Sələfi Dəvət Haqqında Edilən: "Zahirilik" İttihamının Həqiqəti

Zahirilik, əgər bir məzhəb olsaydı, beşinci məzhəb deyil, ilk məzhəb olardı. İndiki vaxtda "Zahirilik"lə xarakterizə edilən kəslərin menheci, ümmətin sələfinin, müçtehitlerin, hədis əhlinin və günümüzə qədər taasubu rədd edib, təqlidi tərk edən hər kəsin üzərində olduğu yoldur. Şeyx Mukbil rahimehullahın "Hər müsəlmana zahiri olmasını nəsihət edərik" deyərkən nəzərdə tutduğu məna da budur.

İmam Şövqəninin dediyi kimi: "İnsaf ilə ruzi verildirilən və əsli pozulmamış zəkası olanlara görə bu, əvvəl təfəkkür, sonra əməldir. Bu tək Davud ez-Zahirinin və ona tabe olanların məzhəbi deyil. Əksinə Səhabə əsrindən bu günə qədər dinin naslarına bağlanan böyüklərin məzhəbidir. İmam Davud onlardan yalnız biridir… Dəlilərlə məşğul olan böyük müçtehitlerin məqalələrinə diqqətlə baxdığın zaman, onların şəxsən Zahir məzhəbində olduqlarını görərsən. Hətta insaf ilə ruzi verildirilmişsənsə, lazım olduğu kimi içtihat məlumatlarını öyrənmişsənsə və kitab və sünnə elmləri üzərində haqqıyla düşünsən sən bir zahiri olarsan. Yəni Kitab və sünnənin zahiri ilə əməl edərsən. Bu, Davud ez-Zahiriyə nisbət edilmək demək deyil. Çünki burada "Zahirilik" ilə nəzərdə tutulan, ittifaq edilən zahire nisbət edilmək deməkdir. Bu nisbət isə imana, islama və rasulllerin sonuncusu Məhəmməd sallallahu əleyhi və selləmə nisbət edilmənin özüdür." (Bedru't-Tali 2/290)

Alimlərin zahiriliyə qarşı mövqelərinə gəlincə, bütün alimlər eyni mövqedə deyildirlər. Onların çoxu zahir əhli olduqlarını açıklamasalər də eyni yolu izləmişlər. İmam Şövqəninin dediyi kimi böyük müçtehitler də belədir. Sonrakılar isə bu menheci və ya bəzi məsələlərini tənqid edir ya da ondan çəkindirirlər! Bunun bir çox səbəblərindən bəziləri bunlardır:

* İmam Əbu Suleyman Davud b. Əli və İmam Əbu Məhəmməd b. Həzmin və ya bu ikisindən başqalarının dilə gətirdikləri az ədəddəki məsələləri, batını olmadan zahirinə görə icra etmələri, ihmali mümkün olmayan kıyəs-ı celi'yi ihmali etmeleri

* İbn Həzm rahimehullahın müxalifi rədd etmədəki üslubunda olan sərtlik və yumşaqlığı tərk etməsi

* Bu məzhəbin, digər məzhəblərdə olduğu kimi qazanc əldə etmə, mövqe əldə etmə və ya dünya mansıplarına çatma məzhəbi olmaması, zahirilərin imamlıq, fətva və qazılıq mövqelərinə gətirilməmələri. Zahiri məzhəbi, üçüncü və dördüncü əsr ilə beşinci əsrin başlarında Hənbəli məzhəbindən daha məşhur idi.

* İbn Həzmin fəlsəfə və kəlam ilə məşğul olmuş olması, özünü sifətlər ilə əlaqədar məsələlərdə haqqdan sapdırmışdır. Onu zemmeden də buna görə zemmeder.

İbn Həzmin "Zahiri" deyil də, tünd bir Cehmi olduğunun iddia edilməsinə gəlincə: Bu sözü İbn Abdilhadi söyləmiş və həddindən artıq getmişdir. Özü elmdə köklü kəslərdən deyil. Gənc yaşda vəfat etmişdir. Allah ona rəhmət etsin. İbn Həzm adları isbat edər, Quranın məxluq olduğunu söyləməz, Allahın ərşə istivə etdiyini söyləyər, Cəbriyyə və Mürcie əqidələrini qəbul etməz, Qədəri inkar etməz, Cənnətin sona çatacağını söyləməz. Cehm b. Safvanın tək qaldığı heç bir fikirində ona uyğun gəlməmişdir. Ancaq isbat etməsindən sonra bəzi sifət məsələlərində ayağı sürüşmüş, bu mövzularda Mutəzilənin Cehmiyye ilə ittifaq etdiyi bəzi görüşlərə uyğunlaşma göstərmişdir. İmam İbn Həzm rahimehullah, Əhli Hədis məzhəbinin razılıq etdiyi sərhədin xaricinə çıxmışdır. İbn Həzmi Cehmiliklə xarakterizə edən kimsə də üzrlü hesab edilər. Çünki alimlər arasında Allahın sifətlərini inkar edəni Cehmiliklə xarakterizə etmək məşhurdur.

İbn Həzmin nasları şərh etmədən, hərfi hərfinə zahirinə yapışması tənqid olunmuşdur.

* Əslində "Zahirilik" haqqında danışanların çoxu, zahiriyyenin istidlal metodlarını yaxşıca araşdırmadıqları üçün bu menheci bilməməkdədirlər. Bəzən İbn Həzmin zahire görə uyğunlaşma göstərdiyi cüzi bir neçə məsələyə görə onun haqqında hökm verirlər. Zahiriyyenin menheci haqqında hökmdə bululanların çoxu yalnız İbn Həzmdən eşidilən məsələlərə görə hökm verməkdədir. İnsaflı hərəkət edən çox azdır.

Yenə İbn Həzmə nisbət edilən bəzi məsələlər daha var ki, bunları İbn Həzm söyləməmişdir. Bəzi elm tələbələri, İbn Həzm rahimehullahın: "Səfa ilə Merve arasındakı sayın on dörd şavt olduğunu" söylədiyini, İbn Qəyyımdən nəql edərlər. Həqiqətdə isə İbn Qəyyım bunu İbn Həzmdən nəql etməmişdir. Əksinə İbn Həzmin həcc məsələləri ilə əlaqədar başqa bir sözünü nəql etmiş, sonra belə demişdir: "Bu səhv, "Səfa ilə Merve arasında sayın on dörd şavt olduğunu" söyləyən kimsənin səhvinə bənzəməkdədir." Yoxsa İbn Həzm, belə söyləyən kimsəni naslarla rədd etməkdə və belə deməkdədir: "Əgər bu on dörd şavt olsaydı, say, Mervedə deyil, Səfada bitərdi."

Bundan daha acısı, bəzi qıt anlayışlı kəslərin: "İbn Həzmə görə adamın atasına deynekle vurması caizdir, ancaq "of" deməsi caiz deyil" demələridir. Halbuki İbn Həzmin əsərlərində belə bir şey yoxdur.

Elm iddia edənlərdən birinə bir məsələ soruşular, o da: "Cavab Aişə radıyallahu ənhə hədisindədir" deyər. Bununla nəzərdə tutduğu şey: "Bâtını (iç üzü) olmadan zahirini götürməklə kifayətlənmə! Nasta olabiləcək olan bütün mənaları götür" deməkdir. Yəni məqsədə dəlalət edən bütün dəlil yollarını götür deməkdir. Bu da; ləfzin bilvasitə olaraq, razı olaraq və lazımlılıq olaraq dəlalət etdiyi mənalar, siyakın (söz axışının) dəlaləti, rabitə və karinelərin dəlaləti və nasların digər dəlalət etdiyi mənalardır.

Bir dəfə, nassı harfiyyen götürməyi ağıl sahibləri qınamaz. Necə ki Nəbi sallallahu əleyhi və səlləm, Allah Təalanın: "Onlar üçün yetmiş dəfə bağışlanma diləsənsə dahi Allah onları bağışlamaz" ayəsi enincə, "Bunu yetmişdən çox edəcəyəm" buyurmuşdur. Yenə səhabələrin naslara harfiyyen yapışdıqlarını görərik. Bunun nümunələrindən biri "Məni Kurayza yurduna çatmadan əsr namazını etməyin" hədisində gəlmişdir.

Zahiri götürmək, İslamın başlanğıcından bəri mövcuddur. Davud əz-Zahiri bunun yalnız üsulunu ortaya qoymuşdur. Sonra İbn Həzm gəlmiş və bu üsulu inkişaf etdirmişdir. Əhli Hədisin ümumisi bu menhec üzərində olmuşlar. Məcbur qalmadıqca müqayisəyə müraciət etməmişlər. Alimin naslar xüsusundakı hakimiyyəti nə qədər az olsa, onun yanında o qədər çox müqayisə olar. Şübhəsiz İbn Həzmin elmdə hakimiyyəti çox olduğundan əsla bağlı qalaraq müqayisədən ən uzaq qalan kəslərdən biri olmaqla məşhur olmuşdur. Bir topluluq onu bəyənərkən, bir topluluq hirslənmişdir.

Şövqəni, əl-Elbani, Şeyx Muqbil, Sıddık Hasen Xan əl-Qannuci, Muslim, Buxari, əl-Esfehani, İbn Axıl, Əbu Hayyan və başqaları kimi zahiriyye metoduna uyanlara "Zahiri" deyilməkdədir. Çünki müəyyən bir məzhəbə və ya görüşə bağlanmadan araşdırma edərək nasların zahirini götürenə  belə deyirlər. İbn Teymiyye, İbn Qəyyım və İbn Rəcəb kimi alimlərin əsrində isə bu menhece uyanlara "Hənbəlilər" deyilirdi. Onlara fiqh məzhəbi olaraq Hənbəli məzhəbinə uyğun gəldikləri üçün deyil, ad və sifətlərin isbat edilməsində Eşarilərin sapmalarına müxalif çıxaraq, İmam Əhmədin təmsil etdiyi sələfin menhecini qoruduqları üçün "Hənbəli" deyilirdi. Yəni Əhli Sünnə menheci, fərqli tarix mərhələlərində; əhli hədis, əhli əsər, hənbəlilik, zahirilik, sələfilik kimi adlarla xatırlanmışdır. Bu adların səbəbi, səhabə əsrində mövcud olan menhece müxalif çıxdıqları halda özlərini "Əhli sünnə" deyə adlandıran bidət əhlindən həqiqi sünnə əhlinin ayırt edilməsidir.  

Hətta Əbu Osman əs-Sabunu, Akidetu's-Selefi Ashabi'l-Hadis kitabında, Əhli Sünnəni Xüsusiyyət olan hədis əhlinə, müxaliflərinin "Zahiri" dediklərini zikr edər. Əqidə mövzusunda əsər təlif edən mutekaddiminden eyni vəziyyəti dilə gətirən daha başqa alimlər də vardır. Nasları olabiləcək mənalara şərh etməyənə "Zahiri" demişlər. Buna görə adları sayılan bu alimlər və daha başqaları və Əhli Beyt imamlarının əksəriyyəti "Zahiri"dir. Bu əsrdə müsəlmanlar təqlidi tərk etməyə yönəlmişlər. Çünki Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmdən başqa səhvdən qorunmuş kimsə yoxdur. ONdan başqasına taassub  söz mövzusu ola bilməz. Bəzən bu həqiqətdən insanları uzaqlaşdırmaq üçün "Zahirilik Əhli sünnə xarici bir məzhəbdir" şəklində sözlər edilməkdədir. Şübhəsiz bu menhec haqqında bu iddianı edənlər ancaq kor taassup  əhli kəslərdir.

İnsanlar, bəşəri qanunlara uyar kimi, müəyyən bir məzhəbə bağlanmanın, təriqət və camaat taassubunun caiz olmadığını anlamağa başlamışlar. Çünki bu, insanların ürəklərinin birliyini pozmaqdadır. Necə ki Mescidu'l-Haram'da Malikilər, Hənəfilər, Hənbəlilər və Şafiilər olaraq hər məzhəb üçün bir dənə olmaq üzrə dörd mehrab vardı, hər bir məzhəb mənsubu, digər məzhəb mənsubunun ardında namaz qılmazdı. Hətta Camiu'l-Emevi'de bu ana qədər bu şəkildə davam etməkdədir. Belə bir vəziyyətdə bir Zahiriyə görə; imamın Maliki, Şafii, Hənəfi, Hənbəli, Zeydi, Hadevi və ya İbazi olması yaxud saleh ya da günahkar olması fərq etməz. Zahiri, hər birinin də arxasında namaz qılar. Haqqdan başqasına taasup göstərilməz.

 Zahirilərlə digər dörd məzhəb arasındakı ixtilaflar müqayisə ətrafında dönər. Necə ki bu məzhəblər öz aralarında da ixtilaf etməkdədirlər. Zahir əhlinin başqalarına müxalif çıxdıqları məsələlər ümumiyyətlə zahirilərin ümumi ilə dəlil gətirdiyi xüsuslarda, başqalarının müqayisə ilə dəlil gətirmələridir. Halbuki hökmdə ittifaq etməkdədirlər. Əksəriyyətlə ixtilaf ləfzidir. İbn Həzmin dörd imama müxalif çıxdığı məsələləri araşdıran bir araşdırmaçı bunun iki yüz iyirmi məsələ olduğunu görmüşdür.

Zahirilərin şiddət, sərtlik və kobudluqla xarakterizə edilmələrinə gəlincə, onlar əslən kobud təbiətli kəslər deyil, əksinə incə ruhlu kəslərdir. Lakin haqqı müdafiə etmə mövzusunda ən qüvvətli, ən şiddətli kəslərdir. Naslara müxalif çıxanlara və dəlilsiz olaraq şərh edənlərə hirslənərlər. İbn Həzm rahimehullah bu mövzuda çoxuyla nəsibini almışdır. Yenə İbn Teymiyye rahimehullah da müxalifini rədd etmədəki sərtliyiylə bilinər.

Ağılı mühakiməsində pozuqluq olan bəzi kəslər İbn Həzmin bəzi fətvalarının həm ağladan, həm güldürən fətvalar olduğunu qarşıya qoyaraq Əhli Hədisin də metodu olan Zahiriyye menheci haqqında qaralama etməyə çalışmaqdadırlar. Necə ki bəzi cahillər, Nəbi sallallahu əleyhi və selləmin "Yetmişdən çox bağışlanma diləyəcəyəm" sözündə olduğu kimi naslara harfiyyen uyğun gəlməyi ğülməli tapmaqdadırlar!

Digər tərəfdən digər dörd məzhəbdə də, İbn Həzmin fətvalarını ğülməli bulanların yadırğayacaqları, qəribə fətvalar var. Bu məzhəblərdən kimisi donuz xaricindəki bütün heyvanların yeyilə biləcəyini söyləmiş, kimisi, adamın zinadan olan uşağıyla evlənə biləcəyini söyləmiş, bəzisi azan, iqamət, təvaf və dəstəmazın yarıya endirilə biləcəyini söyləmiş, kimisi hamrın (ayədə qadağan edilən içkinin) yalnız üzüm və xurmadan edilən içkilər olduğunu söyləmişdir. Bəzisi namazda imamlığa layiq olanların sıralamasında ən yaxşı oxuyan, sonra sünnəni ən yaxşı bilən, sonra yaşca ən böyük olan deyə sıraladıqdan sonra, bu xüsuslarda bərabər olduqları təqdirdə ən gözəl üzlü olan, bunda bərabərsələr, arvadı ən gözəl olan deyə davam etmişlər, hətta burada da dayanmayıb, yazmağa həya etdiyimiz şərtlər qarşıya qoymuşlar. Bu növdən nümunələr sayıla bilməyəcək qədər çoxdur. Buna baxmayaraq biz bu fikirləri danışən imamları və alimləri "şaz qalan", "tək özlərindən mənkul fikirləri olan" kəslər olaraq qiymətləndirmərik. Lakin məzhəb mutaassıpları, İbn Həzmin adı keçincə dərhal bənzəri digər imamlarda da görülən cüzi bir sıra nümunələr qarşıya qoyaraq "şaz bir şəxs" olduğunu iddia edirlər!

Bir başqa iddia; "Zahirilər, hədis əhli, yaxud sələfilər, içtihat edilməsi lazım olduğunu söyləyir, məzhəbə bağlanmağı qəbul etmirlər, lakin özləri həqiqətdə İbn Həzmin, Əhməd b. Hənbəlin və ya İbn Teymiyyenin hədislər haqqındakı içtihatlarının xaricinə çıxmırlar" deyilməsidir.

Bu doğru deyil. İbn Həzmi, Əhməd b. Hənbəli, İbn Teymiyyeni və ya bir başqasını təqlid etdiyi halda özünün zahir əhlindən olduğunu və ya hədis əhlindən olduğunu, ya da sələfi olduğunu söyləyən kimsə, dinin zahirinə nisbət edilən bir zahiri deyil. Rəsulullah sallallahu əleyhi və selləmin hədislərinə nisbət edilən bir hədis əhli deyil. Yenə o, bu ümmətin sələfinə nisbət edilən bir sələfi deyil. Çünki sələfin əsrində müəyyən bir şəxs ya da məzhəbi təqlid etmək yox idi. O ancaq Rəsulullah sallallahu əleyhi və səlləm xaricindəki bir şəxsə ya da qrupa nisbət edilən biridir. Hətta zahirinin, əhli hədisin və sələfinin ayırıcı əlaməti, hədislər haqqındakı hökmdə və ya fiqhi bir məsələdə, naslara həmsöhbət olma barəsində müstəqil olub, təqlid etməməsi, əksinə içtihat etməsi yaxud buna gücü çatmırsa, alimin fikirinə deyil də, dəlilinə tabe olmasıdır.

                                     Əbu Muaz Seyfullah əl-Çubukabadi