'əl-Ciyzaninin Müqayisə Haqqında Yazdıqlarının Qiymətləndirməsi

Məhəmməd b. Huseyn b. Hasen əl-Ciyzani, "Məâlimu Usuli'l-Fıkh'ınde Ehli's-Sunne vəl-Cemaa adını verdiyi bir fiqh üsulu kitabı yazmışdır. Daha əvvəl araşdırdığım fiqh üsulu kitablarının daxilində müqayisə başlığına gəlincə aşkar bir şəkildə, tutuquşu kimi əvvəlki kəlamçıların dediklərinin təkrarından ibarət mugalatalar diqqətimi çəkirdi. El-Ciyzani'nin kitabında özünün digər fiqh üsulu kitablarından fərqli olaraq şəxsi səylər xərclədiyini və bir sıra islahlarda olduğunu gördüm. Lakin müqayisə babında, hər nə qədər dəyişik ifadələr və fərqli dəlillər zikr etmiş olsa da, yenə də kəlamçıların fakihleri həbs etdiyi sərhədlərin xaricinə çox çıxa bilmədiyini gördüm.

Bu kitabında əksəriyyətlə Əbul-Abbas İbn Teymiyye ən-Numeyri və Əbu Abdillah b. əl-Qayyım ez-Zeri rahimehumallah'dan nəqldə bulunmuşdur. Bu iki imam sünnənin yayılmasında və dəyərinin ucaldılmasında səy göstərmişlər. Ancaq alimin, ixtilaf edilən mövzuda hökm etmək üçün alimlərin sözlərini dəlil gətirməsi, bunlarla etirazda bulunması və ya bu sözləri qaidə etməsi mümkün deyil. Çünki bu, böyük bir səhvdir. İxtilaf anında bu ixtilafın yalnız iki vəhyə (kitab və sünnəyə) və bu ikisinin dəlillərinə çevirilməsi barəsində icma vardır. Çünki kitab və sünnə, hər cür əskiklik, qarışıqlıq və pislikdən qorunmuşdur.

Bu kitabın müqayisə və dəlil olması hissəsində - Allah özünə salamatlıq versin - müqayisə-i celi haqqında belə deyir: "Bu cür müqayisənin üzərində ittifaq vardır. "[1] Yaxşı harada bu ittifaq?

Müqayisə-i celiyə, Allah Təalanın bu ayəsini nümunə verir: "Həqiqətən, yetimlərin mallarını haqsızlıqla yeyənlərin…" (4 Nisa 10) Bu ayədə keçən yetim malı yeməyə müqayisəylə,  yetimin malını yandırmaq və batırmaq da haramdır deyir. Bu açıq bir səhvdir. Çünki bu ayə yetimin malını yemənin haramlığını ifadə etməkdədir. Digər bir ayədə isə "Allah'ın müəyyən etdiyi hədləri aşan kimsə özünə zülm etmiş olar" (65 Talaq 1) buyurulmaqdadır. Bu ayələ ilahi sərhədləri aşmaq qadağan edilmişdir. Bu məsələnin bir bucağıdır. Digər baxımdan, yetimin malını yandırmaq və ya batırmaq subutlu və açıq naslarla qadağan edilmişdir. Allah Təala belə buyurmuşdur: "Yaxşı niyyət istisna olmaqla, yetimin malına həddi-büluğa çatana qədər yaxın düşməyin." (6 Ən'am 152, (17 İsra 34)

Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm də belə buyurmuşdur: "Müsəlman adamın malı, ancaq özünün könül xoşluğuyla halal olar."

"Hər müsəlmanın digər müsəlmana qanı, malı və şərəfi haramdır."

Bunun kimi daha bir çox naslar, bu mövzuda "müqayisə-i celi" deyilən müqayisəyə ehtiyac buraxmamaqdadır.

Xəstəlik müqayisəsinə Allah Təalanın bu ayəsini nümunə verir: "Sizdən əvvəl bir çox vaqilər (ibrətli əfvalatlar) olub keçmişdir. İndi yer üzünü dolaşıb haqqı təkzib edənlərin aqibətinin necə olduğunu görün!." (3 Ali-İmran 137) Yəni onlar əsl, siz fersiniz, aradakı cəmi xəstəlik yalanlama, hökm də həlakdır. "[2]

Bu səbəblərdən ötəri bu sözləri həqiqətən qəribədir:

*  Həlak hökmü qədəri bir məsələdir. Burada haramlıq, fərzlik, məkruhluq və bunun kimi şəri hökmlər harada?

* Bunun xəstəlik müqayisəsi olduğu fərz edilsə, belə etiraz etmək mümkündür: Fərdlər və ya camaatlar halında olan kafirlər görürük. Onların haqqında bu yalanlama xəstəliyi reallaşmışdır. Lakin həlak hökmü onlara tətbiq olunmamışdır! Əksinə nemətlər və ruzi içindədirlər. Malları və uşaqları boldur. Diyarlar haqqındakı hökm, xalqlarını da əhatə edər. Burada iki şeydən biriylə cavab vermək zəruridir:

- Ya həlak hökmü mütləq reallaşmışdır deyilər ki, bunu deyən gerçəyə qarşı inad etmişdir. çünki özü də bunun batil olduğunu bilər.

- Ya da xəstəliyindən ötəri bu hökm zəruriliyi tələb etməz, icazə-i ifadə edər deyilər.

O zaman biz də deyərik ki; xəstəliyin mövcud olmasından ötəri, fərdə əslin hökmünün tapılmasını tələb etməyən bütün xəstəlik müqayisələri ziddiyyətdir. Bunun etibar ediləcək bir tərəfi yoxdur.

Sonra belə deyir: "Yenə bundan ötəri Quranda bunun (müqayisənin) mədhi, zemmi, əmri və ya qadağanı gəlməmişdir. Çünki bu (müqayisə) səhih və fasid deyə bölünmə edilər. "[3] Müqayisədən bəhs edərkən işdə belə deyir! Sonra da bu söylədiklərinə bütün açıqlığıyla müxalif çıxaraq, müqayisənin hücciyeti üçün: "İbrət alın! ey ağıl sahibləri" ayəsini dəlil gətirir! [4] Az əvvəl Quranda müqayisənin əmr edilmədiyini söyləyərkən, burada müqayisənin əmr edildiyini iddia edir! Bu təhlükəli bir tökezlemedir!

Allah onu bağışlasın, sonra məşhur Muaz b. Cebel radıyallahu ənh hədisini dəlil gətirir. Halbuki bu rəvayət isnad olaraq zəif, mətn olaraq münkərdir. Bunun zəif oluşunu Buxari, Darekutni, İbn Həzm, əl-Elbani və daha bir çox mütəxəssis muhaddisler açıqlamışlar. Bu hədis Əbu Davud'un Sünenində  Şö'bə - Əbu Avn - əl-Həris b. Əmr - Mugira b. Şö'bə'nin qardaş oğlusu - Muaz b. Cebel radıyallahu ənh'in əshabələrindən Humuslu bəzi insanlar tarikiyle, Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurdu… şəklində gəlir. [5]

Sonra digər bir tarikle; Şö'bə - Əbu Avn - əl-Həris b. Əmr - Muaz'ın əshabələri'ndən bəzi insanlar - Muaz radıyallahu ənh isnadıyla rəvayət edər. [6]

Tirmizi də bir rəvayətdə Muaz radıyallahu ənhi zikr edərək, digərində zikr etmədən rəvayət edər və sonra belə deyər: "Bu hədisi yalnız bu tarikten bilirik. Mənə görə isnadı muttasıl/kesintisiz deyil. Əbu Avn es-Sekafinin adı Məhəmməd b. Ubeydillah'tır."[7]

Görüldüyü kimi hədisin isnadında məchul kəslər və qopuqluq vardır. Bu şiddətli bir zəiflikdir. Şeyx əl-Elbani rahimehullah, rəvayət yolları, ravileri və mətni haqqında faydalı açıklamalar etmiş, əvvəlki imamların bu rəvayətin zəif oluşuna dair hökmlərini zikr etmişdir. [8] Hədis elmlərindən bir nəsibləri olmayan mutəassıb fakihlerin bu hədisi səhih saymalarına da rəddiyə vermişdir.

əl-Elbani rahimehullah'ın zikr etdiyi bu rəvayət haqqında xəbərdarlıq etmək lazımdır: Əli b. əl-Cad'ın, Şö'bə'dən rəvayətində o Əbu Avn'dən, o da əl-Həris b. Əmr'dən, o da Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləm'in əshabələrindən, o da Muaz radıyallahu ənh'dən şəklində gəlmişdir. Sonra bunu İbn Abdilberr'ə nisbət etmiş və şaz olduğuna hökm etmişdir.

Yəni digər rəvayətlərdə "Muaz'ın əshabələri" şəklində keçən ifadə: "Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləm'in əshabələri" şəklində keçməkdədir. Deyilər ki: əksinə bu əsla mövcud deyil! Çünki əl-Cami’nin  muhakkiki Əbul-İşbal əz-Zuheyr'i, belə demişdir: "(ta) nüsxəsində "əshabə" deyə zikr edilərkən, (əlif) nüsxəsində "Muaz'ın əshabələri" şəklində keçməkdədir. Doğrusu da budur. Şübhəsiz bu ancaq istinsah səhvidir və buna etibar edilməz. Beləcə Əli b. əl-Cad"ın rəvayətinin də Şö'bə'dən rəvayət edən digər ravilerin rəvayətlərinə uyğundur. Allaha həmd olsun. "[9]

Bütün bu açıklamalardən sonra, Əhli Sünnə vəl-Camaat məzhəbi üçün münkər və zəif rəvayətlərlə dəlil gətirməyə necə icazə edilə bilər!! Halbuki əhli sünnə, hədisin səhihini saqimindən ayırmağa insanların ən layiq olanlarıdırlar! Onlar gerçək hədis əhlidir! Onlar, Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləm'in səhih hədislərinə insanların ən çox ittiba edənləri, batilləri və bu xəbər kimi uydurmaları ən çox tərk edənləridirlər. əl-Ciyzani, necə olar da el-Burhanda, Muaz radıyallahu ənh rəvayəti haqqında: "Bu rəvayət səhih kitablarda keçər. Səhih oluşunda ittifaq vardır. Tə'vilə yol yoxdur" (!!!)[10]diyen Əbul-Məali əl-Cuveyni kimi bir adamı nümunə ala bilər?!! Allah köməkçimiz olsun.

[1] Tərcüməmi Usuli'l-Fıkh (s. 187)

 [2] A. g. e. (s. 188)

[3] A. g. e. (s. 191)

 [4] A. g. e. (s. 198)

 [5] Əbu Davud (3592)

 [6] Əbu Davud (3593)

 [7] Tirmizi (1327, 1328)

[8] Daha çox məlumat üçün baxın.: əl-Elbani, et-Daife (2/273 nömrə: 286)

                         Əbu Muaz Seyfullah Erdoğmuş