Bəzi Ayələri Müqayisəyə Dəlil Gətirmə Səhvi

İmam İbnu'l-Qayyım rahimehullah, müqayisəyə işarə edən ayələr zikr etmişdir. Bu sözləri, müqayisəçilərin dili üzərindən nəql edərək belə demişdir:

"Allah Azze və Cellenin: "Öz yaradılışını unudub bizə misal verər və dəyər ki: "Çürümüş sümükləri kim dirildə bilər?!" (36 Yasin 78) ayəsində, ölülərin öldükdən sonra dirildilmələri, yer/yeyər üzünün ölümündən sonra bitki bitirərək dirildilməsinə müqayisə vardır. (Burada bu ayəyə işarə etmişdir: "onun ayələrindən biri də budur: Onun qüdrət nişanələrindən biri də budur ki, sən yer/yeyər üzünü qupquru görürsən. Biz ona yağmur yağdıran kimi hərəkətə gəlib qabarar. Onu dirildən, şübhəsiz ki, ölüləri də dirildəcəkdir. Həqiqətən, O, hər şeyə qadirdir!." (41 Fussilət 39)

Yenidən yaratma, göylərlə yerin yaradılmasına müqayisə edilərək nəticəyə çatılmışdır. Bu da bir şeyin eynisi olan digər şeyin hökmünü götürməsidir"

Bu sözlər, bu bucaqlardan fasittir:

Birincisi: Müqayisə əhlinin hüccet gətirdikləri şey, naslarda hökmü ifadə edilən şeyin hökmünü, aralarındakı ortaq xəstəlik səbəbiylə, naslarda ifadə edilməyən şeyə verməkdir. Müqayisə əhlinə görə bu xəstəliyin nas ilə gəlmiş olması ilə özlərinin istinbat etmiş olduqları bir xəstəlik olması arasında fərq yoxdur. Bir şeyə verilən hökm; fərz, haram, mübah, mustehap və ya məkruh kimi hökmlərdir.

Bu, Allah Azze və Cellenin yaratma, öldürmə, həlak etmə, hidayət etmə vs. hərəkətləri haqqındakı hökmlər dəyil. Bu cür, fiqhdəki müqayisənin qaynaqlarından dəyildir.

Məsələn müqayisə əhli, Allah Azze və Cellenin kafirləri, rəsullarına üsyan etmələri səbəbiylə özlərindən əvvəlki kafirlərin başlarına gələnlərlə çəkindirməsini dəlil gətirməzlər. Heç kim: "Hud qövmünün hərəkətini işlədikləri təqdirdə, Allah Azze və Celle onlara axam bir külək göndərəcək" deməmişdir. Yenə, Səmud qövmünün hərəkətini işlədikləri təqdirdə Allah Azze və Cellenin onlara sayha göndərəcək deməzlər. Üzərində məsləhətləşilən mövzu bu dəyildir. Müqayisə əhlinin məqsədləri də bu dəyildir. Belə bir istidlal, qarşıya qoyulan qeydlərə uyğun gəlməz və rədd edilmiş, batıl bir iddiadır. O halda İbn Qayyımın müqayisə əhlindən nəql edərək zikr ət idini bu məselin, müqayisə əhlinin dəlil gətirdikləri şeylə  əlaqəsi yoxdur. Bu batıl bir istidlaldir. Hətta bunu dəlil gətirmənin mənası də yoxdur.

Yenə burada nə müqayisə zikr edilmişdir, nə müqayisənin tətbiq olunma şəkli, nə şərtləri və nə də əmri! O halda qulun, əmr olunmadığı bir şeyi müqayisənin hökmə qaynaq əldə etməsi necə halal olar? Hətta əgər Allah Azze və Celle, müqayisəçilərin şərtlərinə görə müqayisə etmiş olsaydı belə, O Allah Azze və Celledir, edər, biz isə hökmlər çıxarmaq üçün müqayisə edə bilmərik dərdik. Çünki Allah Azze və Celle etdiklərindən soruşulmaz, insanlar isə məsuldur!

Görmürsənmi, O bir şeyə hökm edər, sonra bu sizin üçün xeyirli olandır deyər. Yəni bu bizə caizdir və onun bizim üçün xeyirli olduğuna hökm edərik?

Onlardan biri etiraz edər və belə deyə bilər: "Bu, sizin inkar etmək istədiyiniz müqayisədir. Qulların rəbbi, haramlığa müqayisə ət idini kimi, qulları da haramlığa müqayisə edər."

Cavab olaraq belə deyilər:

Birincisi: Bizim nəzərdə tutduğumuz istidlal bu dəyildir. Buna baxmayaraq etiraz etdiyin şey də müqayisə dəyildir. Çünki qulların hökm verməsi, Allah Azze və Cellenin icazə vermədiyi bir teşri (din qoyma)dır. Qulların müqayisə etmələri də, Allah Azze və Cellenin icazə vermədiyi bir din qoymadır. Allah Azze və Cellenin müqayisəni əmr etdiyinə dair dəlil ollmadığı müddətcə, Allah Azze və Celle icazə vermədiyi şeyi din etməyi də haram etmişdir. Qulların hökmü və müqayisələri haramdır. Çünki  hər ikisi də Allah Azze və Cellenin icazə vermədiyi bir teşridir.

  İkincisi: Bizim dəlil gətirdiyimiz şey budur: Sizlər Allah Azze və Cellenin ət idini hər şeyi etmənin qulları üçün də caiz olduğunu zənn edərsiniz. İşdə bu zənninizə uyğun olaraq da: "Allah Azze və Celle müqayisə etmişdir, qulları da müqayisə edə bilərlər" deməyə iddiam edərsiniz.  Allah Azze və Celle haram etdikcə və ya halal etdikcə qulların da haram etmələri və halal etmələrinin caiz olduğunu söyləyərsiniz. İşdə bu da açıq-aşkar bir küfrdür! Aqibətini görüncə zənniniz ləğv olmuşdur!

* "Allahın endirdiyindən başqasıyla hökm edənlər kafirlərin də özləridir" ayəsini, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin və səhabələrinin şərhlərinə zidd bir anlayışla ələ alaraq, bütün idarəçiləri, hakimləri, bələdiyyə başçılarını, muxtarları, hətta səs vərenləri  təkfir edən müasir xarici itlərinin müqayisəni müdafiə etmələri bu baxımdan böyük bir təzaddır! Çünki təkfir etdikləri şəxslər bəlkə kiçik küfrü işləməkdələrkən, özləri böyük küfr olan teşri'yi/din qoyma hərəkətini qanuni görməkdədirlər!

Yenə müqayisəçilərin Quranda müqayisəyə işarə ət idinini düşündükləri ayə, özlərinin əleyhlərinə dəlil olmaqdadır. Onlar: "Allah Azze və Cellenin ikinci diriltməsini, birinci diriltməsinə müqayisə ət idinini söyləyirlər. Beləcə birinin hökmünü digəri də aparar. Onların bu sözləri, bu mənanı verər: "Əgər bu mövzuda Allah Azze və Celle qatından bir nas olmasaydı, bizlər müqayisə yoluyla yenidən dirildiləcəyimizi anlardıq!" İşdə bu Allah Azze və Celleyə böhtandır! Beləcə bu ayəni müqayisəyə dəlil gətirməyi tərk etmələri fərz olmuşdur!

Əgər belə dəselər: "Əksinə, bu mümkündür. İbnu'l-Qayyım, "İkinci dirilişin, birinci dirilişə müqayisə edilməsi, bunun mümkün olduğunu göstərər" demişdir."

Cavab: Sizinlə bu mövzuda mübahisə ətmerik. Biz ancaq müqayisə metodunun dini bir hökm çıxarmaq üçün qaynaq əldə edilməsinə qarşı çıxarıq. Bu imkan, hökmün Allah Azze və Celle qatından olmasını tələb etməz. Bizlər Allah Azze və Cellenin eynilə buğdanı buğdaya qarşı çoxluqla satmağı haram ət idini kimi, mərciməyin, mərciməyə qarşı çoxluqla satılmasını da haram etməyə qədr olduğunu inkar etmərik. Biz ancaq Allah Azze və Celle bizə haram etmədiyini bildirdiyi halda, bunun müqayisə yoluyla haram qılınmasına qarşı çıxarıq.

Yenə İbnu'l-Qayyım rahimehullah, müqayisəçilərin dili üzərindən, Allah Azze və Cellenin kitabında misallar verməsini zikr edər. Burada da az əvvəl söylədiyimizi söyləyərik. Çünki Allah Azze və Celle bizə zərbi məsəl etməmizi əmr etməmişdir. Bu, Əbu Hureyre radıyallahu ənhin, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bu hədisini rəvayəti əsnasında etmədiyi bir şeydir: ": ‘Atəşin dəydiyi hər şeydən hətta pendir parçasından belə dəstəmaz lazım gəler.' Bunun üzərinə İbn Abbas radıyallahu ənhimə, ona belə dedi: "Ey Əbu Hureyre! (Yəni endi) yağdan yer/yeyər isək dəstəmazmı alacaz? His idi sudan içsək dəstəmazmı alıcaz?" Bunun üzərinə Əbu Hureyre radıyallahu ənh, İbn Abbas radıyallahu ənhiməyə belə dedi: "Ey qardaşımın oğulu! Əgər Rasulüllah sallallahu əleyhi və selləmdən bir hədis eşitsən əsla ona zərbi məsəl etmə! '"[1]

İşdə Əbu Hureyre radıyallahu ənh, ancaq Allah Azze və Celle qatından hökm bildirən Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin hədisinə zərbi məsəl etməkdən çəkindirmişdir! İbn Abbas radıyallahu ənhimə də Əbu Hureyre radıyallahu ənhin qadağan ət idini şeyi rədd edəcək bir şey tapına bilməmişdir. Hər ikisi də böyük səhabələrdir və Allah Azze və Cellenin hökmlərinə misal gətirməyi uyğun hesab etməmişlər.

Yenə İbnu'l-Qayyım rahimehullah, müqayisəçilərin bir şeyin hökmünü, eynisi olan başqa şeyə geydirmələrini zikr edər.

Bir kilo buğdaya qarşı iki kilo buğdanı çoxluqla satmanın hökmü, iki kilo buğdanı bir kilo buğdaya qarşı satmaqla birdir. Amma mərciməyi çoxluqla satmaq zəruri olaraq eyni hökmdə dəyildir. Çünki buğda başqa bir şey, mərcimək başqa bir şeydir. İkisinin eyni olduğunu iddia edən böyüklənən bir inadçıdır.

Yenə belə deyər: Quranda zikr edilən məsellər, bənzərləriylə hökmdə aralayarının bərabərlənməsini tələb edər.

Bu doğrudur, Allah Azze və Celle dilədiyini edər. Ancaq bizlər deyərik ki: əgər Allah Azze və Celle bizə bir şeyin bənzərinin hökmünü xəbər verməmişsə heçkimsə bunun hökmündən xəbərdar ola bilməz. Bu da müqayisəni sındırar. Əgər: "Biz Allah Azze və Cellenin belə hökm etməsinin mümkün olduğunu bilərik" dəselər, deyilər ki: buna daha əvvəl cavab verdik. Bizlər sizinlə, Allah Azze və Cellenin hər şeyə qədr olması haqqında mübahisə etmirik. Necə ki Quranda bir şey ilə digəri bənzədilərək aralarındakı hökmün bərabərlənməsinə dair məsellər vardır. Yenə bir şey, digərinə bənzədiyi halda hökmlərinin fərqli oluşuna da məsellər vardır.

Yenə müqayisə əhli, edibər ayəsini də müqayisəyə dəlil gətirmişlər. Bu ayə budur:

"Kitab əhlindən kafir olanları ilk dəfə yığıb öz yurdundan çıxardan Odur. (Ey möminlər!) Siz onların çıxacaqlarını güman etmirdiniz. Onlar isə öz qalalarının onları Allahdan qoruyacağını zənn edirdilər. Amma Allah onlara gözləmədikləri yerdən gəlib ürəklərinə qorxu saldı. Belə ki, onlar evlərini həm öz əlləri, həm də möminlərin əlləri ilə uçurdub dağıdır idilər. Ey bəsirət sahibləri! ibrət alın!" (59 Həşr 2)

Deyirlər ki: Allah Təalanın: "ibrət alın" sözü, "Müqayisə edin/əldə et" deməkdir. Halbuki bu təfsiri şəri naslar təsdiqləməz! Hətta Allah Azze və Cellenin bizə xitab ət idini ərəb dili də təsdiqləməz. İnşaallah bunu da irəlidəki zamanlarda müstəqil olaraq açıqlayarıq. Qısaca belə deyək: Əgər "ibrət alın" sözünün, "müqayisə edin/əldə et" mənasında olduğunu fərz etsək, vəziyyət burada mücməldir, açıq dəyildir. Nə Quranda, nə sünnədə, nə də icmada  müqayisənin şərhi gəlməmişdir!

Tirmizi, (nömrə: 79); Əbu Davud, (1/194) və İbn Macə, (2/485) rəvayət etmişdir. Elbani səhih demişdir.

                                    Əbu Muaz Seyfullah Erdoğmuş