, dində Allah"ın icazə vermədiyi bir şeyi qanuni etmək deməkdir. Bu isə, keçən hissələrdə də gördüyümüz üzrə Quranı nassla haram qılınmışdır.
Derse ki biz bunu "güclü zənndən" (zənn-i qalib-dən) ötəri xəstəlik olaraq qəbul etdik. Bu, onların sözüdür. Cavab olaraq deyərik ki, sizlər bu davranışınızla Allahın qadağan etdiyi bir günahı işlədiniz: "Onlar ancaq zənnə uyğunlaşarlar.

(1) (Nəhl/78)
(2) (Bəqərə/151)
(3) (Ə'raf/33)
(4) (Şura/21)
(5) (Ən'am/38)
(6) (Nəhl/89)

Doğrusu zənn heç bir zaman gerçəyi ifadə etməz." (1) Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm’də zənni qınamış və "Zənndən çəkinin. Çünki o sözlərin en yalanıdır" (2) buyurmuşdur.

Onların kəşf etdikləri xəstəliklər də fərqlidir. Bu xəstəliyin -nass olmadığı halda- Allah"ın dilədiyi bir şey, Şari"nin məqsədi olduğunu haradan bilirlər? Şübhəsiz, Uca Allah bilmədiyimizi söyləməyi və zənnə uyğun gəlməyi bizə haram etmişdir. Bir də, bənzəri bir şey olduğu üçün müqayisəyə müraciət etdiklərini söyləyərlər.
Soruşaq, nədir bu bənzərlik? Bütün xüsusiyyətlərdəmi yoxsa yalnız bir sıra Xüsusiyyətlərdəmi? 

(1) (Nəcm/28)
(2) (Beyhaki, VTII/333; ət-Terğib ve't- Terxib, İÜ/545)

Derse ki; "Bütün xüsusiyyətlərdə". Bunun batilliyi açıq-aşkar ortadadır. Çünki dünya üzərində bütün xüsusiyyətləri bənzər iki ayrı şeyin tapılması qeyri-mümkündür. Əgər "Bəzi xüsusiyyətlərdə" diyerlerse deyərik ki: Bunu neyə söykənərək söyləyirsiniz? Həm o təqdirdə sizinlə, iki şeyin sizə görə fərqli digər bənzəri xüsusiyyətləri arasında müqayisə edən -yəni sizin qəbul etdikləriniz deyil, o biri bənzəri yanlarını müqayisəyə təməl edən- kəslər arasında nə fərq vardır?
Ayrıca onlara deyilir ki: Sizinlə, "iki ayrı şeyin hökmünü ayıraram və bəzi xüsusiyyətlərində ayrılıq olduğu üçün belə etməm lazımdır" deyən kimsə arasında nə fərq vardır? Bəzi fərqli sifətlərindən ötəri iki şeyin hökmlərini ayırıb, eyni zamanda bəzi ortaq yanları olması səbəbiylə eyni hökmü hər ikisi üçün də vermək necə vacib olar?

Bu isə əsla qaça bilməyəcəkləri bir ixtilaf vəziyyətidir .

Beləcə müqayisə və illet tapma əməliyyatının batil olduğu ortaya çıxmış oldu. O ancaq, Allah"a qarşı cahilcə deyilmiş bir sözdür və əsla helalleştirilemez. Çünki müqayisə ya Allah"a yersiz zənndə tapılmaqdır ya da dində Allah"ın icazə vermədiyi bir şeyi qanuni etməkdir. Hər iki vəziyyət də şübhəsiz batildir. -Aləmlərin Rəbbinə həmd olsun .-
Derse ki: Şübhəsiz ağıl, hər hansı bir şeyə bənzəriylə hökm etməyi əmr edər. Deyərik ki: Növ və ya cinsdə olsa bəli. Amma onların öz fikirləri ilə -dəlilləri olmadan- hər hansı bir şeyi Allah"ın muradı imiş kimi göstərmələrində xeyr...

Şəriətdə biz bunları söyləyərik . Çünki Allah, buğda dənəsi ilə əlaqədar bir hökm verdiyində bu, bütün buğda dənələri üçün etibarlıdır. Eyni şəkildə za-ni üçün verilən hökm bütün zənnilər üçün etibarlıdır. Hər şeydə də belədir. Nə şəriət nə də ağıl əncirdə buğda dənəsinin hökmünün keçməsi lazımlılığını müdafiə edə bilməz . Və ya xurmanın hökmünün qoz üçün də istifadə edilə biləcəyini iddia edə bilməz. Əksinə bu, bənzəri olmayan bir şeyə, sanki bənzəriymiş kimi göstərilənin hökmünün yaraşdırılmasıdır. Ağılı hadisələrdə də vəziyyət belədir. Cövhərin hökmünü araz üçün və ya eşşəyin hökmünü insan üçün etibarlı sayan hər adam şübhəsiz səhvə yol vermişdir. Amma hər hansı bir bədən üçün etibarlı olan hökm bütün bədənlər üçün etibarlıdır. Və ya bir insan üçün verilən bir hökm bütün insanlar üçün də verilə bilər. Ağıl bunların xaricindəkini sağlam tanımamışdır.

Hökmü Allah"a və Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm’ə çevirməyə gəlincə; bu əsla müqayisənin dində dəlil olduğunu göstərməz. "Fein tenaza"tum fi şey"in" yəni hər hansı bir şeydə niza etdiyinizdə, ixtilaf etdiyinizdə "ferudduhu ilallahi ve"r-rəsul" onu Allah"a (kitabına) və Rəsuluna (sünnəsinə) çevirin; yəni qötürün." (Nisa 65) düşünün indi elm əhli tək bir məsələdə bir-birindən fərqli iki ya da daha çox şey söyləyirlər. bu hökmü Allah və Rəsulu sallallahu əleyhi və səlləm’ə çevirib, hansı Allah və Rəsulu sallallahu əleyhi və səlləm’dən dəlil gətirmişsə onu götürərəm. müqayisəyə gəlincə, müqayisə ixtilaf qapısıdır. buna görə müqayisə edən elm əhli bir-birləriylə ixtilaf etmişlər. Vəhy (yəni Allah və Rəsulu sallallahu əleyhi və səlləm’dən gələnlər isə ixtilafı ortadan qaldırıcıdır. ixtilaf tənqid edilmişdir. "İxtilaf edib dayanmaqdadırlar. Allah Allah"ın rəhmət etdikləri bundan müstəsnadır. ."(Hud 117-118)
məsələni bir örnəklə gücləndirim: İbn Ömər radıyallahu ənh”əyə qurban kəsmək vacibdirmi sünnədirmi? deyə soruşduqlarında "Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm qurban kəsdi, möminlər də kəsdilər." cavabını vermiş, həmsöhbəti israrla hökmünü soruşmuş, İbn Ömər radıyallahu ənh hər səfərində eyni cavabı vermiş, hökm ifadə etməmişdir. Çünki naslarda "qurban kəsmək vacibdir və ya sünnədir" ifadəsi varid olmamışdır. əgər İbn Ömər radıyallahu ənh müqayisə edib "vacibdir" desəydi, bu dinin ifadə etdiyi deyil, İbn Ömərin radıyallahu ənh ifadə etdiyi bir hökm olardı. bir başqası da müqayisə edib "xeyr vacib deyil müstəhəbdir" deyərdi. necə ki səhabədən sonraki elm əhlindən bəziləri müqayisə edib bu ixtilafa düşmüşlər. müqayisə ilə əldə edilən nəticə, yalnız müqayisə edən kimsənin özünü bağlar, öz hökmüdür. Allah və Rəsulu sallallahu əleyhi və səlləm’in bəyan etdiyi bir hökm olmadığından dində də dəlil deyildir. şəxsi müqayisəsiylə əldə etdiyi bir hökmü başqalarına Allah və Rəsulu sallallahu əleyhi və səlləm’in hökmüymüş kimi təqdim edənlər böyük bir təhlükə içindədirlər. o qardaşlara tövsiyəm Allah"dan qorxmalarıdır! elm; müqayisə, ihtihsan kimi parlaq zəka arenalarında boy göstərərək, özünü isbat etmək deyil, dində gələnə təslim olaraq, vəhylə gələnlərlə kifayətlənib, dində artıqlıketməkdən çəkinərək Allah"dan qorxmaqdır! şübhəsiz din tamamlanmışdır. "müqayisə gərəyi bu vacibdir, müqayisə gərəyi bu haramdır" deyənlər, sanki; "Ayə və hədislər bunu vacib demədən buraxmış, buna haram demədən buraxmış" mənasında gəlir ki, bu dində əskiklik olduğunu iddia etməkdir. Allah"a sığınarıq.!


VelhamdulillahiRabbilalemiyn