Müəyyənin, Ümumiyə Dəlil Gətirilməsi və Müqayisə

İbnu'l-Qayyım, müqayisəçilərin dili üzərindən belə nəql edər: "Müəyyənin (müəyyən bir şeyin) ümumi olana (ümumiyə) dəlil gətirilməsi, ancaq bir-birinin bənzəri olan iki şeyin bərabərlənməsiylə tamam olar."

Deyərəm ki: Əgər Allah Azze və Celle, bir-birinə bənzəyən iki şeyin eyni hökmdə olduğunu nas ilə ifadə etmişsə, buna kimsə qarşı çıxa bilməz.

Müəyyənin ümumi olana dəlil gətirilməsinin isə iki bucağı vardır:

Birincisi: Burada müəyyən, mükəlləfdirmi? Əgər şəriət qoyuçu tək bir şəxsə xitab edirsə, bu xitabın bütün insanları əhatə etdiyinə dəlil gətirə bilərikmi?

İkincisi: Burada müəyyən, üzərinə hərəkətin hökmünün işlədiyi bir şeydirmi? Şəriət qoyuçu müəyyən bir şey etmənin hökmünü açıqlasa, bunu müəyyən olan o şeyin ümumisinə də dəlil gətirə bilərikmi?

Hər iki bucaqda da müqayisəyə əsla bir yol yoxdur.

Birinci bucağa gəlincə: Tək bir mükəlləf qulun hökmü, dəlil təsis etmədikcə bütün mükəlləflərin də hökmüdür. Buna müqayisə dəlil gətirilə bilməz.

İbn Həzm, el-İhkamda belə deyər: "Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm, öz əsrində həyatda olan insan və cinlərə göndərildiyi kimi, özündən sonra qiyamətə qədər doğulacaq olanlara da göndərilmişdir. Allah Təalanın qiyamət gününə qədər yaradacağı hər kəs və hər yer üçün də hökm vermişdir. Bu mövzuda ümmətin, Nəbi sallallahu əleyhi və selləmə çatan qəti icması səhih və dinin qiyamətə qədər davam edəcəyinə dair zikr etdiyimiz naslar sabit olduğundan, bütün insanları və cinləri bağlayıcıdır. Hisslərlə zəruri olaraq anlarıq ki, Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin özündən sonrakılara şahid olmasına imkan yoxdur. Onun növlərdən bir şeyi əmr etmiş olması, o növün hamısını əmr etmiş olması deməkdir. Dində, tək bir şeyə və ya tək bir qövmə xas olan şeyləri Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm nas ilə bəyan etmişdir. Bu, təsis/xüsusi etmə olaraq bilinər." İbn Həzmdən nəql bitdi.

Bundan ötəri Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurmuşdur: "Mənim bir qadına sözüm, yüz qadına sözümlə birdir."

Heçkimsə Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin bir qadına sözünün, yalnız yüz qadını bağladığını söyləyə bilməz. Əksinə bu, dəlil xas etmədiyi müddətcə, dünyadakı bütün qadınları bağlar. Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin hədisdə "yüz qadın" deməsi, xitabın özünə istiqamətləndirildiyi hər yüz qadından birinə deyilən sözün, digərlərini də əhatə etdiyinə dəlalət edər. Beləcə bütün dünya qadınlarını əhatə edər.

Yenə Allah Azze və Celle belə buyurmuşdur: "Biz səni bütün insanlara müjdə verən, qorxudan bir peyğəmbər olaraq göndərdik. " (34 Səba 28) Bu ayədən, Allah Azze və Cellenin göndərdiyi risalətin bütün insanları əhatə etdiyini və Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin hevasından danışmadığını öyrənirik. Allah Təala belə buyurmuşdur: "O əsla hevasından danışmaz. Söylədikləri özünə vəhy edilən vəhydən başqası deyil." (53 Nəcm 3-4) Demək ki Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm bir adama xitab etdiyi zaman, Allah Təalanın dini və risaləti ilə xitab etməkdədir. Və bunda əsl olan, din və risalətin bütün insanları əhatə etməsidir.

Yenə Allah Azze və Celle belə buyurmuşdur: "Bu Quran mənə sizi və ona yetişəcək kimsələri xəbərdarlıq edib qorxutmağım üçün vəhy olundu." (6 Ən'am 19) Bizlər, "Sizi xəbərdar etməm üçün" sözündəki həmsöhbətlərə daxil deyilik. Lakin, "yetişəcək kəslər" sözüylə nəzərdə tutulanlarıq.

Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin bu sözü də belədir: "Sizə bir şeyi qadağan etdiyimdə ondan uzaqlaşın. Bir şey əmr etdiyimdə də gücünüz çatdığı qədər onu yerinə yetirin." Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin xitabı bütün müsəlmanlaradır. Bunun dəlili Allah Azze və Cellenin bu ayəsidir: "De: “Ey insanlar! Mən Allahın sizin hamınıza göndərilmiş rəsuluyam."(7 Ərəf 158) Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm bir şey əmr etdiyində və ya qadağan etdiyində, bu xitaba bizlər də daxil olarıq.

İkinci bucağa gəlincə: Burada da müqayisəçilərin müqayisələrində istifadə etdikləri müqayisə söz mövzusu deyil. İbn Həzmin yuxarıda nəql edilən açıklaması çox açıqdır. Bunu kimsə inkar edə bilməz. Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm, növlərdən birini əmr etdiyi zaman, bu əmr o növün hamısını əhatə edər. Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm buğdanın çoxluqla satışını haram etdiyində, dünyada olan bütün buğdaların çoxluqla satışı haram qılınmış deməkdir. Çünki hamısı buğda adına daxildir. Əks halda şəriət ləğv olardı. Bunun dəlili açıqdır. Müəyyəni, ümumiyə dəlil gətirməyə ehtiyac yoxdur. Bunun dəlili, az əvvəl zikr edilən: "Sizi bir şeydən qadağan etdiyimdə ondan uzaqlaşın, bir şeyi əmr etdiyimdə də gücünüz çatdığı qədəriylə onu yerinə yetirin" hədisi buna açıqca dəlalət etməkdədir. Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm bizə bir şeyi qadağan etdiyində ondan uzaq dayanmamızı əmr etmişdir. Bir şeyi əmr etdiyində də gücümüz çatdığınca onu yerinə yetirməmizi əmr etmişdir. Bizi buğdanı çoxluqla satmaqdan qadağan etdiyinə görə, onu çoxluqla satmaqdan uzaqlaşmamız lazımdır. Buğda haqqındakı bu qadağan, başqa bir şeyə keçməz.

Sonra İbnu'l-Qayyım, bunun misallarını zikr edər. Bunlardan biri bu ayədir: "Sizin kafirlərin onlardan nəyi yaxşıdır?! Yoxsa kitablarda sizin üçün bəraət (əzabdan qurtuluş hökmü) vardır?" (54 Qəmər 43)

Daha əvvəl müqayisəçilərin halal, haram, mübah kimi hökmlərdə istifadə etdikləri müqayisənin, insanların öldürülməsi, dirildilməsi, əzablandırılması və yer üzünə zəlzələ verilməsi kimi hökmlərlə əlaqəli olmadığını söyləmişdik.

Ayəyə gəlincə, burada qətiliklə müqayisəyə bir yol yoxdur. Kafirlər Allah Azze və Cellenin əzabında əmin olub, özlərinin əzabı def edə biləcəklərini zənn etdiklərində, Allah Azze və Celle onları əzaba uğrada biləcəyini xəbər vermiş, onları özlərini, rəsulları yalanlayan əvvəlki ümmətlərdən üstün olduqlarını və əvvəlki ümmətlərə toxunan əzabın özlərinə toxunmayacağını zənn etmələrindən çəkindirmişdir. Müqayisə əhli buna qarşı çıxmazlar. Allah Azze və Celle, onlardan əvvəlkilərə etdiyi kimi, onlara da əzabı endirməyi diləsə bunu edər. Diləməzsə etməz. Bu müqayisə deyildir. Çünki müqayisəçilərin metoduna görə qiymətləndiriləcək olsaydı, Allah Azze və Cellenin üzərinə hökmlər vacib olar və bunun varlığı da zəruri olardı!

Yenə kimsə buna qarşı çıxmaz: Bizlər, əvvəlki ümmətlərə toxunan əzabın müşriklərə toxunmadığını görərik. Hətta bunlardan bəzisi Qureyş kafirləri kimi ayədə doğrudan özlərinə xitab edilən kəslərdir. Əzab dünyada onlara çatmamışdır. Onlar tövbə etmələri və Məhəmməd sallallahu əleyhi və selləmin risalətinə iman etmələri üçün möhlət verilənlərdəndir. Əgər ümumi haqqındakı hökm, mütləq olsaydı, bütün müşriklərin bir gündə öldürülmələri lazım idi. Onlardan heç biri xilas ola bilməz, bundan sonra müsəlman ola bilməzdilər və bu, müşriklərdən birinin cəzasının o döyüşdə dərhal öldürülməsi olduğuna bir dəlil olardı.

Əgər müqayisəçilər bu ayəni yaxşı fikirləşerlərsə Allah Azze və Cellenin onların hökmlərini fərqli etdiyini anlarlar idi. Kafirlər, özlərinin əvvəlkilərdən üstün olduqlarını zənn etdiklərində Allahın əzabından əmin oldular. Bunlar onlardan fərqlidirlər. Bu səbəbdən eyni hökmdə olmadılar. Onlar, bir-birindən fərqli olanların ayrılması qaidəsini istifadə edərlər. Lakin Allah Azze və Celle dilədiyi kimi bərabərlər və ya ayrı-seçkilik edər.

İbn Qayyımın zikr etdiyi misallardan biri də, Allah Azze və Cellenin Ad qövmünün cəzasını zikr etdikdən sonra: "And olsun ki, Biz onlara verdiyimiz imkanı sizə verməmişdik." (46 Əhqaf 26) buyurmasıdır.

Deyərəm ki, bu ayə müxtəlif istiqamətlərdən müqayisəni yıxmaqdadır:

Birincisi: Müqayisə əhli, xəstəliyin ümumi daxilində zikr edilənlərin xaricindəkilərə də, bu hökmün keçəcəyini zənn edərlər. Bizlər isə Allah Azze və Cellenin şeylər ilə fərdlərin arasını hökmdə eşitlemesini inkar etmərik. Lakin insanların, nas gəlmədən əvvəl bir-birinə bənzəyən əşyaların hökmlərdə də bərabər olduğunu xəbər verməyə haqqları yoxdur. Əks halda ayədə keçən kafirlər bunu etmiş və səhv etmişlər. Onlar, dünya həyatlarındakı həyat və qüvvət səbəblərini, insanın digər insanlara qarşı özünü müdafiə etmə imkanını gördüklərində, düşməndə olan xəstəliyi, insanlardan olmayana da tətbiq edərək hökm etdilər. Onlar özlərində olan imkanların, Allah Azze və Cellenin əzabını da uzaqlaşdıracağını zənn etdilər. Bunun üzərinə Allah Azze və Celle, özlərində olan imkanların, əzabı def etməyə bir səbəb ola bilməyəcəyini xəbər verdi. Onlara, özlərindən əvvəlkilərdən ibrət götürmək düşər.

Bu sözümüzə belə cavab verəcəklərindən qafil deyilik: "Bu sözünüz, əgər bəşərin imkanları Allah Azze və Celle kimi olsaydı doğru olardı. Məlumdur ki Allah Azze və Cellenin qüdrəti, bəşərin qüdrəti kimi deyildir."

Onlara deyərik ki: Yaxşı sizə qureyş kafirlərinin qüvvətinin, Ad qövmünün qüvvəti kimi olduğunu kim xəbər verdi? Qureyş kafirlərinin qüvvəti də Ad qövmünün qüvvətindən böyük ola bilər!

Zəruri olaraq belə deyəcəklər: Qureyş kafirlərinin qüvvəti, Ad qövmünün qüvvətindən böyük olsa dahi, Allah Azze və Cellenin cəzasını geri çevirə bilməzdi."

O zaman onlara deyərik ki: Elə isə Qureyş kafirlərinin özlərindən əzabı uzaqlaşdırma imkanlarının olmadığını naslardan və Allah Azze və Cellenin hər şeyə qədr olduğuna dair qəti dəlillərdən öyrəndiniz. Bu hökmün Ad qövmünü də əhatəsindən deyil. Bununla birlikdə Allah Azze və Celle diləsə, Ad qövmünə etdiyinin eynisiylə onları əzablandıra bilər, diləməzsə əzablandırmaz. Müqayisəçilərin fikiri bu deyildir. Onların fikirləri, düyünün də eynilə buğdada olduğu kimi, çoxluqla satışının caiz olmamasıdır. Onlar; "Allah düyünün satışını diləsə haram edər, diləsə halal edər" demir, bunun caiz olmadığını söyləyirlər!

Yenə Aişə radıyallahu ənhə hədisində, O, Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin bulud və ya fırtına gördüyü zaman üzündə bir məmnunsuzluq hiss etmiş və səbəbini soruşduğunda Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm belə buyurmuşdur: "Ey Aişə! Bunun içində əzab olmayacağından əmin ola bilmirəm. Necə ki bir qövm küləklə əzablandırıldı. O qövm də əzabı gördüklərində: "Bu yağış yağmasının əlamətidir" demişlər idi."

Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin qövmü, Ad qövmü kimi olmamasına baxmayaraq, Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm nə üçün onların müsibətinə uğramalarından narahatlıq edirdi? Əgər Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin qövmü Ad qövmü kimidirsə, nə üçün eyni müsibətə uğramadılar? İşdə zikr edilən ayənin müqayisəyə dəlil gətirilməsi beləcə batil olmaqdadır.

             Əbu Muaz Seyfullah Erdoğmuş