Cinslərin Bərabərliyi və Müqayisə İlə Əlaqəsi

İbnu'l-Qayyım rahimehullah, müqayisəçilərin dillərindən, onların hər vaxt belə dediklərini nəql edir: "Allah insanların fitrətlərini və ağıllarını bir-birinin eyni olan iki şeyin arasını eşitlemek, bu ikisinin ayrılmasına qarşı çıxmaq, bir-birindən fərqli olan kişi şeyi fərqli görmək və bu ikisini birləşdirməyə qarşı çıxmaq üzrə fokuslamışdır."

Bu, batil oluşunda şübhə olmayan bir batildir. Bunu deyənlərə belə deyilir: "Bir-birinin eyni olan iki şey nədir?" Əgər: "Eyni cinsdən olan bir şey ilə başqa bir şeydir" dəselər, onlara belə deyilir: "Eyni cinsdən olan bir şey ilə digər şeyi eşitlemeye qarşı çıxılmaz. Məsələn buğda, buğdanın hökmündədir. Mərcimək, mərciməyin hökmündədir." Lakin onların qasd elədikleri bu deyildir.

Əgər: "Bu, eyni cinsdən olmasa da bir şeyin bənzəri olan başqa bir şeylə bərabərlənməsidir" dəselər, onlara: "Bunun, digərinin bənzəri olduğunu haradan bildiniz?" deyilər. Deyəcəklər ki: "Nas ilə ifadə edilən hökmdə təsir edici olan sifəti, haqqında sükut edilən şeydə mövcud tapdıq" Onlara deyilər ki: "Sizə Allahın bir-birinin bənzəri olan şeylər arasını ayırmasını açıqlayacağıq:

Allah Azze və Celle belə buyurmuşdur: "Məgər Allahın göydən bir yağmur yağdırdığını görmürsənmi?! Sonra Biz onunla növbənöv meyvələr yetişdirdik və dağlarda müxtəlif rəngli - ağ, qırmızı, tünd qara yollar (yaxud tünd qara qayalar) peyda etdik." (35 Fatır 27)

Bütün meyvələr tək sudan yaradılmışdır. Quran, suyun əsərdə təsir edici olaraq mövcud olduğunu bildirmişdir. Ancaq Allah Azze və Cellenin qüdrəti, bir-birinə - eyni sudan sulanmaları baxımından - bənzəyən şeylər arasında fərqli hökmlər təyin etmişdir. Onlardan bəzisini sarı, digərini qırmızı rəngdə etmiş, bəzisini yaşıl, digərini ağ rəngdə etmişdir. Səhv bundan ötəri birinin yeyilməsini halal, digərinin yeyilməsini haram etmişdir.

Bu məsel bizə, varlıqlar arasındakı bənzərliklərin, hökmlərdə bərabərliyi tələb etmədiyini göstərir.

Əgər biri: "İlk zikr etdiyin nümunədəki bənzətmə hökmlərdə bərabərliyi tələb etməz" desə, ona deyilər ki: "Bunun, sizin qəbul etdiyiniz bir bənzətmə olduğunu açıqlayacağıq.

Bu, İbnu'l-Qayyım rahimehullahın zikr etdiyi bənzətmədir.

İbnu'l-Kayyım belə deyər: "İkinci dirilişin, birinci dirilişə müqayisə edilməsi, imkanı göstərər. Birinci diriliş əsl, ikinci diriliş ferdir."

Deyərəm ki: Buna daha əvvəl cavab vermişdim.  İbn Həzm, sizin qəbul etdiyiniz bənzətmənin hökmlərdə eşitlemeyi tələb etmədiyini açıqlayar.

İbn Həzm, el-İhkamda belə deyər: "Əgər Allah Təalanın sümükləri ilk diriltməsi, ikinci diriltməsini gerektirdeysi, zəruri olaraq, birincisinin fani olması kimi, ikincisinin də fani olması lazım idi. Ancaq ikinci dirilişdən sonra fani olmayacaq. Müsəlmanlardan heçkimsə ikinci dirilişdən sonra fani olunacağını söyləməmişdir. Ancaq yalnız Cehm b. Safvan buna müxalif çıxmışdır. Əgər elə olsaydı, birincisində dünyada yaradıldıqları kimi, ikincisində də dünyaya qaytarılmaları lazım idi. Bu açıq bir küfrdür. Bunu ancaq reinkarnasiyaya inanan kafirlər söyləyər." İbn Həzmdən nəql bitdi.

Deyərəm ki: müqayisə əhlinə görə iki diriliş bir-birinə bənzəməkdədir. Lakin birincinin hökmü fani olmaq, ikincisinin hökmü isə əbədilikdir. Birincisinin hökmü dünyada diriliş, ikincisinin hökmü axirətdə dirilişdir. İkinci dirilişdən sonra da fani olunacağını söyləyən və: "Dəlilin nədir?" deyildiyində: "İlk dirilişdən sonra fani olduq, buna müqayəsəyle ikinci dirilişdən sonra da fani olarıq" deyən ağıl sahibi deyildir.

 

Beləcə Allah Azze və Cellenin bir-birinin bənzəri olan iki şeyin hökmünü bərabər etməsinin də, hökmlərini fərqli etməsinin də mümkün olduğu ortaya çıxmışdır.

Sonra İbnu'l-Qayyım belə deyir: "Ölülərin, öldükdən sonra dirilmələri, yer üzünün ölümündən sonra bitkilərlə dirildilməsinə müqayisə edilmişdir."

Deyərəm ki: Müqayisə əhli, ölülərin, öldükdən sonra dirilmələri ilə yer üzünün ölümündən sonra dirilməsini bir-birinə bənzəyən iki şey olaraq görürlər. İbn Həzm, bu iki şeyin hökmünü Allah Azze və Cellenin bərabər etmədiyini açıqlamışdır.

İbn Həzm, el-İhkamda belə deyər: "Əgər bu bir müqayisə olsadı, bütün bitkilərdə olduğu kimi, Allah Təalanın hər il baharın başında ölüləri diriltməsi və hər qışın başında da öldürməsi lazım idi." İbn Həzmdən nəql bitdi.

 Ölülərin, ölümdən sonra dirilmələri ilə yer üzünün ölümündən sonra dirilməsi arasındakı bənzərlik, Allah Azze və Cellenin bu ikisini fərqli hökmlərdə etməsinə mane deyil. Beləcə: "Allah insanların fitrətlərini və ağıllarını bir-birinin eyni olan iki şeyin arasını eşitlemek və bu ikisinin ayrılmasına qarşı çıxmaq üzrə fokuslamışdır" sözü ləğv olmuşdur.

Allah Azze və Cellenin; fitrətləri bir-birindən fərqli olan şeyləri ayırmaq və bu ikisinin birləşdirilməsinə qarşı çıxmaq üzrə fokusladığı sözünə gəlincə, şübhə yox ki, bir şey, ondan başqa olan şey ilə eyni deyil. Amma bir şeyin hökmü və başqa bir şeyin hökmü, bəzən fərqli olar, bəzən də eyni olar.

Allah Azze və Celle belə buyurmuşdur: "İki dəniz eyni deyildir. Birinin suyu çox şirin, dadlı və içməyə rahat, digərininki isə həddindən artıq şor və acıdır. Onların hər birindən təzə ət yeyir, taxdığınız  bəzəklər çıxardırsınız." (35 Fatır 12)

İki dənizdən biri şirin, digəri şor və acıdır. Lakin hər ikisindən də təzə ətlər yeyilər və bəzək əşyası çıxarılar. Dənizlərin dadlarının fərqli olması, onlardan çıxan ət və bəzək əşyalarının hökmünün bərabər olmasına mane olmamışdır.

Bu da göstərir ki, iki şeydə bundan daha çox ziddlik də olsa, hökmlərində fərqliliyi tələb etməz.

Əgər biri: "İkinci nümunədə zikr etdiyiniz şey, bir-birindən fərqli iki şeyin ayrılmasını tələb edən ixtilaf deyil" desə, ona belə deyilər: "Bunun sizin bir-birindən fərqli iki şey olduğunu qəbul etdiyiniz növdən olduğunu açıqlayacağıq:

İbnu'l-Qayyım belə deyir: "Necə ki Allah Təala, hökmü və hikmətiylə, bir-birindən fərqli olan iki şeyi hökmdə eşitlemeyi nəfyetmişdir. Allah Təala belə buyurmuşdur: "Məgər Biz müsəlmanları kafirlərlə eynimi tutacağıq?!" (68 Nun/Qələm 35)

Deyərəm ki: Günahkar olmayan Müsəlmanı Allah Azze və Celle, qarşılıqda bərabər etməmişdir. Bu ancaq axirət yurdunda olar. Bu inkar edilə bilməz. Lakin Allah Azze və Celle bu ikisini axirət yurdunda və dünyadakı bir çox şeydə bərabər etmədiyi kimi, yaradılışda bərabər etmişdir. Yaradılış baxımından günahkar ilə müsəlman arasında fərqlilik yoxdur. Mürtəd, dindən çıxdığı anda gözləri alınmaz, üzvləri azalmaz. Müsəlman bu baxımdan, günahkardan fərqli deyil. Bir müsəlmanın üzünü insanlar gözəl tapmaz, yenə bir günahkarın da üzü çirkin görülə bilər. Gözəl üzlü müsəlman olduğu kimi, gözəl üzlü günahkar da vardır. Səhhət baxımından müsəlman ilə günahkar bərabər ola bilər.

Dolanışıq baxımından da bərabər ola bilərlər. Müsəlman zəngin ola bildiyi kimi, günahkar da zəngin ola bilər. Bunun əksinə də belədir. Yaxşı bu vəziyyətlərdə Allah Azze və Celle, bu ikisini bir-birindən fərqli etmişdirmi? Bu şahid olunan bir gerçəkdir və inadçıdan başqası inkar etməz. Bütün bunlar, dünyada olan şeylərdir və müqayisəçilərə görə müqayisənin icra edildiyi dünyadır. Axirət yurdu deyildir. O halda Allah Azze və Cellenin dünyada müsəlman ilə günahkarı fərqli etdiyi şey nədir? Buna qarşılıq, axirətə şərab ilə süd hökmdə birdir. Çünki şərab, dünyada haramdır. Süd, dünyada halaldır. Bu iki şey bir-birindən fərqlidir. Ancaq Allah Azze və Celle axirətdə ikisinin hökmünü qullarının içmələri üçün bir etmişdir!

Beləcə dinin, bir-birinin bənzəri olan şeylərin hökmünü eşitlediği və bir-birindən faklı olan şeylərin hökmünü ayırdığı iddiasının batil olduğuna dair hüccet iqamə olmuşdur. Həmd və minnət Allahadır.

Əbu Muaz Seyfullah Erdoğmuş